Logo DBNL
Tiecelijn. Jaarboek 4 (jaargang 24) (2011)

Tiecelijn. Jaarboek 4 (jaargang 24)

(2011)– [tijdschrift] Tiecelijn–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Recensie

De Reynaert als Bulkboek
Hans Rijns

Wie in Nederland in het begin van de jaren zeventig, om precies te zijn vanaf 1971, naar de middelbare school ging, heeft ongetwijfeld kennisgemaakt met het fenomeen ‘bulkboek’. Een bulkboek, de naam zegt het al, staat voor een boek dat in grote hoeveelheden wordt gedrukt. Het ging om complete romans, verhalen, gedichten, essays en toneel. De werken werden zorgvuldig ingeleid. Om de kosten laag te houden werden de boeken op krantenpapier gedrukt. In het begin werden de boeken in tabloidformaat uitgegeven. Daarna volgden magazine-achtige edities, eveneens op krantenpapier. Nog later kwamen de Penta Pockets.1 Er verschenen tussen 1971 en 1999 meer dan 250 uitgaven. Vaak werden schoolabonnementen afgesloten, maar particulieren konden zich ook abonneren. Het ging om auteurs als Couperus, Bordewijk, Boon, Mulisch, Hermans, Van Ostaijen en later ook minder bekende en nieuwe auteurs waaronder Ronald Giphart en de jonge Tom Lanoye. Vanaf 1984 werden ook themanummers uitgegeven met sprekende titels als Vensters naar vroeger, een themanummer over de middeleeuwen, samengesteld door een aantal medewerkers van de Utrechtse universiteit, en Des mensen op- en nedergang; literatuur en leven in de Noordelijke Nederlanden in de zeventiende eeuw, een themanummer over de renaissance. Omdat er steeds meer makkelijk toegankelijke literatuur in de vorm van goedkope herdrukken en pocketuitgaven uitgebracht werd, nam de vraag naar de bulkboeken af en werd in 1999 met de productie gestopt.

Hele generaties scholieren en studenten hebben kennisgemaakt met de Nederlandse literatuur via de bulkboeken. Ik weet niet of ze ook in Vlaanderen bekend waren en op de middelbare scholen gebruikt werden, maar in Nederland werden ze stukgelezen, vooral tijdens vakanties, omdat je hele romans die niks wogen, kon meenemen in je fietstas of rugzak. De Koninklijke Bibliotheek in Den Haag heeft vrijwel alle bulkboeken in haar collectie opgenomen.2

In 2007 besloot de uitgever en Bulkboek-oprichter Theo Knippenberg tot de herstart van het drukken en uitgeven van bulkboeken. Dit is opmerkelijk want in 1977 verliet hij het bedrijf dat het Bulkboek uitgaf omdat hij het te groot vond worden. Ook nu is de opzet literatuur toegankelijk maken voor iedereen die voor weinig geld wil lezen.3 De deeltjes verschijnen tot nu toe op krantenpapier in

tabloidformaat. Onder de uitgaven trof ik tot tweemaal toe Reinaert de vos aan. In Bulkboek 5, Ridderboekk met dé 20 Middeleeuwse Klassiekers (april 2008) is de Reynaert terug te vinden tussen andere middeleeuwse klassiekers als Karel ende Elegast, Floris ende Blanchefloer en Beatrijs, literaire werken die tot de canon van de middeleeuwse literatuur behoren. De twintig werken zijn in het bulkboek samengevat door de schrijver, dichter en beeldend kunstenaar Edzard Dideric (1950) en voorzien van een kort commentaar. Bij de samenvatting van Twee koninghskinderen (sic) en Heer Halewijn staat de Middelnederlandse tekst - om zelf thuis voor te dragen - afgedrukt. Vanaf 2009 werd begonnen met de reeks Literaire Klassieken. Het is de bedoeling dat in deze reeks alle hoogtepunten uit de Nederlandse literatuurgeschiedenis, vanaf de vroege middeleeuwen tot aan het eind van de negentiende eeuw, worden uitgegeven. Inmiddels zijn er twaalf titels verschenen, waaronder Reinaert de vos.4 De Bulkboeken zijn in deze reeks weer in een magazineformaat uitgegeven.

In Bulkboek 5 wordt het Reynaertverhaal samengevat. De titel luidt Reinaert de vos, een woordenschat. Daaronder leest men in een korte toelichting dat het een satire betreft op de feodale samenleving, die omstreeks 1260 geschreven is door ene Willem, een Nederlandse (sic) dichter. Op deze korte toelichting aan het begin na is er verder geen uitleg. Het gehele verhaal beslaat tweeëneenhalve pagina. De samenvatting van het verhaal doet kinderlijk aan en lijkt bestemd voor tien- tot twaalfjarigen. Overigens worden er om enkele expliciete passages geen doekjes gewonden. Onder de klachten staat zomaar dat Reynaert ‘de vrouw van Izegrim de wolf verkracht’ heeft. De pastoor rent op het gekrijs van Tibeert, die vastzit in de strik, in zijn blootje naar buiten en wordt door Tibeert in zijn kruis gekrabd met de bekende gevolgen van dien, overigens zonder de plastische beschrijving die we op deze plaats in andere edities gewend zijn. Voor een eerste kennismaking op jonge leeftijd lijkt mij deze samenvatting een aardig verhaal, al zijn er betere versies voorhanden voor jeugdige lezers. Ik denk bijvoorbeeld aan de hertaling van Paul Biegel.5

De vos komt er stukken beter vanaf in deel 2 van de reeks Literaire Klassieken. Het begint al met de uitgebreide inleiding. De Ysengrimus en de Roman de Renart komen ter sprake, net als het fenomeen ‘dierenverhalen’. Ook de voordrachtskunst krijgt aandacht. De Reynaert wordt door Knippenberg gezien als een satire op de samenleving, een verhaal over leugens en schijnheiligheid. Daarnaast duidt hij de Reynaert ook als een verhaal bestemd voor de welvarende burgers, die het belachelijk maken van de kerkelijke en wereldlijke macht wel konden waarderen. Het taalgebruik krijgt ruime aandacht. Het

Middelnederlands en de spreekwoorden uit de Reynaert worden toegelicht. De rechtspraak en de rol van de katholieke kerk in de middeleeuwen komen ook uitgebreid aan bod. Willem die Madocke maecte wordt voorgesteld als iemand waarover we ‘helemaal niets weten’. Wij weten inmiddels beter.

Na deze inleidende paragrafen wordt het verhaal van de Reynaert in het bulkboek verantwoord. De ‘meer dan 3400 rijmende versregels’ (het zijn er 3469) zijn niet allemaal opgenomen. Het gaat om fragmenten die aan elkaar worden gelast door de tekst van Dideric uit Bulkboek 5. Naast de brontekst - de oorspronkelijke tekst is uit verschillende bronnen samengeraapt6 - staat de door Knippenberg als ‘allerleukste vertaling’ omschreven hertaling van Ernst van Altena.7 Om de prille mediëvist op gang te helpen is tot het moment dat Tibeert met Reynaert op muizenjacht gaat in de schuur van de paap, een ‘hulpvertaling’ geplaatst tussen de brontekst en de hertaling van Van Altena. Knippenberg zegt dat deze hulpvertaling in de eerste helft van dit bulkboek naast de Middelnederlandse tekst is gezet, maar al bij vers 1159, op een derde van de tekst, verdwijnt de hulpvertaling. In de verantwoording komen ook de hertaling van Ard Posthuma en de tapversie van Charlie May ter sprake.8 Als Van Altena al te vrijmoedig van het origineel afwijkt, kiest Knippenberg voor de, volgens hem, getrouwere vertaling van Ard Posthuma. Het betreft de verdediging van Grimbeert. De vos zou de vrouw van Isegrim de wolf verkracht hebben. Om vast te stellen hoe vrijmoedig (lees: onbeschroomd, openhartig, rondborstig) de hertaling van Van Altena was, heb ik hier de twee hertalingen naast elkaar geplaatst.

Zo u hem de les wilt lezen Maar het ergst, niet te verteren,
over Isegrim zn vrouw, is de klacht namens zijn vrouw,
weet dan: zij was Reinaert trouw die heel haar leven Reynaert trouw
in zijn liefde zeven jaren, was toegedaan, gelijk hij haar,
zo was hij trouw aan de hare. zij het niet in het openbaar.
Wie durft zeggen dat Hersinde Naar waarheid kan ik u verklaren:
- schone vrouw - hem niet beminde? dat Reynaert haar al vele jaren
Of dat zij, van slechte zeden, uiterst ridderlijk bemint.
zich uit geilheid liet betreden? En als die knappe vrouw Hersint
Waar zij eertijds leed aan schierheid uit voorkomendheid of liefde
zo genas zij door fierheid! heeft gedaan wat hem geriefde,
Wie praat dan van overspel? wat dan nog? Het smaakte haar!
Tja ... maar het bekwam haar wel!9 Dus waarom al dat misbaar?10
(hertaling Ernst van Altena) (hertaling Ard Posthuma, v. 234-246)

Was Van Altena hier te liederlijk voor de tere kinderziel of week hij te zeer af van de originele tekst? Als Knippenberg deze passage niet geschikt vond voor kinderen dan lijkt hij met meerdere maten te meten. Voor de castratie van de pastoor door Tibeert wordt de raptekst gebruikt van Charlie May. Naast de raptekst staat een afbeelding uit de uitgave van Van Altena van Tibeert die naar de testikels van de naakte pastoor springt. Zowel de tekst van May als de afbeelding van Bert Bouman liegen er toch ook niet om.

Het bulkboek is doorspekt met afbeeldingen in de marge, met onder andere tekeningen uit de editie van Van Altena (getekend door Bert Bouman) en middeleeuwse illustraties uit diverse handschriften. Onder sommige afbeeldingen is in cursief toelichtend commentaar geplaatst. De illustraties zijn vaak in kleur en opvallend goed afgedrukt. De herkomst van de illustraties, op de tekeningen van Bouman na, wordt niet vermeld. Het geheel ziet er zeer verzorgd en aantrekkelijk uit, al blijft het natuurlijk grauw krantenpapier.

Ik denk dat dit bulkboek zeer geschikt is voor twaalfjarigen en ouder. Ook kan het, dankzij de inleiding en de toelichtingen in de tekst, gebruikt worden op middelbare scholen. Natuurlijk vervangt het niet de luxueuzer uitgevoerde editie van Hubert Slings met zijn opdrachten, uitgebreide informatie en literatuurverwijzingen,11 maar gezien de lage prijs en de bezuinigingen die ook in Nederland de schoolbudgetten aantasten, is dit bulkboek een prima alternatief.

Theo Knippenberg's bulkboek 5, Ridderboek met dé 20 Middeleeuwse Klassiekers, de laaglandse moraal, teksten Edzard Dideric, verbeeldingen Rob Scholte, Schevingen, april, 2008.
Theo Knippenberg's bulkboek Literaire Klassieken. 2. Reinaert de Vos, Den Haag, z.j.

Vorige Volgende

Over het gehele werk

titels


Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs