Tijdschrift voor Boek- en Bibliotheekwezen. Jaargang 1

[p. 223]

[Nummer 4]

Geeraard van Woelbosch
Een Gentsch ‘scriver’ en boekbinder uit de 15de eeuw

Met blijde verrassing las ik indertijd bij De Potter, Gent van den oudsten tijd tot heden 7,76, dat in het archief der Sint-Jacobskerk te Gent o.a. berustte een ‘berijmd spel, geschreven op papier en tot voor korten tijd gebonden met een omslag van een 15^e eeuwsch Rentboek der Armen.’ Onmiddellijk stelde ik pogingen in het werk om het stuk te zien te krijgen; sedert is het ter beschikking van iedereen, dank zij de niet genoeg te roemen liberaliteit van het kerkbestuur, dat het ten geschenke gaf aan de universiteitsbibliotheek alhier, waar het onder nummer G 14000 bewaard wordt.

Het kostbaar document is niet een blad, maar een ongevouwen vel papier, dat aan drie zijden: boven-, onderaan en rechts wat afgesneden is, zooals wij ook aan den tekst zien kunnen, en thans 408 mm. hoog bij 292 breed is. Door vergelijking met een ongeschonden vel blijkt dat er telkens ongeveer een strook van een centimeter breed is weggesneden. Het watermerk van het papier is een anker met een Latijnsch kruis er boven op: een reproductie van dit merk gaat hier bij. Volgens een aanteekening in margine, geschreven door een lid van het tegenwoordig kerkbestuur van Sint-Jacobskerk, was dit vel papier ‘vroeger ingenaaid in den band van den renteboek van H. Geest van St Jacobs [uit] het jaar 1436.’ Hier en daar zijn er wormsteken en scheuren in, en ook door het losmaken uit den band van 't genoemde renteboek heeft het stuk eenigszins geleden.

Dit vel papier is aan beide zijden beschreven in eenzelfde hand, die bij het jaar 1486 uitnemend past. Aan de eene zijde staat het berijmde spel, waarvan de heer De Potter in zijn geschiedenis van Gent terloops gewaagt, maar dat veel meer aandacht verdient, dan hij er aan geschonken heeft. Het is een allegorisch stuk, wellicht maar een fragment, waarin de ellende van den ‘scamelen man’ en de harteloosheid van den ‘riken vrek’ gedurende den winter, respective de strijd tusschen winter

[p. 224]

en zomer, die echt Germaansche voorstelling, geschilderd wordt. We mogen er dus een belangrijke aanwinst voor de geschiedenis onzer letterkunde in zien. Evenzoo voor de taalkunde: er komen nl. verschillende zeldzame woorden en vormen in voor⁽¹⁾. Maar daarover behoeft hier niet verder uitgeweid te worden: het stuk zal weldra verschijnen in de door dr. Leendertz bezorgde tweede uitgave der Middelnederlandsche dramatische poëzie en daar zal er zeker het noodige over gezegd worden.

Op de andere zijde van het vel papier staat een stuk van geheel anderen aard, nl. een rekwest gericht tot ‘de heeren vander wet’ te Gent door zekeren Geeraard van Woelbosch, die zich beklaagt over beleediging en schade hem aangedaan en berokkend door zekeren Claus den Scrivere. Voor we verder gaan moge het curieuse stuk hier eerst volgen⁽²⁾.

Dese vanden ghescille wesende tusschen clause den scrivere an deen side / Ende gheerde van woelbosch an dander zide d[oen te] verstane aldus in aldeser mannieren hier naer volghende/hoe dat gheerd van woelbosch op eenen tijt ghels te doene hadd[e] ende es common an clayse vorseit ende bat hem dat hi gheerde sonde willen leenen x of xij. groten viij. daghe lanc⁽¹⁾ ghelijc dat ghesellen som tijts doen / gheer[d] sonde clayse goeden pant gheven / clays vraegde wat pande dat zijn soude / gheerd vorseit haelde claeyse een goet ghetide / dat wi[llem] van steelant sent ghecocht heeft vj. scellinghen groten de vorseide claus die seide toet gheerde / wat hi hem te verdrinckene gheven soude van desen viij. daghen lanc gheerd seide dat hi clause⁽²⁾ gheven sonde eenen groten ende waert bij also dat langhere stonde hi wilde voert altoes clays goeden moet hebben / het gheviel dat gheerd dese viij. daghe⁽³⁾ overliden liet noch viij. daghe oft viertienacht gheer[de] vraegde clayse oft hi eenich ghelt wilde hebben in minderinghen van desen xij. groten clays seide ja hij / gheerd gaf hem iiij [groten] in minderinghen met welken iiij. groten dat claus doen seide dat ten aerde omme coren gaen moeste Doen bleven daer noch x. groten ende eenen⁽⁴⁾ groten van baten / nader hant quam gheerd aen clayse ende vraegde na sinen boec hoe vele dat hi clayse⁽⁵⁾ tachtere sijn sonde clays seide doe alse menich weke alse meneghen groten gheerd die betaelde

(1) Zoo b.v. cawetten, tot nog toe alleen uit Kiliaan en door afleidingen bekend; wrempen, fiolen laten sorgen, nog maar een enkele maal aangetroffen; kerstandyen ═ carstaengen, enz.

(2) Deze afdruk is geheel conform met het oorspronkelijke, met dien verstande: dat 1^o de verkortingen zijn opgelost; 2^o i en j, u en v naar ons tegenwoordig gebruik zijn gebezigd; 3^o aanvullingen, noodzakelijk geworden door wormsteken in-, afsnijden en afschilferen van het papier, cursief gezet zijn tusschen rechte haakjes (waarbij gedeelten van letters, hoe gering ook, als geheele letters zijn beschouwd); 4^o wijzigingen in den tekst cursief zijn gezet; 5^o door den schrijver van het stuk doorgehaalde letters en woorden en thans door gaten in-, afsnijden en afschilferen van 't papier verdwenen letters en woorden, die ik niet ex conjectura weet te herstellen, door tusschen rechte haakjes geplaatste puntjes zijn vervangen; 6^o dat alle door den schrijver in het stuk aangebrachte wijzigingen nauwkeurig zijn vermeld.

(1) viij. daghe lanc boven den regel bijgeschreven met verwijzingsteeken tusschen groten en ghelijc.

(2) dat hi clause enz. Eerst stond er: dat hi hem gheven soude, maar naderhand werd hi hem doorgehaald en er boven geschreven clause. Maar 't is duidelijk dat hi bij vergissing is doorgehaald.

(3) daghe boven den regel bijgeschreven met verwijzingsteeken tusschen viij. en overliden.

(4) Eerst den doorgehaald en daar boven geschreven: eenen.

(5) Eerst hem doorgehaald en daarboven clayse.

[p. 225]

dese x groten⁽¹⁾ van den principale ende hi gaf iij. [groten] van costen⁽²⁾ mids dat wel v. weken stont so bleef gheerd van costen tachtere noch ij. groten ende claus behilt altoes den boec de voerseide claus es commen op eenen avont hi ende sijn broedere ten tiden⁽³⁾ dat gheerd woende ant scepenen huus met gaders dat cl[aus] noch ij. groten hebben wilde / souden zijn v. weken vul betaelt zijn / Doen seide de vorseide gheerd toet clayse dat⁽⁴⁾ wel liden mochte al gave claus den boec sonder ghelt / claus soude noch te sinen ij. groten wel comen / doen riep ende seide claus daer met ruden woerde toet gheerde dat hi een vul suerare waere dwelke⁽⁵⁾ de ghebuere alle mochten horen /⁽⁶⁾ dat claeys daer seide ende riep lude⁽⁷⁾ met sinen openbaren onrechte / na der liant als dit al leden es so comt clays noch op eenen tijt te gheerds huus ant scepenen huus ende vraegt gheerde oft hi noch niet vanden ij. groten sceeden⁽⁸⁾ en wilt / gheerd die seide doe toet clayse naer dat hise emmer hebben wilde de ij. groten dat hi name tghe[tide] ende droecht in de perseme ende haeldeser⁽⁹⁾ up ende bringhen gheerde den brief vander persemen claus die ghinc int swee[r]deken ende hiesch up dit ghetide xij. groten also de vrouwe sent toet gheerde gheseit heeft / ende⁽¹⁰⁾ de vrouwe seide dat z[ij] up gheen bouke leenen en wilde so verre dat clays dede ende seide an de vrouwe dat sij⁽¹¹⁾ hem daer up leende .iiij. groten daer hi maer ghehadt⁽¹²⁾ en soude hebben ij.groten Doen quam clays ende brachte gheerde den brief ende seide hem dat den boec int sweerdeken was Doen vraegde gheerd clayse of hem goet also dochte dat hi ontfinc iiij. groten ende aelde iiij. groten voere twee/clays seide hi hads te doene hi moestere met ten aerde gaen als ofte hi wilde segghen dat ghenoech overe hem ghinghe / Dese voe[rseide] saken sijn voertijts al leden⁽¹³⁾ in den somere lest leden / Waer clays alle dese vorseide saken kent hi kent waer hi lijt recht waer hijt ontk[ent] Gheerd leghes som vermet in clays broedere oft clays⁽¹⁴⁾ does zijn eed oft gheerd saelt⁽¹⁵⁾ doen / Hier naer dit a[l] leden zijnde so es commen de vorseide claus te gheerds huse ende heeft gheerde ghebeden dat hem gheerd soude willen benden [met] berderen ende leren .iiij. boeke claus soude gheerde geven ij. groten te verdrinckene ende clays⁽¹⁶⁾ gheloefde daer gheerde dat hi hem wel maken wilde hads gherd te doene hi soude hem also vele warx maken omme ij. groten welke vorseide iiij. bouke clause niet toe en behoerden gheerd die heeft dese iiij. bouke ghebonden ende heeftse onder hem ghehouwen toet dat de man quam die dese iiij. bouke toe behoren clays ende de man vanden⁽¹⁷⁾ boeken sijn comen te gheerds huus daer [g]heerd nu woent ende willen hebben dese bouke gheerd die seide toet clayse dat hem redelijc dochte dat hi wil[de] rekenen jeghen hem ende so verre dat [........]⁽¹⁸⁾ seide clays ghi willet duwe al uut hebben ic wille dmijne oec h[ebben] Ende gheerd begonste clayse alle des[e vor]seide⁽¹⁹⁾ poente te verhaelne / hoe dat claus commen

(1) Eerst x. groten ende van enz., maar ende daarna doorgehaald.

(2) Eerst van costen ende mids enz., maar ende daarna doorgehaald.

(3) vóór tiden: d maar doorgehaald; de schrijver was op het punt het volgende dat te zetten.

(4) dat boven den regel bijgeschreven met verwijzingsteeken tusschen clayse en wel.

(5) dwelke boven dat doorgehaald en geëxpungeerd.

(6) Hierop volgt, maar doorghaald: dit bleef aldus staende gheerd sw [...] en dwelke.

(7) lude is boven den regel bijgeschreven met verwijzing steeken tusschen riep en met.

(8) Eerst niet sceeden enz. maar daarna niet doorgehaald.

(9) vóór haeldeser: al maar doorgehaald.

(10) ende boven den regel bijgeschreven zonder verwijzingstecken.

(11) sij boven den regel bijgeschreven zonder verwijzingsteeken.

(12) ghehadt boven op ghad dat doorgehaald is.

(13) Er stond eerst Dese voerseide || es al leden enz., vóór es is in margine bijgeschreven: saken sijn voer de r van voer staat boven op es en er boven staat tijts.

(14) Vóór clays: doen doorgehaald en geëxpungeerd.

(15) saelt tweemaal geschreven, de tweede maal doorgehaald.

(16) Vóór clays: g doorgehaald.

(17) Vóór vanden: ende doorgehaald.

(18) Hier is een gat in het hs., er hunnen ongeveer zes letters te loor gegaan zijn.

(19) Ten gevolge van het gat is hier alleen te zien: een gedeelte van de basis van de en het onder den regel strekkende gedeelte van de s van dese; verder het onder den regel strekkende gedeelte van de s met een overblijfsel van de verkortingstreep van vorseide.

[p. 226]

was te g[heerd]s huus met⁽¹⁾ zinen ij. groten ende hadde gheerde ghescolden⁽²⁾ suerare met sinen oppenbaren onrechte / clays die en es des[er] vilender woerde [niet] af ghegaen ende b[l]ijfter vaste bij hadde hi te voren yet qualic ghesproken ende riept⁽³⁾ gheerde noch vuyllicker⁽⁴⁾ en[de] onnuttelikere meer dan twee warf of drie ende⁽⁵⁾ seide het was waer dat gheerd was een vuyl cockijn endc een vuyl suerare ende hadd[i] gheerde⁽⁶⁾ daer buten gheerd⁽⁷⁾ soud becopen ende scoot naer gheerde binnen gheerds huus ende riep⁽⁸⁾ gheerde⁽⁹⁾ een warven ander warven ter straten ute ende dat gheerd upt strate quame ende hiet gheerde dat hi hem voere clays wachte⁽¹⁰⁾ ende maectte hem te houwene in ghee[rds] huus dwelke hem gheerd scaemde mids gaders dat gheerds ghebuere hoerden in sine nieuwe woenste ende oec dat hem gheerd scaemde rudecheyt te beseghene mids gaders dat gheerds wijf eenen dach niet sekere en g[h]inc⁽¹¹⁾ van kinde⁽¹²⁾ noch nie se[nt] gheerds wive⁽¹³⁾ [d]en⁽¹⁴⁾ vaer uten lede en quam van scaemten ende vervaertheden ende gramscepen / dwelke onreyne vylayne woerde gheerd clayse verdreghen heeft ten besten dat hi can en⁽¹⁵⁾ mach mids dat gheerd daer af meent te sinen rechte te comme[ne] het zij bi wette of bij manscepe / ghemcrct dat een⁽¹⁶⁾ onribele sake es te commene in eens porters huus te seggen[e] ten bij sine van iiij of .v.⁽¹⁷⁾ personen ter straten uut te roepene hem doen te houdene sijn mes biden echte te nemenne over mids d[at] gheerd⁽¹⁸⁾ sijn ghelt gherne⁽¹⁹⁾ ghehadt hadde dat hem clays sculdich was over te leggene⁽²⁰⁾ gheerd die meent⁽²¹⁾ dat dit⁽²²⁾ gherechte foertsse⁽²³⁾ ende transe n[iet] gheheeten sonde zijn in zine maertse / weder bander zijde so was clayse ghelt gheven dat clays⁽²⁴⁾ gheerde gheven soude dat wa[s] de⁽²⁵⁾ man dies⁽²⁶⁾ de boeke waren die verteerdet tghelt te gheerds int huus clays onthout oec⁽²⁷⁾ dat ghelt over sijn beste goet⁽²⁸⁾ Biddende mijn heeren die mannen zijt omme gods wille omme cortte expeditie dat ghi my⁽²⁹⁾ van desen vorscreven saken den stoc op e[n]de nedere draghen wilt ende dien mesdadich es dat hi dat so betere⁽³⁰⁾ also u lieden ghelieven sal dat hem

(1) met boven den regel bijgeschreven met verwijzingsteeken tusschen huus en zinen.

(2) Vóór gescolden: s maar doorgehaald.

(3) riept tweemaal geschreven, de eerste maal doorgehaald.

(4) Vóór vuyllicker: vuyl verbeterd uit vul, maar doorgehaald.

(5) Vóór ende: da maar doorgehaald.

(6) Eerst my dat doorgehaald is en waarboven geschreven is gheerde

(7) Vóór gheerd; ic s doch doorgehaald, de steller was blijkbaar op het punt ic soud te schrijven.

(8) riep tweemaal geschreven, de eerste maal doorgehaald.

(9) gheerde boven den regel bijgeschreven met verwijzingsteeken tusschen riep en een.

(10) ende hiet gheerde dat hi hem voere clays wachte boven den regel bijgeschreven met verwijzingsteeken tusschen quame en ende

(11) g[h]inc: de h is doorgehaald en boven het woord is bijgeschreven gaet. Vermoedelijk heeft de steller nog bijtijds bemerkt dat de tegenwoordige tijd in den context niet past en daardoor ghinc niet geheel doorgehaald.

(12) van kinde: boven den regel bijgeschreven met verwijzingsteeken tusschen g[h]inc en noch.

(13) gheerds wive boven den regel bijgeschreven boven haer dat doorgehaald is.

(14) [d]en de streep waarmede het voorgaande woord doorgehaald is, loopt door tot de d van dit den

(15) en sic.

(16) Vóór een: ghe maar doorgehaald.

(17) .v. boven den regel bijgeschreven met verwijzingsteeken tusschen of en personen.

(18) gheerd tweemaal geschreven, maar de tweede maal doorgehaald.

(19) gherne tusschen de regels bijgeschreven met verwijzingsteeken tusschen ghelt en ghehadt.

(20) over te leggene tusschen de regels bijgeschreven met verwijzingsteeken tusschen was en gheerd

(21) meent boven seit dat doorgehaald is.

(22) dit tusschen de regels bijgeschreven met verwijzingsteeken tusschen dat en gherechte.

(23) foertsse verbeterd uit voertsse: de f is boven op de v geschreven.

(24) Eerst hi dat doorgehaald is en daarboven clays geschreven.

(25) de verbeterd uit den: de ver kortingstreep boven de e is doorgehaald.

(26) Vóór dies: die met het begin van een vierde letter (eene e) maar doorgehaald.

(27) oec boven den regel bijgeschreven met verwijzingsteeken tusschen onthout en dat.

(28) Eerst gheerd oec hier up doch doorgehaald en daar boven over sijn beste goet

(29) my boven den regel bijgeschreven met verwijzingsteeken tusschen ghi en van

(30) Hier is tusschen betere en also een verwijzingsteeken geplaatst, maar boven den regel is niets bijgeschreven.

[p. 227]

andre persone van gheli[ken] woerden⁽¹⁾ wachte Ende de⁽²⁾ vorseide gheerd sal gode gherne voere u lieden bidden.’

Het hoeft geen nader betoog, dat dit stuk, dat den lezer een paar schilderachtige straattooneelen voor den geest brengt, een klad is. Uit veranderingen als die van ic en my in gheerde (terwijl my zelfs éénmaal is blijven staan), blijkt dat het een autograaf is, en verschillende bijzonderheden laten vermoeden, dat Geeraard van Woelbosch een ‘scriver’ van beroep was. Vooreerst vraagt hij geld te leen aan Claus den Scrivere, wiens naam alles zegt, ‘gelijc dat gheselle somtijts doen’; hij was boekbinder, aangezien Claus de Scrivere hem naderhand komt verzoeken vier boeken te voorzien van een band van eikenhouten, met leer overtrokken borden, en het is genoeg bekend dat in de 15^de eeuw onze boekbinders tegelijkertijd meest allen ‘scrivers’ waren; ten derde, hij schrijft zijn rekwest eigenhandig, en ook de keerzijde vinden we door hem zelven beschreven. Het is ook waarschijnlijk dat het getijdenboek, dat Geeraard van Woelbosch als onderpand geeft aan Claus den Scrivere en naderhand verkocht aan Willem van Steelant, door hem zelven geschreven was.

Hetgeen het rekwest met vrij veel zekerheid laat vermoeden, wordt buiten twijfel gesteld door de volgende posten uit de stadsrekeningen van Gent⁽¹⁾:

Item ghegheven Gheeraerd van Woelbosch van dat hij den messael dienende in de cappelle van der kuere verbonden ende verrepareert heeft datter an ghebrac xij sc. gr.

Rekening 1450-'51, bl. 113 a.

Item ghegheven meester Gheeraert van Woelbosch van xxiiij brieven te scrivene met grooten lettren die bij laste van den hooftmannen voor de huuse vanden fugetiven ghestelt waren. viij. gr.

Rekening 1451-'52, bl. 213 b.

Item ghegheven meester Gheeraerde van Woelbosch van dat hij was int Beelfroyt ende lijmde de previlegien bij laste van scepenen den xiiijsten dach in sporcle vi d. gr.

Rekening 1453-'54, bl. 145a.

Item ghegheven meester Gheeraerde van Woelbosch vanden namen van scepenen in ij berdekins te scrivene dienende in beede de cameren naer tverclaers vander cedulle den xxvjsten dach in ougste viij d.g.

Item ghegheven meester Gheeraerde van Woelbosch scryveyn van zekeren ghetale van bladeren te lijmene die gheschuert waren inden messael inde cappelle van ghedeele den vijsten dach in september iiij d.g.

Rekening 1454-'55, bl. 56b.

Item ghegheven ten beveelne van scepenen meester Gheeraerde van Woelbosch ende Gheeraerde van Crombrugghe, boucscrivers, van dat zij de namen vanden

(1) woerden staat in margine vóór den laatsten regel.

(2) de is boven den regel bijgeschreven met verwijzingsteeken tusschen Ende en vorseide.

(1) Ik ben de mededeeling dezer posten verschuldigd aan mijn geachten ambtgenoot den heer V. vander Haeghen, archivaris der stad Gent, wien ik daarvoor opnieuw mijn beleefden dank betuig.

[p. 228]

personen die up de vorseide stede hebben erflijke ende lijfrente te scrivene met ronden lettren ende te stellene int nette in de tafele staende in de cappelle vander kuere metten xxiiij. sc. gr. die scepenen vornomd toeleyden vanden minuteerne, gaderne ende stellene de vorseide namen in ordonnancien, elke stede ende elc termijn up hem zelven int gheheele, mids der stoffen der toe verorbuert ij lb., viii sc. vj den. gr.

Rekening 1456-’57, bl. 303 a.

Item ghegheven bi laste als boven meester Gheeraerde van Woelbosch van den boucxkine daer scepenen in ghenoumt staen dienende ter camere van ghedeele dat nieus te verbindene te slotene in quaternen nieuwer stoffen daer in te stellene ende anderssins naer uutwijs der cedulle den xij^en dach in septembre .ij sc. gr.

Rekening 1458-'59, bl. 127 a.

Op zijn ouden dag heeft Geeraard van Woelbosch het allesbehalve breed gehad: uit den volgenden post blijkt althans dat hij van stadswege onderstand genoot:

Item ghegheven ten beveelne van scepenen meester Gheeraert van Woelbosch, boucscrivere gheweest, die een arem oudt onvermoghen man es, in aelmoesenen te wetene van alfougste anno lxxv toot den xx^sten daghe van octobre int zelve jaer lxxv, iiij gr. de weke, ende van den voors. xx.^sten daghe van octobre toot alf ougste anno lxxvi, vi gr. de weke, comt tsamen met dat hem andersins toegheleyt was, ij lb. vi sc. viij d. gr.
Rekening 1475-'76, bl. 180 a.

Nog eene vraag dringt zich op.

Wat is de verhouding van Geeraard van Woelbosch tot het spel dat op de ommezijde van zijn rekwest staat? Is hij niets meer dan kopiïst? Evenals de tekst van het rekwest, is ook die van het spel maar een klad, zooals blijkt uit de talrijke verbeteringen, die er in voorkomen. Maar die verbeteringen betreffen niet alleen een of meer woorden. Tot vier maal toe is een geheel vers doorgehaald en vervangen door een ander. tweemaal is dat gebeurd toen het geheele stuk reeds geschreven was, want het nieuwe vers werd boven het oude geschreven en de rijmen bleven behouden; twee maal gebeurde 't onder 't schrijven zelf: een geheel ander vers met een ander rijm, kwam voor en onmiddellijk achter 't afgekeurde in de plaats.

Zijn zulk veranderingen te verwachten van iemand die een tekst overschrijft, of zelfs maar uit het geheugen opteekent?

Onmogelijk is het niet, maar waarschijnlijker toch, dat Geeraard van Woelbosch niet alleen de ‘scriver’, maar ook de ‘schrijver’, de ‘dichter’ van het spel zou wezen.

Gent, Juni 1903.

Willem de Vreese