Tiecelijn. Jaarboek 4 (jaargang 24)

[p. 351]

Poëzie/Reflectie

Over de houdbaarheid van de schaduw
Een bedenking
Yvan de Maesschalck

Op 25 januari 2011 werd de vijfde Herman De Coninckprijs toegekend aan Marc Tritsmans (^o1959) voor zijn bundel Studie van de schaduw (Nieuw Amsterdam, 2010). Voor velen, zo blijkt uit de reacties in Knack, De Morgen en De Standaard, was dit een even onverwachte als eclatante uitverkiezing in duplo: de prijs van de jury en de publieksprijs voor het beste gedicht (‘Uitgesproken’). De gedoodverfde laureaat was immers Stefan Hertmans, die intussen is uitgegroeid tot een soort monstre sacré van de Vlaamse Parnassus. Daar heeft hij uiteraard zelf veel verdiensten aan, al is de kritische receptie van bijvoorbeeld De val van vrije dagen (Stefan Hertmans) of Studie van de schaduw niet helemaal vrij te pleiten van enige vooringenomenheid. Het volstaat de lengte en de toon - het format zeg maar - van de recensies in De Leeswolf, Knack, De Standaard en De Morgen naast elkaar te leggen om dat op het oog vast te stellen. Zo is het tekenend dat de recensie in Knack over Tritsmans' nog niet bekroonde bundel aanzienlijk lauwer en beknopter is dan de waarderende nabeschouwing die het weekblad aan dezelfde bundel wijdt na toekenning van de prijs.¹

Daar mag aan worden toegevoegd dat Marc Tritsmans' poëzie door het literaire establishment meer dan eens op nogal gemengde gevoelens is onthaald. Zo heeft het Vlaams Fonds voor de Letteren in een recent verleden zijn poëzie omschreven als ‘vermomd proza,’ te ‘vertellend’, ‘op het babbelachtige af’ en vond het ‘de beeldspraak veelal clichématig’.² Dat oordeel is hoe dan ook afkomstig van juryleden die ook tot de redactie behoren van literaire tijdschriften die een aanzienlijk aantal gedichten van Tritsmans' bundels Man in het landschap (2008) en Studie van de schaduw voordien hebben opgenomen. Dit extraliteraire feit maakt de eventueel terechte bedenkingen die door de rapporteurs worden geformuleerd, niet noodzakelijk geloofwaardiger.

De teneur van de meeste besprekingen die aan Tritsmans' laatste bundels zijn gewijd, komt grosso modo hier op neer: wat Tritsmans presteert, is weliswaar erg afgewerkt en formeel gaaf, maar tegelijk het resultaat van iets te veel huisvlijt.

1 Vergelijk de recensie ‘Ruzie met de computer’ van Knack, 5 januari 2011 (p. 85) met ‘De smaak van de wraak’ in Knack, 2 februari 2011 (p. 85). Dat Tritsmans een onverwachte laureaat is, zegt Frank Hellemaas met zoveel woorden in Knack van 26 januari 2011.

2 Ik citeer letterlijk uit de ‘Nadere motivering van de beslissing van uw werkbeursaanvraag literair auteur 2010’, afkomstig van het Vlaams Fonds voor de Letteren, toegestuurd aan Marc Tritsmans, gedateerd op 28 mei 2010 en hier geciteerd met toestemming van Marc Tritsmans.

[p. 352]

Zijn gedichten zijn ‘klassiek’ van snit en ogen (dus) te weinig vernieuwend, grensverleggend of gedurfd. Deze appreciatie, die zowel slaat als zalft, komt ook voor in het al geciteerde verslag van het Fonds: hij is een dichter die ‘zichzelf consequent in een klassieke traditie plaatst’ (...) maar ‘binnen dat traditionele kader de laatste tijd te weinig inventief’ moet worden geacht. Met dit oordeel is op zich weinig mis, ware het niet dat begrippen als ‘traditie’ en ‘klassiek’ niet waardevrij zijn en in de contemporaine kritiek doorgaans negatief worden geconnoteerd. Ikzelf heb Tritsmans' vorige bundel, en bij uitbreiding zijn hele oeuvre op een gegeven moment ‘anekdotisch’ en ‘romantisch’ van inslag genoemd en dat met de uitdrukkelijke bedoeling die intussen beladen termen in neutrale of positieve zin te gebruiken.³ Of ze zo zijn begrepen, is een ander verhaal.

In ieder geval roepen de positionering van Tritsmans' poëzie en de manier waarop er door critici over wordt gerapporteerd de vraag op naar de criteria om over poëzie te oordelen. Het komt me voor dat het meest gebruikte, maar daarom niet minder vage criterium dat van de vernieuwing, de taalcreativiteit of inventiviteit is. In concreto betekent dit dat dichters als Dirk van Bastelaere, Piet Gerbrandy, Mark van Tongele, Ilja Leonard Pfeijffer, Astrid Lampe, Peter Verhelst, Tonnus Oosterhoff, Anneke Brassinga en Peter Holvoet-Hanssen telkens weer als innoverend worden voorgesteld. Toch impliceert dit eenvoudig lijkende, brede criterium een aantal vooronderstellingen die bijzonder moeilijk expliciteerbaar en nog moeilijker objectiveerbaar zijn.

Laat ik er even van uitgaan dat een nieuwe bundel zich onderscheidt van een eerdere door zijn ‘ontregelend’ of ‘avant-gardistisch’ karakter. Dit uitgangspunt veronderstelt niet alleen dat er een continue lijn van vernieuwing zou zijn binnen elk zichzelf respecterend oeuvre, maar ook binnen elke (sub) literatuur, hoe heikel of betwistbaar een daarop gebaseerde periodisering ook is.⁴ De meest opmerkelijke vernieuwing zou zich dan boven de grenzen van de nationale literaturen aan de literatuur tout court weten op te dringen. Een dergelijk theoretisch en, toegegeven, wat vereenvoudigend model, betekent ook dat elke niet-vernieuwend bevonden bundel of iedere aan elke vernieuwing voorafgaande stroming gaandeweg minder belangrijk wordt. Is een dergelijke benadering verdedigbaar en/of houdbaar? Botst ze niet op een aantal benaderingen die elk genreonderscheid, elk vernieuwingsdenken en elke contextgebonden praktijk overstijgen? Gaat zo'n benadering niet voorbij aan de wezenlijke vraag wat poëtisch te noemen is en wat niet (meer)? Hoe waardevol is het oordeel van een Nederlandstalig recensent die geen weet heeft van wat zijn

3 Zie mijn stuk ‘Het leven eindeloos licht en doorzichtig als diamant’ Over Marc Tritsmans' bundel ‘Man in het landschap’, in: Deus ex Machina, nr. 128, juni 2009, p. 72-73.

4 In De gouddelver. Over het lezen van poëzie (Tielt, Lannoo/Atlas, 2005) houdt Yves T'Sjoen een gloedvol pleidooi voor een ernstig onderbouwd poëziedebat, dat komaf zou maken met de ‘nivellering van de poëziebeschouwing’ die ‘ook tijdschriftredacties in haar greep’ heeft (p. 26). Hij verzet zich tegen vereenvoudigende schema's of opvattingen (à la Rob Schouten en Redbad Fokkema) die de poëtische realiteit al te overzichtelijk en/of reductionistisch voorstellen. Terecht noteert hij tussendoor: ‘Overigens is de periodisering in literatuurgeschiedenis ook aan problematisering toe’ (p. 21).

[p. 353]

Russische of Portugese vakgenoot in hetzelfde tijdsgewricht over totaal andere dichtbundels optekent? Hoe taal- of literatuurgebonden zijn alle pogingen om ‘objectieve’ criteria aan te wenden? In welke mate wordt de beeldvorming van het literaire landschap vertekend door recensenten die vaak andermans werk aangrijpen om indirect over zichzelf te schrijven? Hoe ingeheid is de praktijk waarbij menig poëzierecensent het ‘lyrische ik’ gelijkschakelt met de biografische persoon van de dichter, waardoor vaak ‘een treurige vermenging van het literaire met buitenliteraire domein’ tot stand komt?⁵

Op al die vragen durf ik in kort bestek allerminst een antwoord te formuleren, al vormt ‘de taal van vragen’ onmiskenbaar een centraal bestanddeel van het poëtische register en ‘maakt’ iemand die ‘overal een antwoord op heeft (...) zichzelf maar wat wijs’.⁶ Het volstaat zich voor te stellen dat Het vaderhuis (1903) van Karel van de Woestijne, waarover de meeste tijdgenoten en biograaf Peter Theunynck terecht lovend schrijven,⁷ vandaag zou verschijnen naast Studie van de schaduw van Marc Tritsmans of de voor de gelegenheid in het Nederlands vertaalde bundel Serres chaudes (1889) van Maurice Maeterlinck, de enige Vlaamse Nobelprijswinnaar voor literatuur (1911) tot nog toe. Zouden Van de Woestijnes zwaar steunende, in /aa/- en /ee/-klanken zwelgende verzen het winnen van die van Maeterlinck of Tritsmans? Welke formele vernieuwingen zouden er tussen pakweg 1889 - het jaar waarin de eerste zang van Gorters Mei is verschenen - en 2010 vooral te danken zijn aan ontwikkelingen ‘binnen’ de Nederlandstalige poëzie? Durft iemand het aan te oordelen over het kwaliteitsverschil tussen Les Fleurs du Mal (1857) van Charles Baudelaire en The Leaves of Grass (1855) van Walt Whitman? Zijn R.M. Rilkes vormvaste Sonette an Orpheus (1922) beter dan de soms vormloze gedichten van Fernando Pessoa?⁸ Wordt de vraag (niet) interessanter als Pablo Neruda's sonnetten of die van Octavio Paz in het geding worden gebracht? Of als Miguel Declercqs sonnettenkrans Person@ges (1997) en Jan Lauwereyns' Nagelaten sonnetten (1999) er even worden bijgehaald?

De meeste poëzielezers zouden huiveren hierop te antwoorden. Ook ik besef intussen dat objectieve maatstaven niet bestaan en hoogst afhankelijk zijn van tijd, ruimte, taal en context. Voor critici is echter wél de opdracht weggelegd zich over deze en andere vragen grondig te bezinnen in de hoop ‘zowel de criteria die aan de basis van het waardeoordeel liggen duidelijk uiteen (te) zetten als de argumenten voor het oordeel aan (te) voeren’.⁹ Eén van de resultaten zou kunnen zijn dat begrippen als traditie en vernieuwing met de nodige schroom moeten worden gehanteerd.

5 De ergernis van Esther Jansma over die kritische praktijk spelt ze uit in haar opstel ‘Mag ik Orpheus zijn? Over grenzen en de douaniers van de taal’, in: Mag ik Orpheus zijn? Essays, De Arbeiderspers, Antwerpen/Amsterdam, 2011, p. 83

6 Zie Jan Lauwereyns, De smaak van het geluid van het hart, Gedichtendagessay 2011, Gent/Amsterdam, Poëziecentrum/De Bezige Bij, 27 januari 2011, p. 27.

7 Peter Theunynck, Karel van de Woestijne. Biografie, Amsterdam/Antwerpen, Meulenhoff/Maateau, 2010, p. 148-149. De enige echt negatieve reactie is die van Paul Fredericq in Het Volksbelang (december 1903), volgens Peter Theunynck waarschijnlijk het gevolg van een persoonlijke afrekening (zie p. 85).

8 In De smaak van het geluid van het hart verbindt Jan Lauwereyns het ‘bijzondere’ van poëzie met het religieuze karakter ervan en met zingeving. Hij verwijst, tot mijn genoegen, onder meer naar deze gedichten van R.M. Rilke, die hij ‘poëzie van de zuiverste harteloosheid’ noemt (zie p. 51) en naar het thematisch verwante gedicht ‘Diaspora’ van de ‘grote Nederlandse Orpheus Gerrit Achterberg’ (zie p. 29-30).

9 Yves T'Sjoen, De gouddelver, p. 27.

[p. 354]

Wie de literaire traditie als minder hoogwaardig beschouwt of voorstelt, herinner ik graag aan de volgende, hopelijk ongewild wat seksistisch klinkende woorden van T.S. Eliot, wiens modernistische The Waste Land (1922) nagenoeg de hele westerse traditie omhelst: ‘The historical sense compels a man to write not merely with his own generation in his bones, but with a feeling that the whole of the literature of Europe from Homer and within it the whole of the literature of his own country has a simultaneous existence and composes a simultaneous order’.¹⁰ De gelijktijdigheid van elkaar opvolgende bundels, dichters, generaties, stromingen, dat is een idee waarmee te leven valt. Er is nood aan ‘onttachtiging’, ook al omdat de vernieuwing die de Tachtigers inluidden al lang tot de traditie behoort.¹¹ De Tachtigers zijn dood en begraven. De meeste Vijftigers ook. Maar de poëzie van Marc Tritsmans leeft en tintelt, zonder meteen schatplichtig te zijn aan die van Kloos of Claus, maar ongetwijfeld wél aan die van Herman De Coninck.

Het erg leesbaar geachte werk van De Coninck is een taaluniversum waarin ‘metatalige lagen en reflexiviteit’¹² bij nader toezien geenszins ontbreken, en dat geldt op een vergelijkbare manier ook voor het intimistische oeuvre van Tritsmans. Daarom past de geprijsde dichter niet zomaar in het benepen en zuurstofarme hokje waar hij zo vanzelfsprekend in wordt ondergebracht. Onder meer daarom heeft Marc Tritsmans zijn Herman de Coninckprijs dubbel en dik verdiend. Mede daarom is de redactie van dit jaarboek er trots op Marc Tritsmans' vossengedicht ‘Taferelen’ in het laatste (dubbel)nummer van het tijdschrift Tiecelijn te hebben opgenomen.¹³ Het slotvers van het gedicht lijkt achteraf een zekere voorspellende kracht te hebben gehad: ‘Postuum leedvermaak blikkert in je felle linkeroog’. Iets dergelijks moet Marc Tritsmans hebben ervaren bij het ontvangen van zijn jongste literaire onderscheiding.

Met dank aan Yves T'Sjoen en René van Daele voor hun opmerkingen bij een eerder versie van deze tekst.

10 Zie T.S. Eliot, ‘Tradition and the individual talent’, in The Sacred Wood. Essays on Poetry and Criticism, Londen, Methuen & Co Ltd, (1920), hier geciteerd naar de herdruk van 1972, p. 49. Een verwante gedachte tref ik ook aan in het meanderende essay van Jan Lauwereyns: ‘De smaak (van het geluid van het hart) zit (...) in de verscheidenheid en verstrooiing van ontelbare gedichten, geschreven of gesproken door ontelbare dichters, die hier of daar, op een gegeven moment in een gegeven tijdsgewricht, een niet verder samentrekbare lus trokken om een beweging, een klopping, van (...) een hart dat naar zuivere harteloosheid streeft’ (p. 39-40).

11 De term is ontleend aan het gelijknamige boek van Jos Joosten, Onttachtiging. Essays over eigentijdse poëzie en poëziekritiek, Nijmegen, Uitgeverij Vantilt. Het gaat om een ‘overkoepelende term (...) om er de interessante dichters van dit moment mee te typeren. (...) Centraal kenmerk van de poëzie van deze dichters is juist dat ze zich niet laten etiketteren of bestempelen’ (p. 32-33). In het weliswaar inspirerende boek van Joosten komt Marc Tritsmans helaas niet voor, maar iemand als J.C. Bloem wél, al is hij bezwaarlijk ‘eigentijds’ te noemen en wordt hij met de grond gelijkgemaakt.

12 Yves T'Sjoen, De gouddelver, p. 166.

13 Marc Tritsmans, ‘Taferelen’, in: Tiecelijn, 20 (2007), p. 209 Het gedicht is opgenomen in de bundel Man in het landschap (Nieuw Amsterdam, 2005).