Tiecelijn. Jaarboek 3 (jaargang 23)

[p. 382]

Iconografie

Met Hugo Besard kijken naar wolven en vossen
Willy Feliers

De kunst van Hugo Besard omarmt de aarde en al wat op die planeet leeft, van de wriemelende insecten tot de nobelste zoogdieren, van mossen tot meteorieten, van het ei tot de heilige vogel van Afrodite. Besard's kunst geeft ook uiting aan toorn om het leed van onze planeet, een woede die zich pijnlijk bewust is van haar machteloosheid, omdat wij als mensheid onszelf dat lijden berokkenen.
Zijn technische volmaaktheid stelt de graficus Besard ten dienste van de ecologische boodschap die hij uitdraagt: spaar de aarde, eerbiedig het landschap en zijn bewoners als heilig en onvervangbaar. (Frans Boenders, op www.hugobesard.be)

Hugo Besard werd op 24 februari 1955 te Etterbeek (Brussel) geboren. Hij groeide op in een artistiek gezin. Zijn vader Robert Besard was naast onderwijzer ook een avant-gardefotograaf met internationale bekendheid. Robert Besard was een natuurfotograaf die met twee Duitse rolleiflexcamera's rivierbeddingen, uitgespoelde boomwortels, stenen en kleine kruipdieren (onder andere kevers) artistiek fotografeerde. Hugo ging graag mee en trok zo als kind vele uren de vrije natuur in. Wat hij daar observeerde en nadien thuis op de foto's bekeek, heeft hij goed in zijn geheugen opgeslagen. We zien er nu herhaaldelijk elementen van terug in zijn etswerk. Zijn passionele liefde voor de natuur is aan de hand van zijn vader gegroeid.

Om de wens van zijn ouders te volgen is Hugo na zijn zes jaar middelbare studies biologie gaan studeren aan de Vrije Universiteit Brussel (vub). Daarnaast volgde hij ook de lessen tekenen en steendruk aan de academie van Etterbeek (Rhok). Hugo voelde vlug dat zijn roeping niet die van bioloog was, maar van beeldend kunstenaar. Hij wilde de natuur niet alleen bestuderen maar vooral in beeld brengen. Hij koos voor een opleiding aan de befaamde Koninklijke Academie voor Schone Kunsten te Antwerpen. Nadien werd hij na vier jaar aanvullende opleiding laureaat aan het Nationaal Hoger Instituut voor Schone Kunsten (nhisk). Na het beëindigen van zijn opleidingen werd hij in 1984 benoemd tot artistiek docent etskunst aan de Artesis Hogeschool Antwerpen.

[p. 383]

Hugo Besard maakte veel buitenlandse studiereizen. Zijn contacten met Tsjechische en Slowaakse kunstenaars (toen nog één land) en zijn bezoeken aan de befaamde drukateliers van Bratislava en Praag toonden hem het grote belang van de technische kennis en vaardigheid. Tevens volgde hij stages in de beste drukateliers van Milaan en Parijs. Een volwaardige technische kennis van het grafische vak is onmisbaar voor het maken van artistiek hoogstaande etsen en voor het perfect afdrukken van de etsplaat. Besard drukt immers zijn etsen zelf af. Dat geeft voor de gedreven verzamelaar een meerwaarde aan de bladen. Doordat de kunstenaar de etsplaat met de hand afslaat en zelf het papier op de pers legt is er een fysiek contact en loopt het artistieke fluïdum van de kunstenaar als het ware in de prent.

Vooral de Slowaakse grafisch kunstenaar Albin Brunovsky was voor Besard het lichtende voorbeeld. Naast Brunovsky was hij ook bevriend met de andere grote Tsjechische grafisch kunstenaar Oldrich Kulhanek. Voor hen smokkelde Besard papier en koperplaten voorbij het IJzeren Gordijn en hij verkocht hun werk in het Westen. De voorbeelden van Brunovsky en Kulhanek en de stages in de drukateliers van Bratislava, Milaan en Parijs hebben Besard als kunstenaar gebracht waar hij nu staat. Hij maakt technisch zeer gave prenten en de afdrukken die hij zelf in zijn atelier drukt, zijn van een superieure kwaliteit.

In de beeldende kunsten en bijzonder in de grafiek is het de kunst om objecten, wezens, mensen en dieren neer te zetten die intrigeren en een eigen wereld oproepen. Besard slaagt daar volledig in. Zijn successen in binnen- en buitenland - hij won 30 nationale en internationale prijzen en onderscheidingen - zijn een beloning voor zijn jarenlange inzet om zijn ets- en druktechniek op een hoger niveau te brengen. Gelukkig heeft hij ook de gave meegekregen om deze technische begaafdheid om te toveren tot kunst.

Hugo Besard werkt een door hem gekozen thema dikwijls uit in een serie etsen; in de grafische wereld spreekt men graag van suites. Op zijn website kan men de suites Terra sacra, Spiegels en vleugels, Fertilitas, Eros & thanatos, Ecologie, Mythologie, Totems & iconen, Planeet aarde, Oorlog en vrede, Babel, Miniprints, Stabat Mater en Reynaert de vos vinden.

Gezien zijn thema's dieren en ecologie en zijn voorliefde voor series was hij de aangewezen grafisch kunstenaar om voor de Sint-Niklase vzw Kunst in de Stad in 2009 een reeks gesigneerde en genummerde etsen over Reynaert de vos te maken. Besard etste een suite van drie Reynaertprenten. En in 2010 vroeg de vereniging hem een tweede suite van evenveel prenten met hetzelfde thema te maken als ‘premieprenten’.

[p. 384]

Besard is compositorisch, figuratief en technisch zeer sterk. Hij kan dieren levensecht en dynamisch uitbeelden. Over zijn prenten hangt een sfeer die de kijker aangrijpt. Als je op een tentoonstelling met zijn werk rondloopt, word je volledig in zijn wereld opgenomen. In de suite ecologie (bestaande uit vijf bladen) komt de wolf herhaaldelijk voor. Het zijn geen Reynaertthema's, maar iedere reynaerdofiel ziet een dier dat zo belangrijk is in de Reynaert ook graag in een andere narratieve context figureren.

Hugo Besard en de wolven

Om de wolf te beschermen werd in Portugal in 1985 het steunfonds Grupo Lobo opgericht. Besard werd als dierenvriend en natuurbeschermer vlug lid van die stichting. Door zijn vele bezoeken aan het Portugese natuurpark Peneda Geres, op de grens van Noord-Portugal en Galicië, geraakte de kunstenaar gefascineerd door dit - voor niet-wolvenkenners - geheimzinnige dier. Peneda Geres is een uitgestrekt natuurgebied met de oudste bossen van Europa, bossen met een grote diversiteit aan bomen en vegetatie. Het is een stiltegebied dat nog een natuurlijke biotoop voor de wolf is. De reizen inspireerden Besard tot het maken van verscheidene etsen waarin de wolf een dominante rol speelt. De wolf heeft met Reynaert de vos gemeen dat hij een slechte reputatie heeft. De Franse wolvenkenner Gérard Menatory stelt dat de mythe van de boze wolf voor een deel in Frankrijk ontstond, doordat in de strenge winter van 1421 roedels uitgehongerde wolven Parijs binnenslopen en er lelijk huishielden. Het was de tijd dat de pest en de cholera vele slachtoffers maakten in de Franse hoofdstad en de wolven stervende kinderen op straat vonden en meesleurden naar hun legers in de omringende bossen. De felle ogen die in het donker oplichtten en de grote kracht die de wolven uitstraalden maakten de mensen bang. Wolven die 's nachts met hun vervaarlijk gehuil rond eenzame huizen slopen, voedden de angst voor de wolf nog meer.

Besard vertelde in een kranteninterview aan journalist Jan van Hemeledonck dat het gehuil van de wolven een soort communicatiemiddel is waarmee de roedels met elkaar contact houden of een signaal naar het nest zenden. Zo kunnen ze ook een afgedwaalde wolf naar de roedel terugroepen. Op veel van zijn prenten vinden we zo één of meer huilende wolven terug.

Voor de prent Brother wolf (ets, 45 × 81 cm, afb. 1) was Besards kennismaking met de wolven en hun levenswijze in Peneda Geres de bron van inspiratie. Deze

[p. 385]

prent bestaat uit vier harmonisch in het totaalbeeld geïntegreerde taferelen. Ze wordt gedomineerd door twee meesterlijk geëtste wolvenkoppen. De grootste wolf met dreigende imposante kop en priemende ogen stelt het wolvenvrouwtje naast hem in de schaduw. De grote kracht van deze ets is de levensechtheid. Besard heeft de magic touch in de hand die zijn sterke grafische techniek verheft tot kunst en de uitgebeelde scènes tot leven brengt.

Onderaan brengt de kunstenaar een landelijke woning met drie ooievaarsnesten in beeld. Deze ooievaars en de relatief grote eieren kunnen we interpreteren als de bron van het leven. De zuiverheid van dit natuurtafereel evoceert de noodzaak tot behoud en bescherming van de natuur en de natuurlijke biotoop van de dieren. Dit tafereel wordt omsloten door twee huilende wolven. De Amerikaanse wolvenkenner John Stanwell-Fletcher meent dat wolven die huilen, met de kop omhoog en hun ogen naar de sterren gericht, niemand onberoerd kunnen laten. Hij noemt dat huilen de schreeuw van de eeuwig vervolgde, die zijn droevig lot wil afwerpen.

Hugo Besard zegt: ‘De wolf is een sociaal beest en geen eenzame vagebond, zoals hij vaak wordt afgeschilderd. Hij houdt van gezelschap en weet instinctief dat eendracht macht maakt.’ In een wereld waar de natuur in snel tempo wordt vernietigd, in een wereld vol oorlog, onderdrukking en geweld, is er alleen nog de eeuwige onschuld van de dieren.

Afb. 1

Afb. 2

[p. 386]

De prent Legende van een winterwolf (ets, 67 × 90 cm, afb. 2) is de grafische vertelling van een Amerikaanse legende. De legende beschrijft de avonturen van een veertienjarig meisje, Callie, dat een eenzame wolf ontdekt die nabij haar ranch leeft. Ze gaat op zoek naar een wolvenspecialist die haar alles leert over het gedrag van wolven. Ook haar grootmoeder vertelt haar vele, op volksoverleveringen berustende verhalen over deze geheimzinnige dieren en hun reeds eeuwenlange verblijf in de Amerikaanse natuur.

Zoals bij de Vlaamse primitieven en de Reynaertillustraties van Gustave van de Woestijne (in Streuvels' Reynaertbewerkingen vanaf 1909), is de winterwolfets verdeeld in afzonderlijke taferelen. Niet zo uitgesproken lineair en diagonaal als bij Van de Woestijne, maar we zien wel verschillende taferelen van de vertelling in gescheiden vlakken. De prent is lineair verdeeld in een bovenen een ondervlak, hoewel een tafereel van het ene vlak in het andere kan doorlopen. Besard realiseert die verbinding met een soort gaaspatroon dat hier de brug maakt over de middenscheiding. De kunstenaar kan dat effect bereiken door bij het afdrukken een hydrofiel gaasdoek op de etsplaat te leggen. Boven de witte scheidingslijn, bijna in 3D, stapt de wolf vanuit het struikgewas in het verhaal. De wolf is zo dynamisch in beeld gebracht dat hij als het ware uit de prent kan springen.

Iedere interpretatie van een prent is subjectief. Wat je als toeschouwer ziet in een prent, is niet noodzakelijk wat de kunstenaar bedoelde. Vrij naar wat Lessing in zijn Laocoön schrijft kunnen we stellen: hoe meer de kijker kan aanvullen, hoe belangrijker het werk. Dit middentafereel wordt afgezoomd door een grillige lijn waarboven weer een verdeling is in boogvorm. Die boog lijkt wel de aarde voor te stellen met daarboven het heelal. ‘Spaar de aarde, eerbiedig het landschap,’ schrijft Frans Boenders. In de ruige ongerepte biotoop van het middelste tafereel, met ook een spel van licht en donker dat soms een dierenkopje suggereert, zien we de hoop van de kunstenaar om de natuur ongeschonden te bewaren. Onderaan laat de wolf zijn sporen na in zijn strooptocht naar de afgebeelde prooidieren.

Hugo Besard en de vossen: eerste serie Reynaertprenten

De eerste suite Reynaertprenten¹ bestaat uit drie bladen. De eerste ets, ‘Kiekens zonder kop...’ (Cantecleers tranen...) (10 × 25 cm, afb. 3) geeft de kijker een wervelend beeld van de gevolgen van de aanslag van de vos op Cantecleers

1 Voor de beide Reynaertseries kies ik een andere volgorde dan op de folder en in de verzamelmap van de vzw Kunst in de Stad en plaats ik de prenten in de chronologische volgorde van het verhaal. Verder gebruik ik de exacte titels/onderschriften van de kunstenaar.

[p. 387]

Afb. 3

kroost. Het totaalbeeld van de prent is dreigend. Er zijn weinig Reynaertprenten met zo een levensechte en grafisch prachtige vossenkop. Als kijker schrik je wel van de priemende ogen en de kwijlende, open bek. Dit is een zeer originele Coppeprent. Op de meeste prenten over de moord op Coppe wordt de baar begeleid door haar kaarsdragende broeders Cantaert en Crayant en ligt de onthoofde Coppe op de baar. De invalshoek van Besard is nieuw en surrealistisch, maar trouw aan zijn titel. Op de baar ligt niet Coppe, maar zit Cantecleer, die met een dodelijk dreigende blik en een snavel als een dolk niet alleen Reynaert beschuldigt, maar ook zijn tranen laat vloeien. De baar wordt wel gedragen door Coppes zusters Pinte en Sproete, maar ook zij zijn de kop al afgebeten. Het bloed spat uit hun krop in het rond tot op de snorharen van de vos. Door de sterke compositie krijgen we een vloeiend en harmonisch beeld. De klacht van Cantecleer wordt als een sterk dramatisch aanvoelende scène voor de toeschouwer gebracht. Voorts ziet de kijker bovenaan in een kleine ets de veren wegstuiven.

In de kleine ets onderaan het blad zien we in het ei de eerste levensfase van Coppe. De sluipsporen van Reynaert rond de embryonale Coppe zijn een voorafbeelding van wat staat te gebeuren. Coppes bloeddruppels laten de kijker geen enkele hoop.

[p. 388]

Afb. 4

“Met een wortel in 't zak gezet..” / “Angsthaas Cuwaert...” (ets, 10 × 29 cm, afb. 4) is chronologisch de tweede prent van deze eerste Reynaertsuite. Het blad bestaat uit een kleine en een grote ets. Op de grote ets bovenaan is de grote rode wortel de eerste blikvanger. Cuwaert denkt dat zijn einde nadert en zijn laatste gedachte gaat naar zijn laatste avondmaal met heerlijke wortelen, dat hij zal missen. Of heeft Reynaert hem een zak wortels beloofd als hij met hem het credo zingt en hem ‘met een wortel in 't zak gezet’? Als men in het credo zingen een homoseksuele toespeling ziet, dan kan de wortel ook een dubbelzinnige betekenis hebben. Het felle rood is ook een voorafspiegeling van wat later zal gebeuren en wat de kunstenaar suggereert in de kleinere ets onderaan.

In de benedenhoek kijkt Cuwaert vol schrik naar de toeschouwer. Zijn angstige lichaamstaal is expressief in de prent gegoten. Reynaert kwijlt van de goesting. We zien de druppels uit zijn bek vallen. Gelukkig voor Cuwaert wordt hij betrapt door Pancer de bever en kan Reynaert niet toehappen. Pancer brengt zijn klacht in een beeldende taal voor de koning en tracht Nobel zo te overtuigen van Reynaerts slechte bedoelingen:

[p. 389]

 

...En ja hoor, Reinaert

 

speelde weer met valse schijnaard,

 

ondanks woorden van bekering

 

dreef hij weer zijn oude nering,

 

want de tanden van de ruwaard

 

stonden op de keel van Cuwaert

 

en hij had vast toegehapt

 

als ik hem niet had betrapt.

 

(Ernst van Altena, p. 9)

In de kleinere ets onderaan het blad zien we Belijn (knap ingelijst met een blinddruk) op weg naar het hof. Wat bovenaan is mislukt is nu voltooid. De kop van Cuwaert zit in de tas en sarcastisch toont de kunstenaar twee ganzenveren om het verhaal van de brief echt te doen lijken.

‘'s Werelds hebzucht...’ (ets, 10 × 27 cm, afb. 5) is de laatste prent in deze suite. Reynaert domineert de prent. Het prachtige vossenkopje is de blikvanger. Nobel en Gente, in het goud gekroond, zijn grafisch reeds verslagen.

Afb. 5

[p. 390]

Afb. 6

Afb. 7

's Werelds hebzucht heeft hen in de greep. De kroon van Gente is al omgevormd tot een gouden mark. De gouden marken rollen van de wereldbol die als steun dient voor de koning en de koningin. De grijns van Tibeert roept zijn nederlaag op. Goud gaat boven rechtvaardigheid. Op de originele prent is dit nog levensechter dan op de gedrukte versie. Door de indruk van de etsplaat zijn de goudschijfjes, in reliëf afgebeeld, als het ware van het blad te plukken. Mooier vossenkopje kan je in de Reynaerticonografie niet vinden.

Hugo Besard en de vossen: tweede serie Reynaertprenten

De eerste prent uit deze tweede serie is ‘'s Werelds vraatzucht...’ (‘Tibeerts muizenval...’) (ets, 13 × 27 cm, afb. 6). Op de prent zien we bovenaan een wantrouwig kijkende Tibeert en onderaan een nieuwsgierige, met gespitste oren luisterende Reynaert. Hij wacht op het gejammer van Tibeert als de strik rond

[p. 391]

zijn katerkrop wordt vastgesnoerd. Op de originele prent kan je zien hoe er een blinddruklijn loopt van de kop van de vos naar de krop van Tibeerts hals. De kunstenaar evoceert met deze gebogen blinddruk de bijna onzichtbare lange draad van de strik die pastoorszoon Martinet voor het gat had gezet. In het middentafereel toont de kunstenaar ons het spel van de elkaar verdringende en onrustig loerende muizen. Een nieuwsgierige muis komt zelfs door het gat loeren. Reynaert had enkele dagen tevoren handig dit gat weten te maken en kon zo met een vette haan van de pastoor wegvluchten. Het bestaande gat moet Tibeert meer vertrouwen geven in Reynaerts listige verhaal, zodat hij de sprong durft wagen. Bekijk de details en het totaalbeeld van de prent en geniet van de knappe grafische prestatie.

De volgende prent uit de tweede suite, ‘'s Werelds wraaklust...’ (‘Barbertje moet hangen...’) (ets, 10 × 27 cm, afb.7), is compositorisch knap opgebouwd. De kijker voelt aan dat ieder dier op de juiste plaats is afgebeeld en niet verdwijnt in het totaalbeeld, maar een individu blijft. Bovenaan zien we Tiecelijn die, na het doodvonnis uitgesproken door Nobel, met open snavel naar de galg wijst die er al stond. Tiecelijn volgt hier Isegrims raad. De wolf is beducht dat Reynaert zal ontsnappen als de galg niet is opgericht en het vonnis voltrokken voor het duister van de nacht invalt.

‘Eer men nu ghereeden can
Eene galghe, so eist nacht.’
Ysingrijn was wel bedacht
Ende sprac: ‘Hier es een galghe bi.’
(v. 1913-1916)

Voorafgaand riep Nobel bij Ernst van Altena (p. 44):

‘Bruin, Isegrim,
maak toch voort, de vos is slim,
't is al haast zonsondergang en
daarna mag men niet meer hangen!
Geefje Rein één nacht respijt,
dan ben je hem zeker kwijt,
(...) voordat in deze grond
nu een galg staat, is het nacht.’
Isegrim zei, slim bedacht:
‘Heer, er staat een galg dichtbij.’

[p. 392]

De prachtig geëtste Tibeert wijst Isegrim erop dat aan deze galg Reynaert zijn broeders ‘Rumen ende Wijdelancken’ (v. 1924) deed hangen. Waarop Isegrim blaft tegen Tibeert:

‘Ons ontbreekt alleen een strop,
anders wist zijn vossekop
toch allang hoe zwaar zijn kont is!’
(Ernst van Altena, p. 45)

Hier hebben we weer de originele prent nodig. Want de kunstenaar heeft goed naar Isegrim geluisterd en in blinddruk onderaan de ets voor een stevige strop gezorgd. Bruun staat het dichtst bij de galg en luistert naar Reynaert, die sarcastisch zegt dat hij de strop rond zijn hals mag leggen: ‘Ende ghi, Brune, dat ghi sult dooden / Reynaert huwen neve, den fellen roden!’ (v. 1942-1943).

Reynaert vult dominant het volledige onderdeel van de prent. Hij oogt droef en tranen druppelen uit zijn ogen. Achter zijn geheimzinnige blik en lichaamstaal broeit toch al zijn schatverhaal.

Op de laatste prent gunt de kunstenaar ons een beeldende kijk op ‘'s Werelds machtshonger...’ (‘De schat van Kriekeput...’) (ets, 10 × 27 cm, afb. 8). Centraal op het blad zien we een goudkleurige blikvanger die de zogenaamde Ermelincschat in Kriekeputte ten zuidwesten van Hulsterloe oproept. De goudkleur

Afb. 8

[p. 393]

wordt sterk benadrukt door de overgang van de witte opening naar de zwarte ondergrond van Kriekeputte. De naamsymboliek die de kunstenaar met zijn wervelende krieken oproept, geeft een dynamisch aspect aan de prent. Deze levensechtheid wordt nog versterkt doordat de krieken, zoals van een kriekelaar, vanuit het blad op de grond vallen. We zien ze vallen. Wie de originele ets ter beschikking heeft kan door de meesterlijke druktechniek, de rode vruchten zo maar van het blad plukken.

Bovenaan, met zijn kop deels in de schatput, zien we een brullende Nobel. Deze prachtige, expressieve leeuwenkop kan al een voorafbeelding zijn van de oerschreeuw van Nobel in de slotverzen van de Reynaert.

Die coninc stont in drouven zinne
Ende slouch zijn hoeft neder.
Over lanc hief hijt weder
Up ende begonste werpen huut
Een dat vreeselicste gheluut
Dat noint van diere ghehoort waert.
(v. 3383-3388)

Koning Nobel liet zijn kin
zakken op zijn borst; zijn kop
hief hij eerst na lang weer op
en toen slaakte hij een schreeuw
die geen dier, nee zelfs geen leeuw
ooit gehoord had.
(Ernst van Altena, p. 73-74)

Onderaan oogt de vos ondoorgrondelijk. De toeschouwer wordt door zijn blik gevangen, maar kan zijn geheimzinnige lichaamstaal niet doorgronden. Grimbeert de das, die een volle neef van Reynaert was en die hem in het begin van het verhaal sterk verdedigde, mag naast hem de Kriekeputteprent afsluiten.

Besluit

Hugo Besard is een van de belangrijkste Vlaamse grafische kunstenaars. Vooral de laatste jaren kent hij een opvallende doorbraak in het buitenland. Begin dit jaar won hij nog de Honorable Mention Award op de veertiende International Print Biennial Taiwan 2010, een van de belangrijkste grafiekbiënnales van Azië en een van de grootste ter wereld. Zeker nu de figuratieve beeldende

[p. 394]

kunst weer in opgang is, zal een kunstenaar met zijn visie en meesterlijke techniek meer en meer op de voorgrond treden. Terecht wijst Besard op het grote belang van de technische vaardigheid voor een grafisch kunstenaar. Hij bewijst die stelling zelf met zijn prachtige, technisch sterke en inhoudelijk rijke etsen. Door zijn compositorische visie legt hij in het totaalbeeld van zijn prenten een structurele schoonheid en een perfect evenwicht. Door zijn werk draagt hij zijn inzet en pleidooi voor het behoud van de flora en fauna beeldend de wereld rond. In een wereld die op vele plaatsen nog vol oorlog, armoede en onderdrukking is, is er alleen nog de eeuwige onschuld van de dieren en de rust van het sporadisch nog aanwezig oerlandschap. In een moderne zienswijze zou men zelfs kunnen stellen dat Willem in zijn Reynaert de dieren metaforisch misbruikt. Maar Willem was een kind van zijn tijd en in de middeleeuwen was het gebruikelijk om de wandaden van de mensen via de dieren in dierenverhalen te hekelen. Het is een verrijking voor de Reynaerticonografie dat een kunstenaar van Besards niveau met twee suites etsen de Reynaert vanuit zijn eigen visie in beeld heeft gebracht.

Bronnen

•	André Bouwman en Bart Besamusca, Reynaert in tweevoud, deel I, Van den Vos Reynaerde, Amsterdam, Bert Bakker, 2002.
•	Jan Dockx, ‘Hugo Besard, telg uit een dynastie van kunstenaars’, in: Boekmerk, tijdschrift voor ex-libriskunst, nr. 27, 2008.
•	Gotthold Ephraim Lessing, Laocoön. Over de grenzen van de schilderkunst en de poëzie, Rotterdam, Historische Uitgeverij, 2010.
•	Gerard Menatory, Das Leben der Wölfe, Keulen, Bastei Lübbe, 1992.
•	Stijn Streuvels, Reinaert de Vos, Uyt het middelnederlandsch herschreven, Amsterdam, L.J. Veen, 1921.
•	Ernst van Altena, Reinaert de vos, Amsterdam, Ploegsma, 1979.
•	www.hugobesard.be