Tiecelijn. Jaarboek 4 (jaargang 24)

[p. 347]

Recensie

De ziltegraad van taal
Over Brak de waterdrager van Lies van Gasse
Yvan de Maesschalck

Hoe stevig de wereld er ook mag uitzien, veel ervan bestaat uit water. Er is natuurlijk de regen die zeeën, rivieren en meren onophoudelijk bevoorraadt, maar er zijn ook onze tranen. Ook zij smaken naar de zee. Tranen zijn herinneringen aan wat we zijn. Lichamen bestaan vooral uit water, uit herinneringen en verlangens. Botten en beenderen scheppen de illusie dat we niet als los zand door onze eigen vingers glijden. De geschiedenis van onze lichamen is er een van water, herinneringen en los zand. Daarmee moeten we het doen, al denken we de wereld te kunnen dragen op onze handen. Maar onder de ‘tranerige huid’ die gaandeweg verrimpelt, vloeit onhoorbaar het water dat niets dan een verre, kleurloze herinnering is.

Er is maar één weg terug naar de verste herinnering, naar de oorsprong der dingen. Wie die weg gaat, komt voor onbeantwoordbare vragen te staan. Daar zijn voorbeelden van te geven. Hoe wandelt men terug in de tijd? Hoe kan men de geschiedenis schrijven van de menselijke cultuur? Maar ook: waar begint die geschiedenis en waar eindigt ze? Laten we ons een man voorstellen die traag wandelt. Een dichteres als Lies van Gasse zou dan het volgende openingsgedicht kunnen schrijven:

[p. 348]

 

We schrijven strandwaarts, een man

 

en huizen die zich kleiner zuigen.

 

Een vogel duikt, de wandelaar

 

neemt met zijn stappen de weg.

 

 

 

(...)

 

 

 

Met zijn tenen is het

 

alsof ze traagheid tasten.

 

Zo wandelt hij. Het is net

 

of hij water naar de horizon draagt. (p. 9)

We wandelen mee en bevinden ons telkens op de plek waar de man zich bevindt: het archimedisch punt ‘hier’. Op weg naar de horizon komen we terecht op slagvelden, tussen kanonnades, ‘kolonnes’, voorhoedes en troepen. Er wordt geënterd. Er wordt slag geleverd. Er wordt gemarcheerd. Er worden landen veroverd. En zie, beschavingen komen tot stand. Ze zwenken en wankelen, maar overleven in een of andere taal. In taal tout court?

Hier vocht men dagen met zijn stilte.
Als een woord lag men te wachten
op zin, het zwenken van taal.

(...)

Ook wilde men spreken over letters
als wankele staketsels. (p. 17)

Al dat gezwoeg leidt ergens toe. Het is constructief, opbouwend, al bestaat het grotendeels uit afbraak, uit het verminderen van wat almaar aangroeit of onwankelbaar lijkt.

Hier timmerden tranen,
welden in het donker de wolken op.

Men belegerde haar steden
met het trillen van de hand,
het krimpen van de stem,
het aaneenhaspelen van letters. (p. 23)

[p. 349]

Uiteindelijk wordt het punt bereikt waarop de taal alle macht over de dingen verliest en de dingen zich sprakeloos blootgeven. Wat zou dan over kunnen blijven? Vrieslucht? Ritmische geluiden? Vertes die niet nader komen?

Hier hadden we de taal verlaten
met het klappen van de linkerhand,
het rommelen van een onweer in de verte,
het zwellen van een rivier. (p. 25)

Kan men de cultuur ten einde denken? De taal die daarbij hoort bevriezen? De gevolgen laten zich raden, maar zéker is dat alles wat daarbij hoort, wordt meegesleurd. Het einde van de oude tijden en het begin van de nieuwe zouden iets kunnen hebben van wat Lies van Gasse in het lange gedicht ‘Maelstrom’ verbeeldt. Wat naar teloorgang neigt of ondergang, zoals eenzaamheid of ledigheid, wordt met de stroming meegezogen. Tot niets meer dan helderheid overblijft?

Het is zo,
men kan wel lachen om de waterdrager
maar niemand draagt sneer duidelijkheid.

Er klinkt een vogel in het dal.
Zijn vleugels beseffen
het verlies van elke stem. (p. 34)

Kan men water ten einde zwemmen? ‘De kampen blijven dezelfde. / Laat ons er geen drama van maken’ (p. 36). Wie drama wil, geeft zich over aan omhaal van woorden, aan verbaal geweld. Valt hiertegen een remedie te bedenken? Een middel dat naar waterdichtheid neigt?

Laat ons taal vervangen
door de dans van een hand in de wind,
het kreuken van linnen
de zoemende ondertoon van huid. (p. 39)

Hoe moet men zich een schoongespoelde wereld voorstellen? Als een silhouet van stille gebaren? Als dauw die de ochtendzon gevangen houdt? Als een echo die het topografische ‘hier’ nader benoemt? Daar dus? Waar gedanst wordt en

[p. 350]

gezwegen. Waar dag en nacht door elkaar lopen. ‘Daar zitten we dan, in een zwijgen dat ons niet geneest’ (p. 44). Maar het ter plekke zwijgen, liggen, luisteren, stappen, timmeren ‘op de toetsen’ (p.48), wordt blad nablad doorbroken door de liefde. Zij talmt onophoudelijk. Van nature als het ware. Liefde, zo godsonmogelijk mogelijk op elk moment van de dag. Liefde? Een ‘vrijheid die ons niet verlaat’ (p. 43). Een gevoel van traagheid, uiterst traag bedreven? Hoe klinkt het slotakkoord alweer?

Wat zeg ik toch liefste, zo'n ochtend
waarop men de dag niet duiden kan.
De zon staat fel, er gebeurt iets
met de planten en het licht.
We hebben het gevoel dat dit nog wel
zou aanleunen bij eenzaamheid:
een helle lichtinval, doorwoeld in bed
en voetstappen, bloot op tegels.

We beseffen dat de handen dubbel zijn,
de ogen en de vingers.

Wat zeg ik toch, schat, zo'n ochtend,
wij hebben een landschap lief. (p. 53)

De ziltegraad van de liefde? Een kwestie van waterzachtheid. Van watervachtheid? Van taal die niet buiten haar oevers treedt? Brak de waterdrager doet de lezer even duizelen. Niet alles wat de bundel bevat, is even denkbaar. Maar schrijfbaar wel. ‘We moeten ons verzoenen met een open eind’ (p. 54).

Lies van Gasse, Brak de waterdrager. Gedichten, Amsterdam. Wereldbibliotheek 2011, 54 p. ISBN 978-902842389-5.