Tiecelijn. Jaarboek 9 (jaargang 29)

[p. 436]

Een kanttekening bij Nel. Een zot geweld
De nieuwe graphic novel van Lies van Gasse en Peter Theunynck
Yvan de Maesschalck

In de korte tekst ‘Kijk’ waarmee Bernard Dewulf Toewijdingen (2014), zijn monumentale bundel Verzamelde beschouwingen bij beeldende kunstenaars afrondt, staat onder meer deze bespiegeling te lezen: ‘Zien is doel, kijken middel. Kijken is de houding, zien het resultaat. Zien is het verhaal, kijken het schrijven.’¹ Bernard Dewulf, wellicht beter bekend als auteur van zijn verzamelde colums in Loerhoek (2006) en de roman Kleine dagen (2010), is een vooraanstaand kunstkenner, die er ons onverdroten toe aanzet om te zien. Hij schrijft bij voorkeur over moderne kunstenaars, of beter, dicht over hen in pregnant proza dat vaak de densiteit van zijn eigen poëzie - Waar de egel gaat (1995); Blauwziek (2006) - benadert. Dezelfde Bernard Dewulf heeft ook aan de Mechelse beeldhouwer, tekenaar en schilder Rik Wouters (1882-1916) een fraai stuk gewijd. Hij heeft het over ‘de feesttooi van het licht’ en besluit zijn mijmering naar aanleiding van zijn herhaalde bezoeken aan het Museum voor Schone Kunsten Antwerpen, dat niet minder dan 110 werken van Rik Wouters huisvest, als volgt: ‘Laat ik u bekennen dat ik me soms afvraag, als ik maar weer eens opstap, richting uitgang, richting ingang, of achter mij dat feest dan stokt en de kleurencaroussel tot stilstand komt.’²

Er zijn diverse manieren om met het imposante werk - ars longa - van Rik Wouters, die helaas maar een kort leven - vita brevis - beschoren was, kennis te maken. Een ervan is via de hiervoor aangehaalde indringende beschouwing van Dewulf, een andere via de kunstwerken zelf die in allerlei boekwerken zijn gereproduceerd of door die werken in musea of bij privépersonen te gaan bekijken, bewonderen en bestuderen.³ Door ze te gaan zien, zoals Dewulf ze voor ons heeft gezien. Daar is sinds kort een nieuwe mogelijkheid bijgekomen dankzij de lijvige graphic novel Nel. Een zot geweld, die Lies van Gasse (LvG) en Peter Theunynck (PT) aan Wouters' leven en werk hebben gewijd.

Hoewel ik het hiervoor heb over ‘Wouters' leven en werk’, betreft het grote verschil met alle eerdere biografische benaderingen het exclusieve vrou-

1 Bernard Dewulf, Toewijdingen. Verzamelde beschouwingen, Amsterdam/Antwerpen, Atlas Contact, 2014, p. 558.

2 Bernard Dewulf, Toewijdingen, p. 146.

3 Zie bijvoorbeeld de overzichtscatalogus Rik Wouters. Alle werken uit het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen, Schoten, BAI, 2007. De collectie Rik Wouters is in aanzienlijke mate gebaseerd op de verzameling kunstwerken die Ludo van Bogaert in december 1974 aan het Antwerpse museum legateerde. Zie ook Eric Min, Rik Wouters. Een biografie, Antwerpen, De Bezige Bij, 2011, p. 412.

[p. 437]

[p. 438]

[p. 439]

wenstandpunt van waaruit het levensverhaal van de verist/fauvist hier wordt verteld. Wordt het overigens (na)verteld? Het wordt uitgebeeld, in beeld gebracht, in vele kleuren en sierlijke lijnen gevat, in het licht gesteld, zodat de ‘feesttooi van het licht’ die Wouters' werk zo typeert, zo veel mogelijk recht wordt gedaan. Nel. Een zot geweld, het indrukwekkende resultaat van een intense tweejarige samenwerking tussen grafisch kunstenaar/dichter Lies van Gasse en dichter/essayist Peter Theunynck, geeft het woord aan Nel, Wouters' levensgezellin. Zij is vanaf de eerste bladzijde, de eerste regel, de eerste pose de autoritaire verteller die zich het woord niet meer laat afnemen en háár verhaal doet over hém, Rik Wouters. Niet dat daardoor een alternatieve feministische lezing van een kunstenaarsleven ontstaat, wel dat Hélène Duerinckx (1886-1971) haar status als inspiratiebron, muze en model als het ware eigenhandig invult. Uiteraard zijn LvG en PT daarvoor te rade gegaan bij wat Nel in haar ongepubliceerde notities Le roman de la vièrge folle en in haar memoires La vie de Rik Wouters à travers son oeuvre (1944) heeft opgetekend. Ze hebben zich overduidelijk ook/vooral laten leiden door de voortreffelijke Woutersbiografie van Eric Min. Soms - eigenlijk vrij vaak - ontleent PT bepaalde frasen bijna letterlijk aan voormelde geschriften, soms - eigenlijk bijna altijd - tracht LvG in haar picturale beelden de toon te treffen van wat Rik Wouters op een gegeven moment in zijn al te voortijdig door oorlog en ziekte gedwarsboomde leven heeft gekonterfeit, geboetseerd of geschilderd.

De tekst Nel. Een zot geweld begint met de zelfbewuste zinsnede: ‘Ik was een meisje van dertien, maar geen meisje van dertien in een dozijn.’ (p. 13) Dat die zin op p. 13 prijkt, is wellicht een stom toeval, maar zou ook gewild kunnen zijn om de lezer van meet af aan het signaal te geven dat enige doem over Nels verhaal zal komen te hangen. De door LvG met losse, cursieve letters geschreven tekst eindigt op p. 221 met een verwijzing naar Nels gemoedstoestand kort na Rik Wouters' dood: ‘Ik liet het sneeuwen in de zomer. Het vroor in mijn hart. // Het is er heel mijn leven blijven vriezen.’ Waarop enkele stille zomer- en winterbeelden volgen waar de koude zo van afslaat. Tussen beide punten in sliert een levensverhaal waarvan de soms lyrische, soms nuchtere verwoording mooi wordt ingebed in een overvloed aan polychrome beelden en ensceneringen, aan grafische beweeglijkheid kortom. Het artistieke hoogtepunt van het boek is de creatie van de ‘dwaze maagd’, beter bekend als ‘het zotte geweld’ (1912), het beeld ‘waarin de koorts en de onrust van het moderne bestaan zijn vervat’.⁴ Het indrukwekkende beeld vormde in februari 1914 het magische oog van de grote Woutersexpositie in de Galeries Georges Giroux

4 De omschrijving is afkomstig van de criticus Sander Pierron in L'Indépendance Belge (1914). Hier geciteerd naar Eric Min, Rik Wouters. Een biografie, p. 244. Zie ook Jan Braets kunstcolumn in: Knack van 7 september 2016. Over het beeld zegt hij: ‘In Zot Geweld zit ook een grote tegendraadse beweging verwerkt, van bijna stilstand en beschouwing van het naakte lichaam als metafoor van verval.’ (p. 111)

[p. 440]

en valt sinds vele jaren te bewonderen in het Beeldenpark Middelheim van Antwerpen.⁵

Een en ander belet niet dat LvG en PT af en toe welbewust een loopje nemen met het overgeleverde materiaal, zoals Eric Min ook diplomatisch opmerkt in zijn uitgebreide voorwoord bij Nel. Een zot geweld.⁶ Om dat aspect, waaruit tegelijk de creatieve vrijmoedigheid blijkt waarmee beide auteurs met het beschikbare materiaal zijn omgesprongen, niet op te rekken, beperk ik me tot twee voorbeelden. Een opmerkelijke romantische of romantiserende toemaat lijkt me de ontmoeting met de Belgische aquarellist en beeldhouwer Ferdinand Schirren, met wie Nel volgens LvG en PT ‘stormachtige nachten’ beleefde, ondanks het feit dat Schirren al ‘verloofd was’ en Rik en Nel al eerder elkaars geliefden waren geworden.⁷ Wie die versie legt naast de behoedzame mededelingen van Eric Min, die hooguit stelt dat Nel zijn minnares ‘zou geweest zijn’ en hij ‘in Nels geschriften de grote afwezige [is]’, moet wel concluderen dat hier enige mate van wishful thinking aan de orde is.⁸

Het tweede voorbeeld gaat veeleer de andere richting uit en zou het resultaat van een wellicht onbedoelde reductie van de verhaalstof kunnen zijn. Uit de biografie van Eric Min blijkt dat Cyriel Buysse (1859-1932), die tijdens het grootste deel van de Eerste Wereldoorlog in Den Haag woonde, zeker een poging heeft ondernomen Rik Wouters te contacteren om hem uit het ‘Interneerings-Depot Zeist’ (nabij Soesterberg) weg te krijgen. Hoewel het volgens Wouters' biograaf ‘duister blijft of er verder contact tussen beide mannen is geweest’,⁹ blijkt uit andere bronnen ‘dat het meer dan waarschijnlijk [is] dat de ongeneeslijk zieke Wouters het interneringskamp in Amersfoort mag verlaten en met zijn vrouw Nel - die eerder in Den Haag verbleef - een kleine flat in Amsterdam kan betrekken.’¹⁰ Dat laatste gegeven wordt althans gestaafd door de briefwisseling tussen Cyriel Buysse en Emile Claus,¹¹ een van de Vlaamse grootmeesters voor wie Wouters, net als voor Rubens en Cézanne, grote bewondering had en die net als hij een luminist is te noemen.¹²

Bovenstaande vaststellingen doen geen afbreuk aan het feit dat Nel. Een zot geweld een gedurfde poging is van LvG en PT om hun artistieke talenten te paren aan de nodige zin voor cultuurhistorische waarachtigheid. Allerlei aandoenlijke details maken van dit fraai vormgegeven boekwerk een kruidig en veelkleurig boeket, waarvan meer dan één schets knipoogt naar de iconische modellen die - hopelijk - ieder van ons in zich meedraagt. De bijna monochrome weergave van Nels naakte lichaam ontlokt haar de terechte verzuchting: ‘elke streling van de materie was een ode aan mijn lichaam.’¹³ Welke

5 Zie Nel. Een zot geweld, p. 77.

6 Eric Min, ‘Over waarheid en waarachtigheid’, in: Lies van Gasse en Peter Theunynck, Nel. Een zot geweld, p. 9.

7 Zie Nel. Een zot geweld, p. 39-40.

8 Vgl. Eric Min, Rik Wouters. Een biografie, p. 46-47.

9 Zie Eric Min, Rik Wouters. Een biografie, p. 309.

10 Zie Joris van Parys, Het leven, niets dan het leven. Cyriel Buysse en zijn tijd, Antwerpen/Amsterdam, Houtekiet/Atlas, 2007, p. 483 en p. 889.

11 Zie Johan De Smet, ‘“Au revoir. Ton vieux Clausken”. Cyriel Buysse en Emile Claus, een vriendschap in letteren’, in: Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap, Gent, XXI, 2005, p. 55-57. Claus bedankt Buysse op 25 januari 1915 onder meer voor ‘des bonnes nouvelles que vous me donnez à propos de Rik Wouters.’ Buysse moet dus in ieder geval contact gehad hebben met of over belangrijke informatie beschikt hebben over Rik Wouters op dat moment.

12 Vgl. Cyriel Buysse, ‘Emile Claus. Mijn broeder in Vlaanderen’, in: Verzameld Werk, deel 6, Brussel, Manteau, 1980, p. 1204-1250. Buysse schrijft onder meer: ‘Claus was in de eerste plaats - en wilde dat ook zijn - een luminist, een aanbidder van licht, kleur en zon. Geheel zijn “oeuvre” is als een aanhoudende lofzang, een stralende apotheose van kleuren en zon.’ (p. 1230-1231)

13 Zie Nel. Een zot geweld, p. 29

[p. 441]

[p. 442]

rechtgeaarde lezer zou diezelfde streling niet willen voelen? De bladzijden die de totstandkoming van Wouters' sculptuur van de door hem vereerde meester James Ensor (1860-1949) weergeven, evoceren de vlammende kleurenweelde die zijn werk zo typeert en zetten hem neer als de soevereine koning van de toenmalige moderne schilderkunst.¹⁴ De manier waarop Nel haar charmes aanwendt - maar niet misbruikt - om van ambassadeur baron Fallon te verkrijgen dat zij in de kazerne van Amersfoort naar de ‘Villa des Artistes’ wordt gebracht, spoort helemaal met Eric Mins biografie¹⁵ en deed me even denken aan een averechts Orpheus-en-Eurydiceverhaal.¹⁶ Merkwaardig en aandoenlijk is de familiale scène waarin Nel en Rik elkaar na lange tijd terugvinden bij Ary Delen thuis en die - wat mij betreft - evengoed een illuminatie zou kunnen zijn in een middeleeuws handschrift.¹⁷ De bladzijde die de finale instorting van Rik Wouters weergeeft na zijn laatste bezoek aan de expo van zijn werk in het Stedelijk Museum, glanst niet alleen van vergoten bloed, maar maakt ook in één klap duidelijk dat Wouters' levenscirkel definitief gesloten is.¹⁸

Het is mijn overtuiging dat de tekst van PT en de schilderkundige uitbeelding van LvG vrijwel op elke bladzijde naadloos op elkaar aansluiten. Dat neemt niet weg dat de teksten hoe dan ook ondergeschikt zijn aan de soms schetsmatige, soms exuberante tekeningen/beelden. Dat is ongetwijfeld ook de opzet geweest, met dien verstande dat zonder verhaallijn uiteraard geen beeldenboek als dit tot stand gekomen zou zijn. Nel. Een zot geweld is het resultaat van een uniek project, dat thematisch aansluiting vindt bij een reeks geprijsde boeken over Vlaamse schilders, die op hun manier grensoverschrijdend werk hebben nagelaten. Het volstaat hier even te verwijzen naar Oorlog en terpentijn (2013; AKO Literatuurprijs 2014; Inktaap 2016) van Stefan Hertmans en Orgelman. Felix Nussbaum. Een schildersleven (Gouden Boekenuil 2015) van Mark Schaevers. Ik ben heel benieuwd welke prijs het boek van Lies van Gasse en Peter Theunynck in de wacht zal slepen. Het prijkt alvast in mijn boekenkast, al heb ik wegens het grote formaat de legplanken even moeten herschikken.

14 Vgl. Bernard Dewulf, Toewijdingen, p. 273-274.

15 Zie Eric Min, Rik Wouters. Een biografie, p. 291-292.

16 In die zin dat Nel - in de rol van Euridice - degene die haar bezingt - zij het op doek - gaat ophalen uit de hel van het kamp.

17 Zie Nel. Een zot geweld, p. 158.

18 Zie Nel. Een zot geweld, p. 209.

[p. 443]

Lies van Gasse & Peter Theunynck, Nel. Een zot geweld, Amsterdam, Wereldbibliotheek, 2016, 225 p., ISBN 978 90 284 2661 0, 29,99 euro.

[p. 444]

Foto: Ykwinno Hensen