Tiecelijn. Jaarboek 2 (jaargang 22)

[p. 463]

Verslag

Achttiende colloquium van de international reynard society in Utrecht (2009)
Hans Rijns

Van 20 tot en met 25 juli 2009 vond in de domstad Utrecht het achttiende colloquium plaats van de International Reynard Society (IRS). Een kleine 80 deelnemers uit veertien landen ‘from all over the world’ hebben zich ingeschreven. Onder hen wetenschappers uit Amerika, Australië, Canada, Japan en Rusland, maar vooral uit Noord-, Zuid- en West-Europa. De Nederlandse delegatie is met twintig deelnemers oververtegenwoordigd, duidelijk een thuiswedstrijd. Slechts vijf Duitsers hebben zich ingeschreven maar dat heeft te maken met het feit dat het academisch jaar bij onze buren nog niet is beëindigd. Ook de delegatie uit Vlaanderen, toch de bakermat van Van den vos Reynaerde, is met vijf deelnemers niet zo groot.

Het colloquium heeft twee hoofdthema's: collecties en de afbakening van de genres (dierenverhalen, fabels, fabliaux (boerden), bestiaria en afbeeldingen van dieren in de middeleeuwse manuscripten). Die indeling is niet bindend want wetenschappers die een ander onderwerp willen behandelen op het colloquium, kunnen dat ook doen. De bijeenkomsten vinden plaats in het monumentale pand aan de Drift 21 in de historische binnenstad van Utrecht. Het gebouw, ooit behorend tot de immuniteit van Sint-Jan, stamt uit de late middeleeuwen en leent zich met zijn verschillende functionele ruimten uitstekend voor een evenement als dit. Een drietal collegezalen heeft voor de gelegenheid een toepasselijke naam gekregen. De grote collegezaal, waar de plenaire bijeenkomsten worden gehouden, heet ‘Cour de Noble’, de kleinere ‘Malpertuus’ en ‘Kriekepit’.

Paul Wackers, de zittende president van de IRS, opent in de Cour de Noble het congres. Hij zegt blij te zijn met dit kleinschalige colloquium. De deelnemers kennen elkaar vaak al jaren en de sfeer is steeds, dankzij de kleinschaligheid, hartelijk en informeel, maar ook zeer ondemocratisch. Met dit laatste feit stemt het congres, gezien het gelach dat opklinkt, hartgrondig in, blij als het is dat iemand de klus wil klaren. Wackers verwelkomt de vele oude bekenden

[p. 464]

maar ook de nieuwe generatie die de reis naar Utrecht heeft ondernomen. Na een kleine toelichting over de lezingen, die over vier dagen verspreid zullen gaan volgen, geeft hij het woord aan Alessandro Vitale-Brovarone, die de eer toekomt tweemaal een colloquium voor de IRS te hebben georganiseerd (Turijn 1997 en Ventimiglia 2007).

In de plenaire lezing over de afbakening van middeleeuwse genres stelt Vitale-Brovarone voor niet de kwaliteit maar de kwantiteit van bekende middeleeuwse handschriften als uitgangspunt te nemen om na te gaan of een bepaald handschrift wijd verspreid dan wel zeldzaam was. Hij doet dit aan de hand van enkele in de middeleeuwen populaire handschriften. Na afloop van zijn lezing wordt de merkwaardige vraag gesteld of hij bij dit kwantitatieve onderzoek de handschriften ook gewogen heeft. Het antwoord van Vitale-Brovarone is zo mogelijk nog merkwaardiger: de handschriften in Venetië wegen zwaarder door het hogere vochtgehalte dan elders in Italië vandaar dat het wegen van handschriften geen optie is. Waar je allemaal niet op moet letten als je onderzoek doet.

Hierna start de reeks van lezingen. In totaal zijn er 39 lezingen, die, verspreid over vier dagen, in tien sessies gehouden worden. Per sessie twee of drie lezingen, simultaan in Malpertuus of Kriekepit. De lezingen zijn onderverdeeld in veertien elkaar deels overlappende thema's: bestiaria, fabliaux, collecties, dierenliteratuur en theater, exempels, fabels, afbeeldingen van dieren als dier in een andere context (literatuur, tapijten, wapenschilden), geschilderde fabels, iconografie, mens en dier, menselijke visies op dieren, portrettering van dieren, postmiddeleeuwse fabels en de Reynaerttraditie. Het moge duidelijk zijn dat ik niet in staat ben om de 39 lezingen inhoudelijk samen te vatten. De neerslag van dit colloquium zal terug te vinden zijn in deel 22 en 23 van het jaarboek Reinardus. De benaderingen vanuit de verschillende invalshoeken zijn heel vruchtbaar en stimulerend voor verder onderzoek. Ook de genereuze uitwisseling van kennis in de wandelgangen door de deelnemers onderling maakt van dit colloquium meer dan een reeks lezingen. Met zes voordrachten scoren de fabels het hoogst. ‘Onze Reynaert’ komt er met drie verhandelingen bekaaid van af.

Het is voor de deelnemers een hele toer om vast te stellen bij welke lezing je aanwezig kunt zijn. Gelukkig zit de schrik er bij de sprekers en de moderators goed in, na herhaaldelijke waarschuwingen van Wackers dat men zich in Holland stipt aan de klok houdt, ‘tijd is tijd’. Het is daardoor mogelijk om tijdens

[p. 465]

de sessies van de ene naar de andere zaal te glippen zonder iets te missen van de volgende lezing. Het valt me op dat de sprekers, vergeleken met Ventimiglia (2007) en Münster (2005), steeds meer gebruik gaan maken van PowerPoint. Dit is een goede ontwikkeling omdat niet alle deelnemers de drie voertalen Frans, Duits en Engels volledig beheersen. Dankzij dit gebruik van Power-Point valt er ook volop te genieten van de prachtige illustraties uit de manuscripten die de verschillende sprekers ons tonen.

De eerste dag wordt afgesloten met een bezoek aan het Catharijneconvent, waar onder de titel Beeldschone Boeken - De Middeleeuwen in goud en inkt 120 manuscripten vanaf 1000 tot 1500 te bewonderen zijn. Met name de prachtig geschilderde afbeeldingen in de voornamelijk religieuze teksten maar ook de vaak humoristische en scabreuze drôlerieën zijn meer dan de moeite waard. De regen, die als een overdadig ‘asperges me’ na afloop uit de hemel stort, vervolmaakt dit louterende bezoek. Tussen al de heilzame werken ligt zowaar ook de dertiende-eeuwse Latijnse vertaling van Van den vos Reynaerde, Reynardus vulpes, in 1474 gedrukt door Nicolaas Ketelaer en Gerard de Leempt. Dit staat te lezen in een Engelstalig gidsje waarin alle 120 stukken zijn beschreven, dat door de organisatie voor ons in de congresmap is gestopt maar dat door bijna iedereen vergeten is ondanks de nadrukkelijke mededeling die ochtend het gidsje niet te vergeten.

Op woensdagmiddag vertrekt een bus met een vijftigtal kunstliefhebbers vanaf de Utrechtse Stadsschouwburg naar het Kröller-Müller museum in het Nationaal Park De Hoge Veluwe. Daar valt een uitgebreide collectie van moderne schilders, waaronder Van Gogh (o.a. De aardappeleters en Caféterras bij nacht) en Mondriaan (Compositie in kleur) te bewonderen. Ook de beeldentuin, een van de mooiste van Europa met beelden van o.a. Rodin (Femme acroupie) en Jean Dubuffet (Jardin d'émail), kan bezocht worden. Voor de vele buitenlandse gasten, die weinig of nooit fietsen, is het de gelegenheid om een oerdegelijke Hollandse fiets (met terugtraprem) uit te proberen. De witte fietsen, opgesteld bij de paviljoens, zijn gratis en sommigen maken er dan ook gebruik van om de bosrijke omgeving te verkennen. De deelnemers worden gewaarschuwd dat als je eenmaal van je fiets bent afgestapt je geen recht meer hebt op die fiets zodat je hem goed in de gaten moet houden als je hem even alleen laat.

Het slotdiner op donderdagavond vindt in een Indonesisch restaurant in de buurt van de Drift plaats, typisch Nederlands. Het banket, een Indonesische rijsttafel bestaande uit drie gangen, is uitstekend verzorgd. Men kan kiezen

[p. 466]

uit de meest heerlijke gerechten. Omdat sommige deelnemers aan het congres die avond al weer huiswaarts keren, reikt Etty Nieboer op de haar bekende charmante wijze de cadeaus uit aan de zes medewerkers die het colloquium tot dan toe in goede banen hebben geleid. Zij ontvangen ieder de prachtige catalogus behorende bij de tentoonstelling in het Catharijneconvent. Paul Wackers, als gastheer van het IRS, krijgt zowel de Geschiedenis van de schoonheid als de Geschiedenis van de lelijkheid van Umberto Eco als blijk van waardering voor zijn inzet voor en tijdens het congres.

De laatste lezing vindt op vrijdag plaats in de Cour de Noble. Kenneth Varty begint zijn lezing met een kort in memoriam van Elaine Block (1926-2008), een internationaal befaamde wetenschapster die zich intensiefbezig heeft gehouden met misericorden en koorbanken en die waarschijnlijk alle misericorden in West-Europa heeft gezien en gefotografeerd. Van haar hand zijn een aantal naslagwerken over dit onderwerp verschenen. Hij brengt in herinnering dat zij in 2000 nog samen met hem een groot artikel heeft geschreven in Reynard the Fox. Social Engagement and Cultural Metamorphoses in the Best Epic from the Middle Ages to the Present over houtsnijwerk in koorbanken met afbeeldingen van Reynaert en andere vossen. Zij bezocht in het verleden regelmatig de colloquia van de IRS.

Na deze droeve plicht kijkt Varty terug op zijn 50 jaar durende iconografisch onderzoek naar afbeeldingen van dieren uit de Reynaerttraditie. Varty staat uitgebreid stil bij een opmerkelijke misericorde uit ca. 1390 in de abdij van Sint-Werburgh in Chester in Engeland. Het betreft de scène waarin Reynaert zich dood houdt om vogels te verschalken die van zijn ‘lijk’ willen gaan pikken. De scène, waarbij een van de kraaien zich duidelijk te goed wil doen aan de penis van Reynaert, komt ook voor in Reynaerts historie (v. 3558-3600).

Wackers neemt na deze interessante lezing het woord over en bedankt Varty voor zijn jarenlange enthousiaste inzet want, tot ontsteltenis van de aanwezigen, heeft Varty te kennen gegeven dat dit het laatste colloquium was dat hij bijwoonde. Varty richtte in 1975 de IRS op. Ooit begonnen met lezingen over fabels, dierenverhalen en fabliaux werd het aandachtsveld in de loop der jaren verbreed met lezingen over bestiaria, encyclopedieën, iconografie, handschriften en middeleeuwse hofliteratuur. Met een kleine woordspeling, Société Internationale Vartyenne, neemt Wackers afscheid van deze sympathieke aartsvader en biedt hem onder een langdurig applaus een fraaie prent aan van de dom van Utrecht als blijvende herinnering aan zijn laatste colloquium.

[p. 467]

Dan begint de assemblée générale. De twee belangrijkste agendapunten zijn de plaatsen en data voor de volgende colloquia en de bijdragen van de sprekers aan Reinardus. De Franse delegatie stelt voor het volgende colloquium te houden in de universiteitsstad Aix-en-Provence, in de buurt van Avignon. Dit voorstel wordt met instemming begroet. Een probleem is de vaststelling van de data. Voorgesteld wordt om het colloquium in september te houden omdat sinds 1948 daar in juli het bekende festival van opera en klassieke muziek plaatsvindt. Veel Europese en Amerikaanse universiteiten zijn in september echter al aan de colleges begonnen. Uiteindelijk wordt toch besloten het colloquium eind september 2011 te houden omdat er altijd wel een groepering is die niet kan (zoals nu de Duitsers). Hierna biedt de Spaanse delegatie aan om het congres in 2013 in Alicante - een oude stad (gesticht 230 voor Christus) gelegen aan de Costa Blanca in Zuid-Oost Spanje - plaats te laten vinden. Ook dit voorstel wordt met een applaus ontvangen.

Na enige praktische opmerkingen over de bijdragen aan Reinardus, zet Wackers de cadeaucommissie in het zonnetje. Al jaren achtereen halen Etty Nieboer, Wim van Eeden en Janine Bianciotto geld op onder de deelnemers en zoeken zij toepasselijke cadeaus voor de organisatoren van de colloquia. De leden van de commissie krijgen dit jaar zelf een cadeau: ieder een goede fles wijn en een kleine afbeelding van de dom van Utrecht.

Dan meldt Wackers dat hij aftreedt als president en dat hij, zoals dat in een dictatoriaal geleid genootschap betaamt, heeft besloten dat Alessandro Vitale-Brovarone de volgende president van de ISR is. Vitale-Brovarone aanvaardt blijmoedig deze benoeming en zegt dat hij aan de IRS leiding zal geven onder het motto dat je altijd alles door een ander moet laten doen en, als het niet anders kan, dat je het dan slecht doet in de hoop dat anderen het dan weer van je overnemen. Na deze weinig vertrouwen wekkende dekkende leus sluit Wackers het colloquium af en wenst hij iedereen een behouden thuiskomst.

Het was een goed georganiseerd colloquium. De lezingen waren op tijd, de luxe broodjes en lekkere hapjes tijdens de koffiepauzes en lunches verzorgd door ‘De bakkerswinkel’ waren heerlijk (de domtorentjes, een chocoladebonbon met roomvulling, vonden gretige, zo niet gulzige, aftrek). De excursies naar het Catharijneconvent en het Kröller-Müller museum waren uitstekende initiatieven voor met name de buitenlandse gasten die de vele schilderijen van Van Gogh nu eens in het echt konden zien. Het is toe te juichen dat het gebruik van PowerPoint in toenemende mate wordt aangewend als ondersteuning bij

[p. 468]

een lezing. Hierdoor beklijft veel meer van de lezingen dan bij een mondelinge voordracht alleen. Ging er dan helemaal niets mis? O ja, op de laatste ochtend was er bij de koffiepauze geen koffie. En had er geen kopieerapparaat stand-by kunnen staan om bij een tekort aan hand-outs, wat nogal eens voorkwam, een paar exemplaren extra te kopiëren? Maar alla, een kniesoor die daarover valt. De organisatie kan en mag terugkijken op een geslaagd colloquium.

Tot slot nog een opmerking. Het is opvallend dat buiten Vlaanderen, Nederland, en in zekere mate Duitsland, de inhoud van de Van den vos Reynaerde en Reynaerts historie onbekend is onder de deelnemers aan het colloquium. En wij maar denken dat onze Reynaert tot de wereldliteratuur behoort. Deze onbekendheid ligt niet aan de ‘buitenlanders’. Wij timmeren te weinig aan de weg, daarover waren de Vlamingen en de Nederlanders het wel met elkaar eens. Het verschijnen van de Engelse vertaling van Van den vos Reynaerde, bezorgd door André Bouwman en Bart Besamusca, is hopelijk een goede stap in de richting. Op 12 augustus 2009, zoals blijkt uit een strooibiljet in de congresmap, wordt het boek gepresenteerd. Nu Reynaerts historie nog. Wie gaat zich daaraan wagen?