Tijdschrift voor Boek- en Bibliotheekwezen. Jaargang 1

[p. 69]

[Nummer 2]

Het Zapon
Een nieuw middel om handschriften en boeken te herstellen en tegen vernietiging te vrijwaren

De verschillende plichten van bibliothecarissen en archivarissen kunnen tot twee hoofdpunten teruggebracht worden: de aan hun zorg en hoede toevertrouwde schatten in de ruimste mate vruchtbaar te maken voor de tegenwoordige geslachten, en ze voor de toekomende in stand te houden en te bewaren. Het laatste is niet het gemakkelijkste van de twee, al zou menigeen het tegenovergestelde denken. Voor moderne boeken valt dit immers niet zoo terstond in het oog (al baren ze niet minder zorg, gedrukt als ze meest alle zijn op slecht papier en met slechten inkt), maar allen die gewoon zijn met oude handschriften en drukwerken om te gaan, weten het maar al te goed. Het geldt hier niet alleen door vocht en schimmel verteerde en vervuurde archiefstukken en boeken. Alle klassieke philologen weten, dat hunne kostbaarste handschriften, zooals b.v. het eenige exemplaar van Cicero's de republica en verschillende andere codices uit de 5^de en 6^de eeuw reddeloos verloren zijn, als er niet binnen zeer korten tijd afdoende maatregelen kunnen getroffen worden; ja dat het zelfs voor enkele, zooals het Plautus-handschrift in de Ambrosiana te Milanen, reeds te laat is. De oorzaak van het bederf is in hoofdzaak tweeërlei: het perkament wordt opgevreten óf door de reagentia waarmede men het verdwenen schrift heeft doen weerkomen, óf door den inkt zelf waarmede de teksten geschreven zijn. Op de plaats van een met inkt geschreven letter, komt in 't perkament een gat dat aanvankelijk precies den vorm der letter heeft; maar daar blijft het niet bij. Het bederf woekert steeds voort, weldra is de geheele regel schrift één langwerpig gat, tot wanneer er ten slotte van 't geheele blad niets meer overblijft dan de onbeschreven randen.⁽¹⁾ Met onze Nederlandsche handschriften is het nog zóó erg niet gesteld, doordien ze zooveel jonger zijn. Maar ook hún tijd zal komen. Ook wij hebben perkamenten handschrif

(1) Zie het stuk van P. Franz Ehrle, S.J., Ueber die Erhaltung und Ausbesserung alter Handschriften, in het Centralblatt für Bibliothekswesen XV, 17 vlgg.

[p. 70]

ten die verbrand zijn door ze roekeloos te bestrijken met reagentia, en in elke bibliotheek kan men een of meer papieren handschriften vinden uit de allerlaatste jaren der 15^de eeuw en uit de geheele 16^de eeuw, geschreven met pikzwarten, met ijzervitriol gemaakten inkt die het papier opvreet, zoodat het beschreven gedeelte van het blad bij de minste aanraking stuk valt.⁽¹⁾

Reeds allerlei middelen heeft men beproefd om het kwaad te stuiten, maar alle zijn ten slotte lapmiddelen gebleken⁽²⁾, het eene wel wat beter dan het andere, maar toch lapmiddelen, zooals duidelijk blijkt uit het bovengenoemd opstel van P. Franz Ehrle, den opperbestuurder van de Vaticana. Intusschen is dit stuk, een ware wanhoopskreet, de onrechtstreeksche aanleiding geweest tot het bekend worden van een nieuw praeparaat, dat, zooal niet het ideaal, toch verreweg boven alle andere te verkiezen is.

Dit nieuw middel is reeds sedert verscheidene jaren in Duitschland en Holland algemeen bekend. In België is dit nog op verre na niet het geval. Behalve op het rijksarchief te Brussel, schijnt het nog in geen enkel openbare bibliotheek of archief in gebruik te zijn, en 't is dan ook in 't buitenland dat schrijver dezes het praeparaat voor het eerst van nabij heeft gezien en zich van zijn uitwerking heeft kunnen vergewissen. Toen ik in 't voorjaar van 1902 te Leeuwarden kwam, om de daar gevestigde archieven en bibliotheken ten behoeve mijner Bibliotheca Neerlandica Manuscripta te onderzoeken, werd het mij getoond door Dr. M. Schoengen, wiens grenzelooze hulpvaardigheid en hartelijke gastvrijheid mij steeds zullen heugen. Dr. Schoengen liet mij ook zijn proefnemingen zien, en sedert heb ik het op nog andere Hollandsche bibliotheken en archieven in gebruik gezien.

De samenstelling en het gebruik van het praeparaat worden medegedeeld en besproken in de twee volgende brochures:

1.	Anleitung zur Erhaltung und Ausbesserung von Handschriften durch Zapon-Imprägnirung. von Dr. E. Schill K. Sächs. Oberstabarzt, Dresden 1899. Verlag des ‘Apollo’ (photogr. Litteratur) Franz Hoffmann.
2.	Handschriften-Konservirung Nach den Verhandlungen der St. Gallener Internationalen Konferenz zur Erhaltung und Ausbesserung

(1) P. Erhle deelt mede, dat ook op het Vatikaan dergelijke handschriften zijn, uit de 16^de en 17^de eeuw, maar meent ten onrechte dat ze alleen in Italië voorkomen.

(2) Zie een overzicht dezer hulpmiddelen bij Graesel, Handbuch der Bibliothekslehre (zweite Auflage), s. 327 vlgg., waar ook de literatuur opgegeven wordt.

[p. 71]

alter Handschriften von 1898 sowie der Dresdener Konferenz Deutscher Archivare von 1899 bearbeitet von Dr. Otto Posse Königl. Sächs. Oberregierungsrath. Mit 4 photographischen Kupferdrucktafeln. Dresden 1899. Verlag des ‘Apollo’ (photogr. Litteratur) Franz Hoffmann.

Zooals reeds uit den titel van het eerste boekje blijkt, is er sprake van een chemisch praeparaat genoemd zapon, dat, naar de mededeelingen van Dr. Schill, een oplossing is van nitro-cellulose met of zonder toevoeging van kamfer in geschikte oplosmiddelen, waaronder het amylacetaat het voornaamste is en aan het praeparaat die eigenschappen geeft waarop het aankomt. Het zapon werd uitgevonden door den Amerikaanschen scheikundige Frederik Crane te Short Hills (New-Jersey) en door de Fred. Crane Chemical Co. voor het eerst gefabriceerd. De naam zapon blijkt willekeurig bedacht te zijn en verder niets te beteekenen: hij diende tot 1898 alleen als wettig gedeponeerd handelsmerk.

Dit praeparaat heeft Dr. Schill reeds sedert 1890 gebruikt om er militaire kaarten mede te laten doortrekken, nadat hij gedurende verschillende jaren andere middelen geprobeerd had zonder bevredigenden uitslag. Toen nu Dr. Posse, directeur van het Koninklijk Rijksarchief te Dresden, in 't begin van 1898 tot Dr. Schill kwam met het verzoek, te willen onderzoeken of het bederven van oude handschriften, die op vochtige, dompige plaatsen bewaard werden, soms veroorzaakt werd door bacterien of door schimmelplanten, waarvan de kennis de pogingen om die handschriften te redden kon bevorderen, deelde Dr. Schill aan dien archivaris mede, op welke wijze de kaarten van den generalen staf reeds sedert jaren tegen vocht en slijtage werden gevrijwaard. Zoo kwam het zapon in de archiefwereld, vanwaar het ongetwijfeld tot de boekerijen zal doordringen.

Om goed te zijn, moet het praeparaat aan de volgende eischen voldoen:

1.	het moet neutraal reageeren;
2.	het moet kleurloos zijn;
3.	het moet voldoende geconcentreerd zijn, d.w.z. dat de oplossing sterk genoeg moet zijn;
4.	het moet op het voorwerp dat er mede bestreken wordt, een vast, doorschijnend vliesje brengen, zonder dat het bewuste voorwerp krimpt;
5.	het moet poreuse voorwerpen geheel en al doordringen;

[p. 72]

6.	het vliesje mag onder den invloed der warmte niet kleverig worden;
7.	het mag mettertijd niet dof en ondoorschijnend worden;
8.	het moet ongevoelig blijven voor veranderingen der temperatuur;
9.	na het verdampen van 't oplosmiddel moet het hard zijn;
10.	het zapon mag den aard van het gezaponneerde voorwerp niet veranderen: ruwe, doffe oppervlakten moeten na het zaponneeren dof en ruw, gladde en glanzende daarentegen steeds glanzend en glad blijven;
11.	giet men zapon op een glas of op een spiegel, dan moet het een laagje vormen zóó doorschijnend, dat men zijn bestaan op zijn hoogst kan waarnemen aan den rand van dat laagje. Barsten en rimpels, zooals men die ziet ontstaan in collodium, collodium elasticum en dergelijke die op glas gegoten worden, mogen zich niet voordoen;
12.	strijkt men zapon op buigbaar blik, dan mag bij het buigen van 't blik de laag zapon barsten noch afspringen.

In Europa wordt het zapon gefabriceerd in Duitschland, het best, naar het schijnt, in de chemische fabriek van Dr. J. Perl & C^o te Berlijn. Van de verschillende merken was merk C aanvankelijk het beste; daarvan kostte een liter drie Mark, 10 liter 25 Mark. Sedert heeft de firma echter een speciaal merk gepraepareerd dat zij ‘archiefzapon 863’ noemt, en meer elasticiteit dan merk C heet te bezitten. Een bijbehoorend verdunningsmiddel kost 1.80 Mark den liter, 16 Mark de 10 liters.

Dr. Schill geeft verder in bizonderheden aan, hoe het zapon te gebruiken is. Dat komt in 't algemeen hier op neer, dat men het te behandelen papier of perkament in het zapon doopt, zoolang, tot wanneer het goed, geheel en al doortrokken is. Is dit het geval, dan neemt men het uit het vocht, laat het goed afdruipen, en legt of hangt het te droogen, waartoe ongeveer een uur noodig is. Het zapon moet men verder zoo goed mogelijk gekurkt houden en bij 't gebruik niet langer dan strikt noodig aan de lucht blootstellen, opdat het niet vervliege. Hoe poreuzer het papier is, des te geconcentreerder moet het zapon zijn, en omgekeerd. Vochtig, rottend papier moet vooraf goed gedroogd en zoo mogelijk van aanklevend stof en schimmel gereinigd worden.

Wil men goed gelijmd papier of in 't algemeen iets dat nog in goeden staat verkeert, zaponneeren, dan is het raadzaam het praeparaat te verdunnen tot op de helft.

[p. 73]

Heeft men met zeer beschadigde stukken te doen, dan is het raadzaam het zapon er op te laten druipen of het er met een penseel op te strijken. Minder of meer gescheurde gedeelten, die echter nog met een vezeltje aaneenhangen, hoeven niet overplakt worden. Dit is alleen dan noodig als het stuk wezenlijk in verschillende stukken gescheurd is. Daartoe behoort dan doorschijnend plantenpapier gebezigd te worden. Is een der zijden van het behandelde schriftstuk onbeschreven, dan zal men dit natuurlijk aan dien onbeschreven kant beplakken. Het zapon doet dienst als lijm, maar daarbij dienen én het stuk, dat gerestaureerd wordt, én het papier waarmede men het wil restaureeren, beide vooraf gezaponneerd te worden of tegelijkertijd zóó met zapon doortrokken te zijn, dat een zaponlaagje tusschen beide aanwezig is. Door het zaponneeren wordt het plantenpapier zóó doorschijnend, dat men zelfs zeer bleek schrift er onder lezen kan.

Dr. Schill zet verder in den breede uiteen welke voordeelen het zaponneeren oplevert. Deze zijn, in 't kort samengevat, de volgende:

1.	Papier of perkament, dat bezig is te niet te gaan, tot stof te worden, wordt weer vast.
2.	Papier dat in goeden toestand is, wordt steviger.
3.	Het papier kan niet langer vocht opzuigen. Gezaponneerd papier, of wat ook, kan men gerust jaren lang in 't water leggen, zonder dat dit tot het papier doordringt.
4.	Het schrift lijdt niet, wordt integendeel duidelijker; ook niet de kleuren van de initialen in oude handschriften en drukwerken. Met aniline vervaardigde kleuren zijn echter niet bestand tegen het zapon, daar aniline zich oplost in amylacetaat.
5.	Op gezaponneerd papier kan men met inkt en potlood schrijven, met water en olieverf schilderen, zonder dat de inkt of de verf uitloopt.
6.	Gezaponneerde geschriften zijn voor altijd voor den invloed van schadelijke chemicaliën, zooals zuren en alkaliën, beschut.
7.	Het zapon is een krachtig ontsmettingsmiddel.
8.	Zegels worden door het zapon niet beschadigd, worden integendeel harder dan te voren.

Toen nu in October 1898 de bekende internationale conferencie, om middelen tot het bewaren en herstellen van oude handschriften te beramen, te St.-Gallen bijeenkwam, betoogde de afgevaardigde der Saksische Regeering, Dr. Posse, de eenige

[p. 74]

archivaris die aanwezig was, dat de aan de orde staande vraag van niet minder belang was voor de archivarissen dan voor de bibliothecarissen, daar de archieven meestal rijk zijn aan perkamenten en papieren oorkonden, die door de vocht zeer geleden hebben. Op grond van onderzoekingen, die hij met de hulp van bekwame technici had ingesteld, verklaarde hij minder ingenomen te zijn met het gelatine-formol procédé (dat op de conferencie den meesten bijval ondervond), daar de met formol bewerkte gelatinebladen weldra rimpels en blazen vertoonen; maar betere verwachtingen te hebben van een nieuw praeparaat, het zapon, waarvan hij de samenstelling en de voordeelen uiteenzette. Daar de conferencie te St.-Gallen verdere proefnemingen noodzakelijk achtte, vóór het gebruik van zapon tot het restaureeren van handschriften haar aanbevelenswaardig scheen, noodigde het Ministerie van Oorlog in Saksen de Duitsche archivarissen tot een vergadering te Dresden uit, om hen met de uitvinding van Dr. Schill praktisch bekend te maken, in de hoop, dat bedoelde archivarissen er toe zouden besluiten het zapon te gebruiken en de gevolgen van dat gebruik nauwlettend na te gaan, indien namelijk ook de uitgenoodigde scheikundigen de deugdelijkheid van het praeparaat konden erkennen. De vergadering heeft plaats gehad 19 en 20 Sept. 1899. Er waren 48 archivarissen en 10 scheikundigen aanwezig. Het onderwerp werd ingeleid door Dr. Otto Posse, en het is de daar gehouden rede welke onder den bovenmedegedeelden titel is uitgegeven.

Dr. Posse gaf eerst een kort overzicht van de verschillende oorzaken waardoor de oude handschriften te niet gaan, zelfs al worden zij zorgvuldig bewaard. Daarna zette hij de samenstelling van het zapon uiteen, de wijze om het te gebruiken en zijn eigenschappen, welk betoog overeenstemt met dat van Dr. Schill. Tegelijk toonde hij verschillende gezaponneerde stukken, die nog volkomen gaaf waren, terwijl dergelijke, niet gezaponneerde stukken, die in dezelfde omstandigheden verkeerd hadden, te niet waren gegaan. Zoo b.v. twee flesschen met leidingwater, waarin in 1892 in de eene een gezaponneerd stuk van een stafkaart, in de andere een niet gezaponneerd stuk was gedaan. Het water had het gezaponneerde stuk niet in 't minst aangetast, terwijl het niet gezaponneerde stuk geheel kapot was. Een derde flesch bevatte een gezaponneerd stuk perkament, een vierde een niet gezaponneerd dito, een vijfde een gezaponneerd stuk vervuurd papier, een zesde een niet gezaponneerd dito. Men kon duidelijk

[p. 75]

zien, hoe de niet gezaponneerde stukken aangetast waren, ja gedeeltelijk in 't water opgelost, terwijl de gezaponneerde stukken bewaard gebleven waren en 't schrift nog altijd duidelijk leesbaar was. Verder toonde hij verschillende archiefstukken, die, vóór ze gezaponneerd werden, bijna reeds tot stof vergaan waren, en na de behandeling met zapon weer stevig en bruikbaar bleken geworden te zijn. De cohaesie en de taaiheid van gezaponneerd papier zijn veel grooter dan die van het ongezaponneerde, wel het zekerste bewijs voor de deugdelijkheid van het praeparaat.

Dat het zapon ieder vezeltje van de grondstof doordringt, werd door het volgend experiment bewezen. Men legt een stuk papier of perkament in een dunne, 1% oplossing van geel ferrocyancalium, spoelt het in water uit, droogt het en legt het dan in een dunne, 1% oplossing van ijzerchlorid. Een niet gezaponneerd stuk wordt dan blauw; terwijl een gezaponneerd zijn oorspronkelijke kleur behoudt. Op zijn hoogst kleeft aan dit laatste, indien het niet behoorlijk werd uitgespoeld, een geringe hoeveelheid ferrocyancalium, dat, onder de werking van het ijzerchlorid, een geringe, er maar uitwendig opliggende blauwe reactie vertoont. Snijdt men zulke stukken middendoor, dan toont de snede van het gezaponneerde stuk diens oorspronkelijke kleur, terwijl die van het niet gezaponneerde stuk donkerblauw blijkt te zijn.

Laat men op niet gezaponneerd vloeipapier water droppelen, dan zal het vocht natuurlijk uitvloeien, maar op gezaponneerd vloeipapier blijven de droppels water staan. Of laat men twee stukken papier of perkament, het eene gezaponneerd, het andere niet, in water koken, dan zal het laatste zich weldra in zijn bestanddeelen oplossen, terwijl het eerste onveranderd blijft.

Na betoogd te hebben, dat ook in het gewone leven het zapon groote diensten kan bewijzen, besprak Dr. Posse ten slotte de andere middelen, die tot heden toe gebruikt werden om het bederf der handschriften tegen te gaan, vooral die middelen welke op de conferencie te St.-Gallen onderzocht werden, en kwam telkens tot het besluit dat het zaponneeren boven alle andere de voorkeur verdient.

Na de inleiding van Dr. Posse, behandelde Dr. Schill verschillende archiefstukken met zapon en wederlei daarbij verschillende bedenkingen die allicht tegen het gebruik konden rijzen, wat hij trouwens ook in zijn Anleitung heeft medegedeeld. Zoo toonde hij o.a. aan, dat het zapon geen brandgevaar oplevert.

Door Dr. Sello, archivaris te Oldenburg, werd daarenboven

[p. 76]

medegedeeld, dat het zaponneeren hem een uitnemend middel was gebleken om het afspringen der kalklaag waarmede het perkament in de 14^de eeuw dikwijls werd bedekt, te verhinderen.

Het slot der gevoerde beraadslagingen was, dat de vergadering de verschillende vertegenwoordigde Regeeringen verzocht, door hare archivarissen proeven met het zapon te laten nemen. Verder werd beslist dat niet alleen de handelingen van de conferencie zouden uitgegeven worden, maar ook een korte handleiding voor 't gebruik van het zapon zou geschreven worden en aan alle Duitsche regeeringen toegezonden. Op die wijze kwamen beide geschriftjes, waaraan al het voorafgaande ontleend is, in de wereld en werd de uitvinding algemeen bekend.

Is het zapon nu een probaat middel?

Ik zou verplicht zijn op die vraag voorzichtig te antwoorden: ‘de tijd zal leeren’, daar ik zelf geen proefnemingen op groote schaal heb kunnen ondernemen, indien niet juist het verslag verschenen was van de experimenten door Dr. Schoengen gedaan. Het bovenstaand referaat was bestemd voor de eerste aflevering van dit Tijdschrift en zou ter perse gaan, toen ik dit verslag ontving, mij vriendelijk toegezonden door Dr. Schoengen. Ik achtte het plicht, ook van diens bevindingen rekenschap te geven.

Door het Bestuur der Vereeniging van Nederlandsche Archivarissen was aan Dr. Schoengen opgedragen, ‘mededeeling en aantooning te doen omtrent ondervindingen opgedaan bij de behandeling van oude documenten met het conserveeringsmiddel zapon’, en op de algemeene vergadering, door deze vereeniging in Juli 1902 te Groningen gehouden, heeft Dr. Schoengen zich van die opdracht gekweten, na gedurende twee volle jaren proeven genomen te hebben.

Zijne conclusies luiden als volgt:

1. Wat betreft de eischen waaraan het zapon moet voldoen:

‘Zooals gij u uit de door mij gedemonstreerde proeven hebt kunnen overtuigen, stemmen de verkregen resultaten op één enkele uitzondering na volkomen overeen met de ... conclusies van Dr. Schill. Door mijne onderzoekingen nl. is mij gebleken, dat het zapon aan den eisch, ... dat het ... den aard of het karakter van het gezaponneerde voorwerp niet wezenlijk mag veranderen, niet in alle gevallen, of tenminste maar tot op zekere hoogte voldoet. Zoo heb ik a.o. kunnen constateeren, dat enkele papiersoorten door de behandeling met zapon donkerder gekleurd worden; dat andere papiersoorten daarentegen dit verschijn-

[p. 77]

sel absoluut niet vertoonen. Wel is ieder gezaponneerd papier van een niet gezaponneerd, behalve door den eigenaardigen aan peardrops herinnerenden reuk, ook voorál daardoor te onderscheiden, dat het meer doorschijnend wordt. Dit laatste is vooral het geval met het Japansch papier; het wordt helder van kleur en veel doorzichtiger door de zaponbewerking. Zekere perkamentsoorten, vooral die van eene normale stevigheid en die dus weinig poreus zijn, vertoonen na de behandeling met onverdund zapon eenen sterken glans. Ditzelfde verschijnsel is eveneens duidelijk waarneembaar bij de behandeling van zegels, die nog hunne oorspronkelijke hechtheid bezitten. Verdunde ik daarentegen het zapon met de door Dr. Perl in den handel gebrachte “Verdünnungsflüssigkeit” dan was er, hoewel ik zeer goede resultaten verkreeg, van een glans op het perkament niets te bespeuren - het perkament behield zijn oorspronkelijk karakter ten volle. De oorzaak van het glanzend worden is daarom niet zoozeer in de slechte eigenschappen van het zapon, als wel in de ongeschikte behandeling der oorkonde te zoeken.’

2. Met betrekking tot de werking van zapon op perkament en papier:

‘1. Het met zapon geimpregneerde papier of perkament verkrijgt, ook al hangt het nog slechts met dunne vezeltjes aan elkaar, weer een behoorlijke stevigheid. Van de waarheid van deze stelling kan ik u niet beter overtuigen, dan door u een quatern van een Proclamatieboek van Wonseradeel (1630-33) voor te leggen. Zooals gij ziet, is het papier zoo sterk vervuurd, dat het bij het aanraken in stof valt. Verschillende van deze vellen heb ik gezaponneerd, opdat gij de werking van het zapon des te beter zoudt kunnen constateeren. Gij zult mij moeten toegeven, dat de gezaponneerde gedeelten in hooge mate hunne oorspronkelijke stevigheid en veerkracht hebben teruggekregen.
Het Proclamatieboek, waaruit deze quatern afkomstig is, verkeerde in een zeer deerniswekkenden staat. Geheele bladzijden waren sterk vervuurd en de rest was door het verliezen van de lijm reeds zacht geworden. Om het boek te kunnen zaponneeren, werd het geheel uit elkaar genomen en ieder vel afzonderlijk gezaponneerd. De zeer beschadigde helft van ieder vel is met onverdund zapon bewerkt, het overige gedeelte, hoewel weinig beschadigd, doch door het verliezen van de lijm zacht geworden, werd door indompelen in verdunde zapon verhard. Na deze bewerking verkeert het thans weer in zulk een toestand, dat zelfs het hardhandigste aanpakken het geen schade kan doen.
Het Hypotheekboek uit Franekeradeel, dat hier voor u ligt, is voor de behandeling met zapon niet uit elkaar genomen. De beschadigde vellen zijn door zaponbewerking verhard en door ze te beplakken met Japansch papier geiepareerd.
Dezelfde resultaten vertoonen u de hier tentoongestelde perkamentoorkonden. Ik vestig uwe bijzondere aandacht op de door zapon gerepareerde perkamenten strookjes, waaraan de zegels hangen. Zelfs de meest vervuurde hebben zulk eene stevigheid verkregen, dat afvallen van de zegels niet meer te vreezen is.

[p. 78]

2. Is het papier nog in goeden toestand, dan wordt het steviger en vaster.
Geen sprekender voorbeeld zou ik u kunnen geven, dan dit gezaponneerde vloeipapier. Door zaponbewerking is het hard en stevig geworden en heeft het zijne vroegere hoedanigheid geheel verloren. Ook de verschillende papiersoorten, die hier gezaponneerd en ongezaponneerd voor u liggen, zullen u van de waarheid der stelling overtuigen.
3. Het papier verliest zijn vermogen om water tot zich te trekken en blijft totaal ongevoelig voor vocht.
De juistheid van het gezegde blijkt reeds uit de met gezaponneerd vloeipapier genomen proeven. Maar nog meer zal deze blijken uit een proef, die collega Bos genomen heeft door gezaponneerd en ongezaponneerd Japansch papier eenige dagen in water te leggen. Het gezaponneerde papier is nog in volkomen goeden staat, het ongezaponneerde daarentegen is reeds sterk aan het vergaan.
Ik vertoon u hier verschillende velletjes gelinieërd normaalpapier, waarvan een gedeelte gezaponneerd, het andere ongezaponneerd is. Beide hebben acht dagen lang in water gelegen, dat ik aan de felle zon heb blootgesteld. Het gezaponneerde papier, zooals gij kunt zien, vertoont geene enkele afwijking, het ongezaponneerde is echter reeds zoo sterk vergaan, dat het gaatjes vertoont en van de blauwe lijntjes geen spoor meer te vinden is.
4. Het zapon dat geen schade aan inkt of kleuren van oude handschriften, het schrift wordt integendeel door zaponbewerking helderder en komt beter uit.
Het bewijs hiervan geven u duidelijk alle hier tentoongestelde handschriften, papier- of perkamentoorkonden, vooral die, welke uit het Groninger rijksarchief afkomstig en met onverdund zapon behandeld zijn.
Welken invloed het zapon op modern drukwerk heeft, toont u ten duidelijkste een hier tentoongesteld gezaponneerd vel uit het ‘Centralblatt für Bibliothekswezen’. Het onderscheidt zich van het overige gedeelte niet alleen door grootere stevigheid van het papier, maar vooral door grootere zwartheid en meerderen glans van den inkt.
Evenals hier de op het papier aanwezige kleurstof, in casu het zwarte van den inkt, duidelijker te voorschijn treedt, zoo is dat ook het geval bij andere kleurstoffen, bijvoorbeeld bij schimmelvlekken; eene oorkonde, zooals de hier aanwezige uit het Groningsch rijksarchief, die slechts een vrij zwakke groene en rose tint vertoonde, op plaatsen, waar de schimmel gewoekerd had, heeft op die plaatsen een helder groene en rose tint aangenomen na behandeling met onverdund zapon.
5. Op gezaponneerd papier kan men met inkt, potlood en kleuren schrijven en schilderen.
Deze inkt en kleuren kan men met water uitwisschen; zaponneert men echter het beschreven of beschilderde papier nog eens, dan is het uitwisschen onmogelijk.’

[p. 79]

Over den uitslag bij het zaponneeren van perkamenten oorkonden met kalklaag, zegt Dr. Schoengen:

‘Vrij machteloos stond tot heden de archivaris tegenover het bederf en het verlies van perkamentoorkonden met kalklaag, daar toch door het afschilferen van deze laag de inhoud van de oorkonde verloren ging. Voor het behoud van deze charters bleek zapon een uitstekend middel te zijn.
Was de oorkonde zeer beschadigd en waren de schilfers nog slechts door een vezeltje aan het perkament verbonden, zoodat er gegronde redenen bestonden [om te vreezen], dat door het indompelen van het stuk in zapon de schilfers zouden afvallen en verloren gaan, dan behandelde ik het stuk op de volgende, wel eenigszins tijdroovende wijze.
Door middel van een fijn penseel bracht ik een druppel onverdund zapon tusschen het perkament en de schilfer, zoo, dat én het perkament én de schilfer het zapon konden opzuigen. Was dit geschied en waren schilfer én perkament voldoende droog, dan ging ik nogmaals op dezelfde wijze te werk, en bracht vervolgens door middel van een droog penseel de schilfers in hare oorspronkelijke ligging en trachtte ze zoo vast mogelijk aan te drukken. Blijkt na het opdrogen, dat het zapon als kleefstof voldoende sterk geweest is en de schilfers goed aan het perkament aangehecht zijn, dan zaponneerde ik het geheele stuk nogmaals, liet het bijkans opdrogen om dan met een vouwbeen nogmaals de schilfers vast aan te drukken en de oorkonde glad te maken.
Eenvoudiger en gemakkelijker is de behandeling, wanneer de schilfers nog zoo vast aan het perkament gehecht zijn, dat geen afweeken of afvallen te vreezen is. In dit geval dompelt men òf de oorkonden in het zapon òf men giet zapon op de oorkonde, totdat zij geheel van de vloeistof doortrokken is, en hangt ze dan te drogen. Is de oorkonde zoover droog, dat ze zonder gevaar verder behandeld kan worden, dan drukt men de schilfers, nadat ze op hare oorspronkelijke plaats gebracht zijn, door middel van een vouwbeen stevig vast, laat het stuk verder opdrogen tot het eenigszins vochtig is, legt het dan tusschen bordpapier om het daarna in een boekbinderspers eenigen tijd in te persen.’

3. Met betrekking tot het gebruik van zapon als kleefmiddel:

‘Meestal geeft zapon aan het papier of perkament zoodanigen steun, dat beplakken met een ander middel overbodig is. Alleen wanneer twee stukken volkomen van elkander zijn gescheiden, of wanneer een stuk in flarden hangt of andere defecten het wenschelijk maken, wordt een steun- en verbindingsmiddel vereischt. Zooals de hier tentoongestelde stukken u aantoonen, gebruikte ik in dergelijke gevallen als steun- en verbindingsmiddel zeer fijn Japansch papier en als kleefmiddel onverdund zapon... Zapon is geen kleefmiddel als lijm, stijfsel, enz. Twee ongezaponneerde stukken papier of perkament kunnen alleen dan door middel van zapon aan elkaar bevestigd worden, wanneer overmaat van zapon op deze stukken aanwezig is. In den regel kunnen slechts reeds gezaponneerde stukken door middel van zapon aan elkaar worden gekleefd.

[p. 80]

Gewoonlijk volgde ik bij het beplakken van een stuk met Japansch papier de door Dr. Schill aangegevene methode. Wanneer echter een dokument zoover was vergaan, dat men het alleen met de grootste voorzichtigheid kon aanraken en het bovendien plooitjes en opgerolde gedeelten vertoonde, die voor het beplakken geëffend moesten worden, zaponneerde ik eerst het stuk om het meerdere stevigheid te geven en het afbrokkelen te voorkomen. Als het zoover was opgedroogd, dat ik het zonder gevaar kon behandelen, maar toch nog zoo vochtig was dat de stukjes nog niet vast aan elkaar waren gekleefd, streek ik de plooitjes en rimpels met een vouwbeen glad, liet het een tijdlang in een boekbinderspers zetten, om het daarna op de gewone boekbindersmanier te beplakken.
Onder de hier tentoongestelde stukken zullen zonder twijfel de stukken met sterk verbleekt schrift uwe bijzondere aandacht trekken. Het door zapon geprepareerde Japansch papier is zoo doorzichtig geworden, dat daardoor heen ook dit schrift nog goed leesbaar is.’

Het door Dr. Schoengen gebruikte Japaansch papier werd geleverd door de firma von Seeling und Hille, Dresden A., Pragerstr., 32. Hij gebruikte meestal de fijnste qualiteit, N^o 25266, groot 30 × 45; N^o 25442, groot 35 × 50, is wel veel steviger, maar minder doorzichtig.

3. Met betrekking tot zegels:

‘Wanneer wij de wetenschap, dat het zapon poreuze voorwerpen geheel doordringt en de losgeraakte deeltjes aan elkander verbindt, op de behandeling van uitgedroogde of verpulverde zegels toepassen, dan komen wij tot zeer gunstige, ja, ik mag zeggen verrassende resultaten. Ik toon u hier eene oorkonde uit het jaar 1498, afkomstig uit het gemeentearchief van Staveren. Het Fransche koningszegel van witte was bleek, nadat ik het bijliggende omhulsel (witte watten ingenaaid in perkament) verwijderd had, in het donzige bed, waarin het misschien jaren lang had gelegen, alle kracht en weerstandsvermogen verloren te hebben. Het was in talrijke stukken gebroken, die geheel bros en gedeeltelijk zelfs tot poeder vervallen waren. Ieder stuk werd nu afzonderlijk door bewerking met zapon verhard en daarna de stukken, die aan elkaar pasten, door middel van zapon aan elkaar gehecht en aan de perkamenten strook bevestigd. Het brokstuk is op deze wijze door een tiental stukjes aan elkaar gezet. De stukjes zijn door de bewerking met zapon harder geworden dan een goed geconserveerd waszegel, want het is bijkans onmogelijk er met den nagel in te krassen.
Ook het zegel van den adelbrief van Hans en Ulrich Rattaller (1498) (Friesch Genootschap) is gedeeltelijk op deze wijze bewerkt, en de talrijke brokstukken van uitgedroogde zegels, die hier voorhanden zijn, geven u een beeld van het verval van den was en de hoedanigheden, die ze na de behandeling met zapon hebben gekregen....
Om gebroken zegels weer aan elkaar te hechten bediende men zich van waterglas, gummi arabicum of andere lijmsoorten als verbindingsmiddel, alle stoffen, die zich niet met het was verbinden, maar als kleefstof een laagje

[p. 81]

vormen tusschen de beide aan elkaar gehechte brokstukken. Hierbij komt, dat zich aan de oppervlakte van de breuk van een met waterglas aan elkaar gehecht zegel een witte uitslag vertoont, die het perkament en het papier aantast. Een duidelijk voorbeeld van dit onaangename verschijnsel kunt gij aan het zegel van een charter (1614 Februari 8), afkomstig uit het archief Schwartzenberg, waarnemen. Maar ook Arabische gom is als kleefstof voor gebroken stukken ongeschikt, daar het vooral in zeer droge atmospheren spoedig bros wordt en zijn kleefvermogen verliest.
Geen van deze genoemde uitwerkingen en hoedanigheden heb ik bij talrijke proefnemingen met zapon als kleefmiddel bij gebroken zegels waargenomen. Het amylacetaat toch lost was op. Bestrijkt men nu de breuken met zapon en voegt men ze, nadat het amylacetaat de genoemde uitwerking heeft gehad, voorzichtig aan elkaar, dan verkrijgt men een dubbel kleefmiddel nl. het week geworden was en de nitro-cellulose, die zich met het was verbindt.
Dat deze wijze van behandeling, met de noodige voorzichtigheid toegepast, uitstekende resultaten oplevert, bewijst het zestal hier geëxposeerde grootere zegels, die alle door middel van zapon aan elkaar zijn gehecht. Zoo is het reeds meermalen genóemde zegel met blikken omhulsel (Oorkonde 1554 Aug. 28), afkomstig uit het archief Schwartzenberg, aan elkaar gehecht uit vijf, het zegel aan den adelbrief van Rattaller (Friesch Genootschap) uit zes, het zegel van de oorkonde van 1498 afkomstig van Staveren, uit een tiental stukken samengesteld. Bij de meeste dezer zegels is de vroegere breuk nauwelijks met het bloote oog te herkennen.’

Ten slotte komt Dr. Schoengen tot dit algemeen besluit.

‘De vraag is nu: is zapon aan te bevelen als conserveeringsmiddel, ja of neen?

M.H. Na mijne inleiding en mijne proeven, zult gij er niet aan twijfelen, of ik kan deze vraag slechts beantwoorden met een volmondig ja. Mijne proefnemingen toch hebben mij slechts goede eigenschappen van het zapon getoond, op slechte ben ik niet gestuit, tenzij gij het glanzend worden van het perkament en enkele andere kleine nadeelen, zooals het ongevoelig blijven van gezaponneerd papier of perkament voor een reagentiemiddel of het aantasten van anilinekleuren, als zoodanig mocht willen opvatten, en ook uit de litteratuur is mij niet gebleken, dat eenig proefnemer slechte resultaten heeft verkregen.

Evenwel wensch ik nog de aandacht er op te vestigen, dat deze proeven slechts loopen over een betrekkelijk korten tijd; of de resultaten blijvend zullen zijn, moet de tijd leeren.

Mijn archivarisgemoed laat mij daarom niet toe U aan te raden alle ... archivalia te zaponneeren, slechts met die, voor welke periculum in mora bestaat, kan ik U aanraden een proef te

[p. 82]

nemen... Niettegenstaande deze laatste beperking hoop ik te hebben aangetoond en bij U de overtuiging gevestigd, dat zapon eene belangrijke aanwinst is voor de conserveering van onze archivalia. In het belang van deze zou het zeer wenschelijk zijn, dat in onze archieven evenals in de Duitsche, proeven met dit conserveeringsmiddel werden genomen en de uitslag bekend werd gemaakt.’

Ik heb mij veroorloofd aan het verslag van Dr. Schoengen zulke uitvoerige uittreksels te ontleenen, omdat het Nederlandsch Archievenblad, waarin het verscheen, in België weinig of niet bekend is, en vooral in 't belang der zaak zelf. Het is een gewichtig feit, dat de onderzoekingen en proefnemingen door Dr. Schoengen ondernomen, en waardoor hij niet alleen zijn collegas de archivarissen, maar ook alle bibliothecarissen aan zich heeft verplicht, de bevindingen van Dr. Schill, Dr. Posse en Dr. Sello in Duitschland geheel en al bevestigen. Volkomen zekerheid dat het zapon het middel is dat men zoekt, om boeken en handschriften tegen verder of mogelijk te niet gaan te vrijwaren, hebben we nog niet, maar het wil me toch toeschijnen dat wij van die zekerheid niet ver meer af zijn en dat het in de macht der belanghebbenden ligt, die zekerheid binnen korten tijd en met geringe moeite te verkrijgen. Laten onze Belgische archivarissen en bibliothecarissen geen tijd verliezen, en niet wachten het zapon te gebruiken tot wanneer het de reis om de wereld gemaakt heeft en middelerwijl een aantal handschriften en oorkonden meer voor altijd reddeloos verloren zijn.

Gent, Dec. 1902/Jan. 1903

Willem de Vreese