Tiecelijn. Jaarboek 4 (jaargang 24)

[p. 326]

Recensie

De eerste Italiaanse Ysengrimusvertaling
Mark Nieuwenhuis

In 2009 is er voor het eerst een vertaling van (een deel van) de Ysengrimus in het Italiaans verschenen. Deze uitgave is bezorgd door Francisco Stella en gepubliceerd als deel twee van een reeks middeleeuws-Latijnse teksten met Italiaanse vertaling, Scrittori Latini dell' Europa Medievale, van uitgeverij Pacini. Een deel van de reeds gepubliceerde titels is in het bijzonder voor een Italiaans publiek interessant, zoals de Gesta Eerengarii en werken van Geri d'Arezzo en Guido d'Arezzo, eveneens bezorgd door Stella. Dat Stella is verbonden aan de in Arezzo gevestigde letterenfaculteit van de universiteit van Siena zal daar wel niet vreemd aan zijn. De uitgever schroomt dus niet om - mijns inziens - minder bekende teksten uit te brengen. Daarnaast bevat de reeks, die tot dusver negen delen telt, ook enkele bekendere teksten als de Carmina Cantabrigiensia

[p. 327]

(een enigszins met de Carmina Burana vergelijkbare verzameling gedichten uit de tiende/elfde eeuw) en de Disciplina clericalis van Petrus Alfonsi. Bevooroordeeld als hij is, zou de recensent de Ysengrimus ook graag tot de bekende middeleeuwse-Latijnse teksten rekenen. Dat is echter niet evident; volgens Stella is zijn uitgave van de Ysengrimus namelijk de eerste publicatie die er in het Italiaans aan het Gentse dierenepos wordt gewijd.

Op de voorkant van het boekje prijkt een foto van het Reynaertbeeld van Anton Damen voor de Gentsepoort te Hulst. De vos met zijn pelgrimsstaf is niet bepaald een voor de hand liggende afbeelding bij boek I van de Ysengrimus, maar in tegenstelling tot de Roman de Renart en Van den vos Reynaerde kent het Latijnse dierenepos geen rijke iconografische traditie. Er zijn geen geïllustreerde handschriften, volksboeken of populariserende uitgaven met afbeeldingen. Mij zijn alleen bekend de houtsneden van Désiré Acket in de vertaling van Van Mierlo uit 1946 (zie de bijdrage van Willy Feliers in Tiecelijn, 14 (2001), p. 142-152).

Stella heeft ervoor gekozen om de tekst te laten verschijnen onder de naam van Nivardo di Gand, de naam die telkens weer opduikt in publicaties over de Ysengrimus. Het is echter allerminst een uitgemaakte zaak dat deze Nivard van Gent ook werkelijk de auteur was; daarom heeft bijvoorbeeld Jill Mann, die in 1987 een uitstekende editie heeft gepubliceerd, de tekst niet van een auteursnaam voorzien. In plaats van de gebruikelijke titel Ysengrimus heeft Stella gekozen voor Le Avventure di Rinaldo e Isengrimo. Wellicht moet Reynaerts naam de aandacht van het publiek trekken en acht Stella de wolf daar minder goed toe in staat.

In de inleiding komen allerlei zaken aan de orde als het dierenepos, volkstalige dierenverhalen, de inhoud van de Ysengrimus, het gebruik van taal, spreekwoorden en de geschiedenis van het onderzoek. In de literatuurlijst worden de voornaamste edities en studies genoemd, maar bij de edizioni e traduzioni ontbreekt de Nederlandse vertaling van Nieuwenhuis (1997); bij de studi principali zou de studie van Van Mierlo uit 1943 niet misstaan.

Stella volgt de veel gebruikte indeling in boek I-VII, gebaseerd op de indeling in zeven boeken, zoals die te vinden is in MS A (het oudste, volledige handschrift) en B. Dit is sinds de editie van Voigt uit 1884 de gebruikelijke indeling. Deze Italiaanse uitgave bevat echter alleen boek I, met als vervelend gevolg dat het verhaal van de visvangst halverwege Isegrims mishandeling wordt afgebroken. De lezer komt de afloop van dit avontuur dus niet te weten. Het zou lezersvriendelijker zijn geweest om ook boek II, met de afloop van de visvangstepisode en Isegrim landmeter, op te nemen.

[p. 328]

De inhoud van boek I bestaat voor de helft (I 1-528) uit het enige verhaal waarin Isegrim aan het langste eind trekt. Onverhoeds loopt Reynaert de wolf tegen het lijf. Isegrim had de vos al opgemerkt en drijft hem in het nauw. Hij wil wraak nemen voor alles wat de vos hem eerder heeft aangedaan, maar wil hem eerst bespotten voor hij hem verslindt. Reynaert weet de wolf echter aan de praat te houden tot er een boer met een ham op zijn schouder voorbij komt lopen. De vos weet Isegrim ervan te overtuigen hem los te laten, dan zal hij de wolf de ham bezorgen, want die is veel groter en vetter dan een kleine vos. Isegrim gaat akkoord en Reynaert bezorgt hem de ham. Tegen hun afspraak in eet de wolf de ham echter helemaal op, behalve het koordje. Reynaert is woedend, maar laat dat niet merken. In de volgende episode, het verhaal van de visvangst, neemt de vos wraak (I 529-1064. Hij lokt Isegrim mee naar een wak en krijgt de wolf zo ver dat hij zijn staart bij wijze van visnet uitwerpt. Vervolgens rooft Reynaert in een naburig dorp de haan van de dorpspastoor en lokt een woedende menigte dorpers mee naar Isegrim, die een ongenadig pak slaag krijgt. De afloop van dit avontuur staat zoals gezegd in boek II (II 1-158). Daar wordt verteld dat een oud vrouwtje, Aldrada, met een enorme bijl Isegrims vastgevroren staart afhakt, waarna de wolf wegvlucht.

De Latijnse tekst, naar de editie van Voigt, met enkele wijzigingen in de interpunctie, is afgedrukt naast de Italiaanse vertaling. Enkele tussenkopjes maken de tekst wat overzichtelijker. De vertaling, regel per regel in proza, blijft heel dicht bij het Latijn. Na de tekst en vertaling volgt een fors aantal aantekeningen, voor een groot deel gebaseerd op het commentaar van Voigt en Mann. Hierin worden woordverklaringen gegeven, parallellen in klassiek Latijn, grammaticale toelichting en verwijzingen naar de vertalingen van Mann en Charbonnier.

Te hopen valt dat de uitgever deze reeks voortvarend voortzet en dat ook de boeken II-VII in het Italiaans het licht mogen zien.

Nivardus Gandensis - Ysengrimus. Nivardo di Gand, Le Avventure di Rinaldo e Isengrimo. Poema satirico del XII secolo, Libro I, a cura di Francesco Stella, Pisa, 2009, 116 p. 15 euro. ISBN 978-88-6315-159-6.