Tiecelijn. Jaarboek 5 (jaargang 25)

[p. 283]

Artikel

Beer en leeuw verdwaald in de Maremma?
Een cultuurhistorische kanttekening
Yvan de Maesschalck

Er wordt vrijwel algemeen aangenomen dat de beer als heraldisch en emblematisch symbool het veld heeft geruimd voor de leeuw en dat dit proces zich hoofdzakelijk in de loop van de twaalfde eeuw heeft voltrokken. In diverse publicaties heeft Michel Pastoureau daarop de aandacht gevestigd en ernstige argumenten aangedragen om het bestaan van die overgang aan te tonen. In zijn omvangrijke studie L'ours (2007) schrijft hij onder meer: ‘La substitution du lion à l'ours sur le trône animal est un phénomène de longue durée dont le XIIe siècle constitue indéniablement le temps fort, du moins en Europe occidentale’.¹ Ook in de bestiaria blijkt de beer onmiskenbaar te worden gedegradeerd, terwijl parallel daarmee de leeuw van een almaar toenemende waardering lijkt te genieten.² Van die onenigheid tussen beer en leeuw, die beslecht wordt in het voordeel van de leeuw in grote gebieden van Europa, is een meer dan bescheiden echo aanwezig in Van den vos Reynaerde. Zoals Nard Loonen laat zien, kan Reynaerts verwijzing naar het complot om Bruun op de troon te plaatsen en Nobel dus te onttronen, alleen functioneren als enige kennis van die machtsovergang verondersteld kan worden bij het geïntendeerde publiek. Hij wijst er tegelijk met klem op dat niets in het Middelnederlandse dierenverhaal suggereert dat het zou gaan om het herstel van een eerdere (rechts)orde.³

Het is boeiend vast te stellen hoe in veel oude Europese steden talloze verwijzingen naar deze beer-leeuwproblematiek achteloos in het rond gestrooid liggen. De symbolische strijd tussen beide dieren kan uiteraard alleen begrepen worden tegen de achtergrond van elkaar bestrijdende families waarvan de stamboom tot diep in de middeleeuwen teruggaat. Met name in bijna alle Italiaanse steden van enig belang heeft een aantal beroemde geslachten zich met een of ander nobel dier geassocieerd en het in hun wapenschild opgenomen. Over de toenmalige ‘regionale’ grenzen heen is de strijd tussen de sympathisanten van de Staufen en die van de Guelfen/Welfen wellicht één van de meest geruchtmakende gebleven.⁴ Maar binnen de steden zelf was een even

1 Michel Pastoureau, L'ours. Histoire d'un roi déchu, Parijs, Seuil, 2007, p. 203.

2 Michel Pastoureau, L'ours, p. 243 (‘Remarquons que, dans ce bestiaire des sept péchés principaux, les deux animaux ordinairement considérés comme étant les plus proches de l'être humain - l'ours et le port - sont les plus dévalorisés’). Zie ook het door Nard Loonen vertaalde artikel van Pastoureau, ‘Wie is de koning der dieren?’, in: Tiecelijn 23. Jaarboek 3 van het Reynaertgenootschap, (2010), p. 237-245. Pastoureau zegt uitdrukkelijk: ‘Zo rond 1200 lijkt de zaak aldus beklonken: de leeuw, het koningsdier bij uitstek in de meer zuidelijke tradities, is het nu ook in de meer noordelijke, als vervanger van de beer’ (p. 242).

3 Nard Loonen, ‘Een koningsdrama. Of hoe Reynaert dewaarheid bij elkaar liegt’, in: Tiecelijn 23, (2010), p. 204-236. Zo stelt hij: ‘De geschiedenis leert ons dat het omlaag vallen van de beer en het omhoog vallen van de leeuw grotendeels het resultaat is geweest van een bewuste inspanning van de Kerk bij de kerstening van Europa’ (p. 226). En verder: ‘Ik wil er wel op wijzen dat noch in “onze” Reynaert, noch in enig latere versie, staat geformuleerd dat Bruun uit de Ardennen wordt gehaald om wederom koning te worden, d.w.z. om de oude situatie in ere te herstellen’ (p. 233).

4 Luk Wenseleers gebruikt die tweestrijd om een breed historisch kader te scheppen bij zijn interpretatie van Van den vos Reynaerde als sleutelroman in De pels van de vos. Historische achtergronden van de middeleeuwse Reinaert-satire, Amsterdam/Leuven, Meulenhoff/Kritak, 1993.

[p. 284]

niet-aflatende strijd aan de gang tussen adellijke families die een soort alleenheerschappij of soevereine macht nastreefden. De geschiedenis van Firenze, Siena, Milaan, Pesaro en Pisa is wat dat betreft exemplarisch.

Vaak werden diplomatieke middelen ingezet, maar nog vaker waren moord, doodslag en regelrechte oorlogvoering doorslaggevend om de absolute suprematie te verwerven of bestendigen. In Shakespeares tragedie Romeo and Juliet (1591-1596) is daar een luid klinkende echo van op te vangen. Prins Escalus van Verona tracht de niet te bedaren onvrede tussen de Capulets en de Montagues voorgoed te bedwingen. Aanvankelijk lijken de haat/afgunst die beide families elkaar nadragen en het al gemakelde huwelijk tussen Juliet en graaf Paris een liefdesrelatie tussen beide erfgenamen te verhinderen, maar de coup de foudre die zowel Romeo Montague als Juliet Capulet treft, komt de historisch gegroeide tweedracht overstemmen. Hun tot mislukken gedoemde liefde en bijna gelijktijdige dood leiden alleen maar tot ‘a glooming peace’, zodat ‘the Sun, for sorrow, will not show his head’ (...) ‘For never was a story of more woe / Than this of Juliet and her Romeo’.⁵

Sporen van aloude feodale of familiale twisten zijn in bijna elke Italiaanse stad van de palazzi en castelli af te lezen. Het ommuurde stadje Pitigliano, dat het hart vormt van de zuidelijke Maremma diep in Toscane en aan de oostkant begrensd wordt door Lazio, praalt ook vandaag nog met de merktekens van een bewogen verleden. Gegrondvest op rotsige Etruskische bodem verwijst bijna elke hoek of straat naar de grootse familie Aldobrandeschi, die oorspronkelijk van Lucca afkomstig was en daar de wet dicteerde van 862 tot 1312.⁶ In het wapenschild van de familie prijkt van oudsher een meestal zittende leeuw. De invloed van de Aldobrandeschi was blijkbaar voelbaar tot in Pitigliano en de familienaam wordt ook uitdrukkelijk vermeld in de elfde canto van Il Purgatorio (Louteringsberg), het tweede deel van Dantes La Divina Commedia (verzen 58-69). Daarin is op een gegeven moment sprake van een zekere Omberto, zoon van Guiglielmo Aldobrandesco, die zich schuldig maakte aan ‘verwaandheid’ (superbia) en hun ‘gemeenschappelijke moeder’ (d.i. moeder aarde of Eva?) verwaarloosde. In Dantes eigen woorden:⁷

Io fui latino e nato d'un gran Tosco:
Guiglielmo Aldobrandesco fu mio padre;
non so se 'l nome suo già mai fu vosco.

L'antico sangue e l'opere leggiadre
d'i miei maggior mi fer sì arrogante,

5 Door de Prins van Verona uitgesproken slotregels van Romeo and Juliet, hier geciteerd naar William Shakespeare, Complete Works, editie verzorgd door W.J. Craig, Londen, Oxford University Press, 1974, p. 794.

6 Giovanni De Feo, The Hilltop Towns of the Fiora Valley, Pitigliano, Laurum, 2001, p. 84.

7 De Italiaanse tekst is geciteerd naar Dante Alighieri, De goddelijke komedie. Deel 2. Commentaar door Ike Cialona en Peter Verstegen, Amsterdam, Athenaeum-Polak & Van Gennep, (tweede, herziene druk), 2001, p. 245. Voor de vertaling verwijs ik naar Dante Alighieri, De goddelijke komedie. Deel 1. Vertaald door Ike Cialona en Peter Verstegen, Amsterdam, 2001, p. 360. De geciteerde verzen luiden in het Nederlands: ‘Ik ben de zoon van een beroemd Toscaan, / Die Guglielmo Aldobrandesco heette; / Ik weet niet of zijn faam u is ontgaan.// Door steeds meer van ons oud geslacht te weten, / Heel onze glorie, werd ik zo verblind / Dat ik, ons aller stammoeder vergeten, // De mensen zo minachtend was gezind / Dat het mijn dood werd: vraag het de Sienezen. / In Campagnatico weet dit elk kind. // Ik ben Omberto en ik ben door deze / Verwaandheid niet als enige geschaad; / Het lijkt de vloek van mijn geslacht te wezen’.

[p. 285]

 

che, non pensando a la comune madre,

 

(...)

 

Io sono Omberto; en non pur a me danno

 

superbia fa, ché tutti miei consorti

 

ha ella tratti seco nel malanno.

De laatste nakomelinge van deze invloedrijke familie, Anastasia Aldobrandeschi, trouwde in 1293 met Romano Orsini, een adellijke zoon ‘van zeer oude, antieke stempel’⁸ uit Siena, een afstammeling dus van een familie met even verre tentakels als de voorvaderen van de bruid. In elk geval worden beide families door dat huwelijk met elkaar verknoopt en worden ook hun respectieve wapenschilden met elkaar versmolten, zodat de leeuw van de Aldobrandeschi en de beer van de Orsini van dan af samen worden afgebeeld (naast een vijf bladige rode roos en transversale banden).⁹ De pausen Nicolaas III en Nicolaas IV laten in de vijftiende en zestiende eeuw een indrukwekkende versterking optrekken aan de rechterkant van wat nu de Piazza della Repubblica heet. Wie het Palazzo Orsini anno 2012 bezoekt, zal van het oorspronkelijke twaalfde-eeuwse kasteel van de Aldobrandeschi nog weinig merken, maar een merkwaardig standbeeld tooit wel het begin van de steile opgang naar het kasteel. Op een pilaar bevindt zich een zittende leeuw, die blijkens de gelijmde breuklijnen/barsten al meer dan eens opnieuw in elkaar is gezet. De leeuw zit te kijk op krachtige berenpoten, waarmee de heraldische symbiose van beide families erg gebald wordt uitgedrukt. Het imponerende palazzo is gedurende een paar eeuwen de hoofdverblijfplaats van de Orsini gebleven.¹⁰

Elders in de goed bewaarde binnenstad op de Piazza Gregorio VII - genoemd naar de elfde-eeuwse paus Ildebranda, naar wie dan weer een befaamde Etruskische tomba nabij Sovana en een erg drinkbare wijn werden genoemd - bevindt zich een prachtige rechtopzittende beer, die trots de verte inkijkt en een afgebroken scepter (?) lijkt vast te houden.

De beer drukt de onaantastbaarheid/suprematie uit van de familie Orsini, die een rist beroemde nazaten zal leveren, onder meer de al genoemde paus Nicolaas III (1216-1280). Die zal overigens niet nalaten zich over te geven aan enig nepotisme en zijn familie van de nodige rijkdom voorzien, wat ook door Dante even wordt aangehaald. De gevolgen laten zich min of meer raden. ‘Omstreeks het begin van de zestiende eeuw bezaten de Orsini een indrukwekkende reeks landgoederen en steden met bijbehorende grafelijke of zelfs hertogelijke titels, Mugnano, Monterotondo, Vicovano, Palazzolo, Pitigliano, Bomarzo,

8 Geciteerd naar Hella S. Haasse, De tuinen van Bomarzo (1968), Amsterdam, Querido, (vierde druk) 1991, p. 82.

9 Voor een gedetailleerde beschrijving van het wapenschild van de Orsini, zie: Marco Bisogni, Pitigliano Particulare, Stampa Alternativa, Pitigliano, 2010, p. 46-47.

10 Diverse auteurs, Viaggio attraverso La Civiltà del Tufo, Pitigliano, Laurum, 2011, p. 99.

[p. 286]

Leeuw met berenpoten voor de ingang van Palazzo Orsini, © André de Maesschalck

Rechtopzittende beer op de Piazza Gregorio VIL © André de Maesschalck

Penna, om maar een willekeurige greep te doen. Hun grondgebied had een omtrek van tachtig mijlen’,¹¹ Ongeveer een eeuw later erkent ‘het oude Latijnse geslacht dat sinds mensenheugenis de pontificale troon had geschraagd’¹² de almacht van de Medici uit Firenze, Wanneer Cosimo de' Medici in 1604 het hele graafschap rond Pitigliano inlijft, betekent dat meteen het einde van het geslacht der Orsini.¹³ Het indrukwekkendste overblijfsel van hun aanzien zijn ongetwijfeld de surrealistische tuinen en monsterachtige beelden van Bomarzo nabij Viterbo. Die werden volgens sommigen ontworpen door Pier Francesco Vicino Orsini (1523-1585), volgens anderen door Orsino Orsini (1473-1500) en zijn zowel oogstrelend, ontzagwekkend als mysterieus te noemen. De betekenis van de tuinen, die labyrintachtig van constructie zijn, maken tot vandaag het voorwerp uit van de nodige speculatie,¹⁴ maar zouden in samenhang met de omliggende bossen onder meer een voorstelling kunnen zijn van de onderwereld of kunnen verwijzen naar het allegorische ‘selva oscura’ uit de aanhef van Dantes Inferno: ‘esta selva selvaggia e aspra e forte’.¹⁵

11 Hella S. Haasse, De tuinen van Bomarzo, p. 74-75.

12 Hella S. Haasse, De tuinen van Bomarzo, p. 109. De Orsini doen in de late middeleeuwen en vroege renaissance de herinnering aan de Aldobrandeschi verbleken, al wijst Dante op het feit dat de beroemdste afstammeling, paus Nicolaas III, zich onbeschroomd overgaf aan simonie en daarom terecht in de hel thuishoort (Inferno, negentiende canto, verzen 31-87). Ook Shakespeare verwijst naar de Orsini in Twelfth Night, or What You Will (1600/1601), waarin een depressieve Duke Orsino zich tracht op te monteren door zich mateloos te laven aan muziek, en bij het begin de vaak geciteerde woorden uitspreekt: ‘If music be the food of love, play on, give me excess of it, that surfeiting, The appetite may sicken and so die’ (eerste bedrijf, eerste scène). In de kantlijn wijs ik erop dat ‘appetite’ geen culinair begrip is, maar bij Shakespeare (meestal) naar seksuele begeerte verwijst, iets waar de Orsini blijkbaar geen gebrek aan hadden.

13 Diverse auteurs, Viaggio attraverso La Civiltà del Tufo, p. 101-102.

14 Zie het indrukwekkende overzicht van Michiel Koolbergen, Het laatste geheim van Bomarzo, Leiden, Menken Kasander & Wigman Uitgevers, 1996. Het feit dat zowel Vicino als Orsino getrouwd waren met een zekere Giulia Farnese en fysiek misvormd waren, maakt de verwarring er niet minder om. In zijn overzicht gaat de auteur ook nader in op de uitvoerige historische roman Bomarzo (1975; Nederlandse vertaling in 1996) van de Argentijn Manuel Mujica Lainez, waarvan de auctoriale ik-verteller Vicino Orsini is, en het al vaker aangehaalde essay van Hella S. Haasse, die zich op Orsino Orsini concentreert (zie p. 194 e.v.). Koolbergen besluit (p. 214): ‘Geen tuin ter wereld heeft zoveel kunstenaars als inspiratiebron gediend, in zovele kunstsectoren: in de muziek, dans, literatuur (proza en poëzie) en beeldende kunst (schilderkunst, plastiek, decorbouw, kostumering en fotografie)’. Tot die kunstenaars behoren onder meer Carel Willink en Salvador Dalí.

15 Zie de al aangehaalde editie van Dante Alighieri, De goddelijke komedie, vertaald door Ike Cialona en Peter Verstegen: ‘rondom mij dicht en doornig kreupelhout’ (deel 1, p. 9, vers 4). In de minder poëtische vertaling van Christinus Kops luidt het: ‘zó wild was 't en zó woest, zó dicht en donker’ (Dante Alighieri, De goddelijke komedie, Antwerpen, De Nederlandsche Boekhandel, 1971, p. 20, vers 5). De tuinen zouden ook een uitbeelding van de hel/onderwereld kunnen zijn, als blijvende herinnering aan Giulia, net als Eurydice onherroepelijk verloren voor zijn geliefde, maar vereeuwigd in de (dicht)kunst (zie Koolbergen, Het laats te geheim van Bomarzo, p. 105 e.v.).

[p. 287]

Wat er ook van zij, in de middeleeuwse stad komen diverse beelden van leeuw en beer naast elkaar voor, zodat op het eerste gezicht de beer door de leeuw veeleer omarmd dan verstoten lijkt. De hiervoor aangehaalde these van Pastoureau en anderen heb ik in Pitigliano dan ook ten hoogste in een milde mengvorm aangetroffen. De gebochelde Orsino Orsini werd nog in de zestiende eeuw ‘Monoculus Ursus’, dit wil zeggen ‘eenogige beer’ genoemd, uiteraard een verwijzing naar zijn eigen naam ‘Orsino’, dit is ‘beertje’.¹⁶ Ook in de door de Medici gebouwde renaissancefontein aan de linkerkant van de Piazza delta Repubblica steekt een pronte berenkop door de muur heen. Mocht de virtuele of stenen beer die erachter schuilt zijn kop kunnen draaien en zijn geklemde verhakkelde poten loswrikken, dan zou hij de oude leeuw die pakweg honderd meter verder geduldig op een zuil zit, wellicht recht in de ogen kunnen kijken.

Berenkop in de fontein op de Piazza della Repubblica, © André de Maesschalck

16 Hella S. Haase, De tuinen van Bomarzo, p. 104 en p. 122.

[p. 288]

Hartelijk dank aan Antonella Finucci voor de Toscaanse babbels over Dante, aan Rita Deheusch voor de logistieke steun en de inspirerende gesprekken over Bomarzo en de Orsini. Veel dank ook aan André de Maesschalck voor zijn geduld en het nemen van een reeks prachtige foto's.