Tiecelijn. Jaarboek 1 (jaargang 21)

[p. 79]

Thema

Dolen door het land van Reynaert
Het Reynaertonderzoek in het voorbije decennium: een hoogst persoonlijke kijk
Jozef Janssens

1. Nog steeds: schurk of schelm?

Met het nieuwe millennium in het vizier verscheen de themabundel Pade crom ende menichfoude, waarin een staalkaart van het Reynaertonderzoek in de tweede helft van de twintigste eeuw werd voorgesteld.¹ De laatste tien jaar had het Reynaertonderzoek hoge toppen geschoren, met tal van artikels en een reeks fundamentele studies.² Die bevestigden vanuit verschillende gezichtshoeken een dubbele, vroegere intuïtie: voor middeleeuwers was Reynaert een uiterst negatieve figuur en het Vlaamse dierenepos nam kritisch afstand van de hoofse levenswijze, die dominant werd in de cultuur van de dertiende eeuw. Hierop reageerde de Gentse mediëvist, Joris Reynaert, door de vooronderstellingen van dit onderzoek ter discussie te stellen. Het artikel, Botsaerts verbijstering, besluit de themabundel dan ook op een programmatische wijze. In mijn bespreking van de bundel ben ik vooral uitgebreid op dit artikel ingegaan en heb gepoogd om Reynaerts bezwaren te weerleggen.³ Dat neemt niet weg dat er tegenstemmen blijven weerklinken: Roel Zemel in een bespreking van de themabundel en onlangs nog Frits van Oostrom, nochtans een van de vroege bepleiters van een schurkachtige vos (zie verder).⁴

Het grote publiek is resoluut de negatieve beeldvorming gevolgd: sinds Paul Geerts in 1988 Suske en Wiske in De rebelse Reynaert met een schurkachtige vos confronteerde - en ik weet nog steeds niet waar de striptekenaar zijn inspiratie vandaan haalde⁵ -, heeft de booswicht een te duchten nageslacht gekregen.⁶ Dat bleek nog maar eens overduidelijk toen Radio 1 in samenwerking met De Standaard in november 2007 een enquête organiseerde rond de grootste snoodaard der letteren. Meer dan 2800 luisteraars en lezers stelden uit een shortlist van tien beruchte onverlaten hun rangorde op. Op de eerste plaats verscheen Hannibal Lecter, de psychopatische kannibaal uit The Silence of the Lambs (Thomas Harris); op de tweede plaats Jean-Baptiste Grenouille, de seriemoordenaar uit Das Parfum (Patrick Süskind) en op de derde plaats Reynaert, ‘de vleesgeworden doortraptheid’ uit Van den vos Reynaerde (Willem die Madocke maecte). Dat resultaat is des te sprekender omdat de eerste twee stevig werden ondersteund door recente succesfilms en de Vlaamse vos zelfs het Shakespeariaanse icoon van slechtheid, Richard III, klopte. Maar misschien is het negatieve vossenbeeld enkel een teken des tijds? Zoals de positieve Reynaert de voorbije eeuwen de belichaming was van de Vlaamse emancipatiestrijd of van de

1 H. van Dijk en P. Wackers (red.), Pade crom ende menichfoude. Het Reynaert-onderzoek in de tweede helft van de twintigste eeuw, Hilversum, 1999. (Middeleeuwse Studies en Bronnen, LXVII.)

2 Ik denk onder meer aan de facsimile-editie van het Comburgse handschrift (1991), het grondige bronnenonderzoek door André Bouwman (ook al 1991), de studie van ruimte en naamgeving door Rik van Daele (1994) en de codicologische studie en editie van het Comburgse handschrift door Herman Brinkman en Janny Schenkel (1997).

3 J.D. Janssens, ‘Reinaerts felheid. Nog maar eens over de interpretatie van Van den vos Reynaerde’, in: Tiecelijn, 14 (2001), p. 122-134.

4 R. Zemel, in: Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde, 116 (2000), p. 182.

5 Studio Vandersteen had reeds in 1985 een Reinaard als booswicht in het album uit de Jeromserie, De vrolijke valstrik; zie P. Nieuwenhuizen, ‘Reynaert in stripvorm: van Toonder tot Munuera’, in: Schoon Schip, 13 (2006), p. 56.

6 Ik denk hier nogal willekeurig - en zonder de minste volledigheid na te streven - aan het kinderboek van de Nederlandse leraar Leo Faes, Reynaerts wraak (1998), aan RotVos! van Frank Pollet (2007), aan de rapversie van het Muziektheater met Zuvuya-acteur Charlie May (sinds 2007).

[p. 80]

vrijheidslievende burger, zo is de snoodaard wellicht de interpretatie van een postmoderne samenleving die tal van illusies achter zich heeft gelaten? Latere generaties zullen dit moeten uitmaken en zo is het onderzoek ook de komende decennia gegarandeerd.

Sinds het overzicht van de themabundel zijn we intussen tien jaar verder. Waren die jaren even vruchtbaar als de vorige? Ik bekijk de oogst met het oog van de literatuurhistoricus, en ga hier en daar wat dieper op de zaak in, zonder evenwel volledigheid na te streven.

2. De stem van Willem op schrift

Rond een terminus ante quem voor het ontstaan van Willems dierenepos bestaat grote eensgezindheid. Vooral de verwijzingen in het werk van Jacob van Maerlant suggereren een datum vóór 1270: de Vlaamse dichter voltooide immers zijn Rijmbijbel met een verwijzing naar Reynaert én Madoc, naar eigen zeggen op 25 maart 1271.⁷ Dat ligt anders voor een datum post quem. ‘Zoveel hoofden, zoveel zinnen’, schreef Frits van Oostrom in die andere samenvatting van het Reynaertonderzoek in 1984.⁸ De datering loopt uiteen van ca. 1185 (Van Mierlo, Hellinga, Gysseling) tot ca. 1270 (Peeters). En hoewel na het onderzoek van André Bouwman een ontstaan in de twaalfde eeuw niet meer plausibel is, verschillen de dateringsvoorstellen toch nog altijd met een halve eeuw.⁹ Dat zette niemand minder dan de vader van de moderne medioneerlandistiek, Wim Gerritsen, ernstig aan het twijfelen over de mogelijkheid van het schrijven van een geschiedenis van de Middelnederlandse letterkunde.¹⁰ Dat was in 1975. 31 jaar later maakt Gerritsens leerling, Frits van Oostrom, op briljante wijze duidelijk dat diens mening toentertijd al te somber was. De nieuwste literatuurgeschiedenis, Stemmen op schrift (2006), is een magistraal werk, briljant geschreven en ongemeen boeiend. Het bevat op iedere bladzijde stilistische pareltjes en suggestieve beelden. Het is - zo geeft de auteur volmondig toe - ‘een liefdesverklaring aan een object én aan een vak’ (p. 21). Het lijvige boek beantwoordt bovendien helemaal aan de doelstelling, geformuleerd door de Nederlandse Taalunie: een meeslepend verhaal met de laatste wetenschappelijke stand van zaken, voor een breed publiek. We hebben in het Nederlandse taalgebied na de vijfde druk van Knuvelder (1970) meer dan een kwarteeuw op een nieuwe literatuurgeschiedenis moeten wachten. De ons omringende taalgebieden slaagden er intussen in om verschillende degelijke syntheses op de markt te brengen. Dit nieuwe boek compenseert ruimschoots de ontstane frustraties en de lange wachttijd.¹¹

Het eerste van de twee delen die Van Oostrom over de middeleeuwen heeft gepland, gaat uitvoerig in op Van den vos Reynaerde, dit meesterwerk van toen en nu (p. 464-502).¹² Daarmee komt de dichter van de Reynaert qua uitvoerigheid van behandeling

7 J. Janssens in: Van den Vos Reynaerde. Het Comburgse handschrift, Leuven, 1991, p. 174-175. Nog iets vroeger komen we uit met de verwijzingen in (minder zeker dateerbare werken) Der naturen bloeme en Heimelijkheid der heimelijkheden. Andere verwijzingen bevestigen deze datum ante quem: de proloog van de Reynardus vulpes (1272-1279) en het marginaaltje op fol. 86 r^o in het psalterium van Gwijde van Dampierre (Brussel, Kon. Bibl., 10.607 - dat evenwel uiteenlopend wordt gedateerd, van ca. 1266-1270 tot ca. 1280-1297); Maurice Smeyers dateert het handschrift tussen 1266 en 1275, zie diens magistrale studie Vlaamse miniaturen van de 8^ste tot het midden van de 16^de eeuw. De middeleeuwse wereld op perkament, Leuven, 1998, p. 139.

8 F.P. van Oostrom, ‘Benaderingswijzen van de “Reinaert”’, in: M. Spies (red.), Historische letterkunde. Facetten van vakbeoefening, Groningen, 1984, p. 13-33; opnieuw afgedrukt in: H. van Dijk en P. Wackers, Pade crom..., p. 223.

9 Vgl. M. Gysseling, ‘Chronologie en topografie van de “Reinaert”’, in: Naamkunde 4 (1972), p. 209-20, en L. Peeters, ‘Historiciteit en chronologie in Van den vos Reynaerde’, in: Spektator 3 (1973-1974), p. 157-79 en 347-69. Zie verder de zesde-zevende druk van het eerste deel van Handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde van G.P.M. Knuvelder uit 1978 (ook weer te vinden onder de rubriek ‘naslagwerken’ op de website van de DBNL, de Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse letteren). G.-H. Arendt en F. Lulofs pleitten voor een datering in het begin van de dertiende eeuw, Frits van Oostrom en ikzelf beargumenteerden een datum omstreeks 1260 (zie Van den vos Reynaerde. Het Comburgse handschrift, p. 174 en Pade crom..., p. 224).

10 W.P. Gerritsen, ‘Geschiedverhaal of schetskaart’, in: De nieuwe taalgids, 68 (1975), p. 89-109.

11 Zie mijn bespreking Een boek als liefdesverklaring in: De Standaard van 24 februari 2006.

12 Het thans verschenen deel behandelt de Nederlandse letterkunde van het begin tot 1300; in het nog te verschijnen tweede deel zal Van Oostrom de veertiende eeuw behandelen. Intussen is ook het volgende deel over de vijftiende en zestiende eeuw verschenen van de hand van Herman Pleij: Het gevleugelde woord (2007).

[p. 81]

op de vierde plaats, na Veldeke, Maerlant en Hadewijch.¹³ Het aantal bladzijden voor deze laatsten moet echter recht doen aan een gediversifieerd oeuvre, in het geval van Mr. Willem betreft het slechts één enkel werk.

Slechts één enkel werk: maar wat voor een! Van Oostrom start zijn beschouwingen met de erkenning dat de Reynaert een ongewoon meesterwerk is dat zowel in Nederland als in Vlaanderen, zowel door middeleeuwers als door de internationale mediëvistiek op de hoogste waardering kan rekenen (p. 464-466). De verwijzingen naar Willem Elsschot en Louis Paul Boon maken Van Oostroms bedoeling duidelijk: hij wil de medioneerlandistiek als superspecialisme uit haar isolement halen en laten aansluiting vinden bij de studie van de moderne (Nederlandse) literatuur, wat erg lovenswaardig is en in het kader van een ontwikkelingsgeschiedenis natuurlijk wel voor de hand ligt. Of dit de lectuur voor het geïntendeerde publiek steeds gemakkelijker maakt, valt evenwel te betwijfelen. Van Oostrom vergelijkt bijvoorbeeld het slot van de Reynaert met het einde van de ontluisterende novelle Het behouden huis ‘van een verre naamgenoot en geestverwant’ (p. 478). Daarbij veronderstelt hij nogal wat. De lezer dient niet enkel te weten dat dit werk van Willem Frederik Hermans is, maar moet bovendien in staat zijn om het nihilistische einde - chaos en zinloosheid gesymboliseerd in een statig huis, dat door partizanen wordt vernietigd - te vatten en dat met het pernicieuze slot (p. 474) van het Vlaamse dierenepos in verband te brengen. En dit is geen alleenstaand geval. Van Oostrom typeert het verschil tussen de Eerste Branche van de Roman de Renart en Van den vos Reynaerde als ‘het verschil tussen de tekenfilms met Tom en Jerry en de roman Lord of the Flies’ (p. 486). Dat het brede publiek de bedoelde tekenfilms kent, mag worden verondersteld. Maar de eerste roman van William Golding - qua plot een voorloper van de Amerikaanse sciencefiction tv-soap Lost, qua betekenis de pessimistische vaststelling dat iedere menselijke beschaving een illusie is - kan men redelijkerwijs toch niet beschouwen als behorend tot de culturele bagage van de doorsneelezer? Van Oostrom heeft de lat ook in dit opzicht erg hoog gelegd.

Het voorgaande maakt duidelijk dat er ten minste één taboe uit de recente medioneerlandistiek is gesneuveld: de principiële houding om (moderne) esthetische uitspraken en waardeoordelen te vermijden. Van Oostrom aarzelt niet om zijn eigen voorkeuren uit te spreken, zijn mening te onderbouwen en de lezer van dit oordeel te overtuigen.¹⁴ Hij heeft daarbij gekozen voor een eclectische aanpak: naargelang het hem en zijn onderwerp goed uitkomt, verandert hij het geweer van schouder: historisch functionalisme en comparatisme, codicologie en filologie, vakgeschiedenis en anekdotiek, cultuur- of mentaliteitsgeschiedenis en literaire kritiek, zelfs numismatiek en gnostiek komen (soms samen) aan bod. Dat verhoogt beslist de aantrekkelijkheid voor de gemiddelde lezer, maar houdt ook gevaren in. Vooral de interpretatie via vergelijkingen met moderne literaire werken komt wel eens op gespannen

13 Veldeke krijgt 55 pagina's (p. 118-172), Maerlant 49 (p. 502-550), Hadewijch 43 (p. 414-456) en Willem 39 (p. 464-502).

14 Zie de bezwaren van Herman Pleij, ‘Sublieme aanstellerij’, in: Vrij Nederland van 11 maart 2006.

[p. 82]

voet te staan met een historiserende benadering, waarvan hij de voorbije decennia de onbetwiste kampioen was.¹⁵ Opvallend is in dit verband Van Oostroms gewijzigde interpretatie van Reynaert als hoofdpersonage en zijn visie op het slot van Willems dierenepos.

15 Zie mijn recensie in De Standaard. Zie ook Jan de Putter, ‘Firapeel helpt’, in: Tiecelijn, 19 (2006), p. 213.

2.1. Een ambivalente Reynaert?

Van Oostrom suggereert dat de aanhangers van een negatief Reynaertbeeld - zoals hijzelf 25 jaar geleden - zijn bezweken voor een te simpele, enkelvoudige lectuur van het werk en onvoldoende recht doen aan de meerduidigheid ervan (p. 490). Er heerst - zo schrijft hij - in Willems versie een onloochenbare dubbelzinnigheid rond de vos, die weliswaar wreed en perfide is, en schaamteloos zichzelf buiten en boven de rechtsorde plaatst, maar die tegelijk imponeert, fascineert en zelfs wel sympathie opwekt door hoe hij dubieuze macht en schone schijn over de hekel haalt. Via de begeleidende website - een bijzonder gelukkig initiatief bij een dergelijk boek - geeft Van Oostrom zelfs te kennen dat hij een al te ‘Hollandse’ passage uit het boek heeft geschrapt. Hij vergeleek er de vos met de controversiële advocaat Gerard Spong, die evenzeer dat ambivalente van Reynaert heeft: grote scherpzinnigheid, maar tegelijk ook iets ijzing wekkends, iets diabolisch.¹⁶

Dat moderne lezers Willems vos op deze manier ervaren, lijkt me waarschijnlijk. Dat ambivalente hebben ook de meest uitgesproken negatieve figuren in de moderne literatuur: ook Hannibal Lecter fascineert door zijn uitzonderlijke intelligentie, en kan als kannibaal zelfs op enige sympathie rekenen omdat hij zijn zusje door Duitse soldaten heeft zien opeten. Hij is zelfs bijwijlen merkwaardig ontwapenend. Ook Jean-Baptiste Grenouille krijgt in zijn obsessie om een eigen lijfgeur te creëren, wat hem door de natuur ontzegd is, iets aandoenlijks, zeker als hij daardoor op een gruwelijke wijze aan zijn einde komt. Via dergelijke hoofdfiguren worden we ons inderdaad huiverend bewust van onze eigen duistere kanten (p. 491). Maar is dat niet een typisch moderne ervaring in een tijd als de onze waarin goed en kwaad onontwarbaar in elkaar zijn verstrengeld, we het kwaad in onszelf hebben leren aanvaarden en we zijn gaan openstaan voor de schoonheid van het lelijke? In 1983 vond Van Oostrom dat ons moderne Reynaertbeeld niet authentiek kon zijn, onder meer vanwege de zeer negatieve contextuele receptie van de vos, waar hij vele bewijzen voor aandroeg.¹⁷ Zijn gewijzigde vossenbeeld overtuigt me niet.

Dezelfde ambivalentie als in de Reynaert vindt Van Oostrom in een authentiek middeleeuwse parallel: de Tristan (p. 491). Ook hier doorkruisen goed en kwaad elkaar op een provocerende manier en wekken de hoofdpersonages desondanks onze (en wat belangrijker is: schrijvers) sympathie op. Dat klopt, maar er is wel een niet onbelangrijk verschil. Tristan en Iseut worden onweerstaanbaar naar elkaar toege-

16 Zie Theo Hakkert, ‘Lieflijke regels uit de middeleeuwen’, in: Het Parool van 25 februari 2006. De website vindt men onder de URL: http://www.stemmenopschrift.nl/reacties.aspx.

17 F.P. van Oostrom, Reinaert primair. Over het geïntendeerde publiek en de oorspronkelijke functie van ‘Van den vos Reinaerde’, Utrecht, 1983, p. 21.

[p. 83]

zogen, ze kunnen niet anders, hun vrije wil is door de toverdrank (en de gevolgen ervan) buiten werking gesteld. Tristan erkent bij de kluizenaar rouwvol hun zondige dwaasheid, maar verzucht: dit was nu eenmaal ons noodlot!¹⁸ Reynaert daarentegen overtreedt iedere morele code met voorbedachten rade, met sadistische wreedheid en leedvermaak.

En fungeert deze booswicht dan niet als trotse en liefdevolle huisvader? Er zijn - zo schrijft Van Oostrom - voor de pleitbezorgers van een positievere Reynaert geen tederder verzen, dan waar de vos afscheid neemt van zijn gezin, vooraleer naar het hof te vertrekken (p. 490). Maar is ook dat geen moderne projectie? Van Oostrom citeert de betreffende passage (consequent zonder versnummering, wat ik in het boek een spijtige beslissing vind):

‘Hoert,’ seit hi, ‘vrauwe Hermelijne,
Ic bevele hu die kindre mine,
Dat ghire wale pleghet nu.
Voer alle dandre bevelic hu
Minen zone Reynaerdine.
Hem staen wel de gaerdeline
In zine muulkine over al;
Ic hope, dat hi mi slachten sal.
Hier es Rossel, enen sconen dief,
Die hebbic nochtan harde lief,
Ja, als yement sine kindre doet.
(Comburgse redactie, v. 1407-1417)

Is deze lieflijkheid niet bedrieglijk? Reynaert hoopt dat zijn Reynaertje op hem zal lijken, met andere woorden: een even grote schurk, bedrieger en moordenaar!? En zijn Rossel - ros is in de middeleeuwen een bij uitstek duivelse kleur¹⁹ - is geen haar beter. De dichter laat hier op een merkwaardige wijze ‘dief’ en ‘lief’ op elkaar rijmen... Vader vos blijkt inderdaad erg trots te zijn, met name op de misdadigheid van zijn kinderen. In mijn ogen kunnen middeleeuwers dit enkel als bijzonder ironisch hebben opgevat.²⁰ Ik ben er met andere woorden niet van overtuigd dat middeleeuwers de Reynaert als een uitzonderlijk werk hebben gewaardeerd vanwege de morele ambivalentie van de tekst. Wél vanwege Willems geniale spel met de taal, vanwege diens onovertroffen humor en ironie. Geniaal dubbelzinnig, ja, maar mijns inziens niet in moralis, althans niet op de wijze zoals Van Oostrom dat ziet. Maar het is oppassen geblazen. Diezelfde Van Oostrom besloot indertijd zijn status quaestionis wijselijk - maar meteen ook reynaerdiaans cynisch - met de woorden: ‘ook na hon-

18 ‘Itel fu nostre destinee’ (v. 2302), zie J. Janssens en V. Uyttersprot, Superhelden op perkament. Middeleeuwse ridderromans in Europa, Leuven, 2005, p. 179, ook p. 185-188.

19 Zie onder meer J. Janssens en R. van Daele, Reinaerts streken. Van 2000 voor tot 2000 na Christus, Leuven, 2001, p. 91-92. Over de roodharigen, zie Th. Meder, ‘Fatale vrouwen. Een negatief trouwadvies in middeleeuwse etiquetteboeken’, in: Literatuur, 10 (1993), p. 92; zie ook H. Pleij, Kleuren van de middeleeuwen, Bloemendaal, 1994, p. 69-71. In zijn boek Afscheid van Magritte (2004) schetst journalist en Walloniëkenner Guido Fonteyn de industrialisatie van het zuidelijk landsgedeelte in de negentiende eeuw. Hij beschrijft de immigratie van Vlamingen naar de steenkolenbekkens en maakt duidelijk hoe deze inwijkelingen er racistisch, althans minachtend werden behandeld. Zij werden er aangezien als een achterlijk, primitief en dom volkje, smalend aangeduid als ‘(salles) Flaminds’. In satirische afbeeldingen zagen ze er steevast onverzorgd uit, en merkwaardig genoeg, voorzien van ros haar... Fascinerend is ook dat de Vlaming in het Waalse volkstoneel altijd rood haar had, zoals traditioneel ook de Judasfiguur in het theater, wat in de kunstgeschiedenis bij voorstellingen van het Laatste Avondmaal overigens een bekende traditie is.

20 Janssens e.a., Van den Vos Reynaerde. Het Comburgse handschrift, p. 223-224.

[p. 84]

derd vijftig jaar intensieve Reinaertstudie kunnen de kenners nog altijd van mening verschillen over zoiets fundamenteels als het karakter van de hoofdfiguur’.²¹

21 F.P. van Oostrom, Benaderingswijzen van de ‘Reinaert’, p. 227.

2.2. Het pernicieuze slot

Van Oostrom besteedt niet minder dan negen bladzijden aan de interpretatie van het eigenzinnige slot (p. 470-478). Er is de laatste tijd ook nogal wat over geschreven en de interpretatie ervan blijft hachelijk.²²

Van Oostrom stelt dat Willem de open, cyclische structuur van zijn Oudfranse voorbeeld tot een finale heeft omgebouwd en daarmee de Reynaert tot een boek heeft gemaakt dat in feite alle andere Reynaertboeken overbodig maakt (p. 470-71). Daardoor is de Vlaamse Reynaert uit de hele Nederlandstalige middeleeuwen de meest echte roman in hedendaagse zin (p. 474). Maar het slot ontgoochelt hem: na de dramatische ontmaskering van het leugenverhaal en de ontluisterende schreeuw van koning Nobel vindt hij de Firapeelpassage een vreemde tournure, die alle onvermijdelijkheid ontbeert die men van het slot van een meesterwerk verwacht (p. 476). Zelfs na de rechtshistorische interpretatie van Jan de Putter, die de passage verklaart in het licht van de dertiende-eeuwse verzoeningsprocedure (zie verder), blijft Van Oostrom met een onbevredigd gevoel achter. Het slot is eigenlijk een anticlimax en dat is uit het oogpunt van de moderne literaire smaak eigenlijk jammer (p. 478). Maar doet dat laatste er eigenlijk toe? Moeten we ons niet in de eerste plaats afvragen hoe het geïntendeerde publiek de passage heeft beoordeeld? Of iets minder pretentieus: zou kunnen hebben beoordeeld?

De bijdrage van De Putter vanuit rechtshistorisch oogpunt is een erg waardevolle aanzet tot een bredere discussie: in hoeverre vormt het fictionele kader van het verhaal een spiegel van de historische werkelijkheid van Vlaanderen in de dertiende eeuw.²³ Met betrekking tot het slot toont hij met tal van voorbeelden uit de rechtspraktijk aan dat een virulente koningscrisis door Firapeel wordt bezworen door de ontstane vete tussen Nobel en Bruun/Isegrim met een verzoening ongedaan te maken: dat is de ‘pays’ uit de laatste versregel. Het is een einde waarmee ook het publiek zich kon verzoenen, een happy end volgens de toenmalige hoofse normen. Het verhaal eindigt niet in chaos, maar precies zoals het begon: met een hofdag waarop alle dieren aanwezig zijn, behalve de vos. Net als zijn Franse voorbeeld heeft het verhaal een cyclische structuur.²⁴

Met dat laatste ben ik het volmondig eens: Reynaert II is er het bewijs van. Verder ben ik er met De Putter van overtuigd dat de middeleeuwse rechtsopvattingen haaks staan op de moderne en bijvoorbeeld het recht op wraak erkenden. Ik ben het met De Putter ook eens over het statuut van Firapeel: er is inderdaad onvoldoende grond

22 André Bouwman, Reinaert en Renart. Het dierenepos ‘Van den vos Reynaerde’ vergeleken met de Oudfranse ‘Roman de Renart’, Amsterdam, 1991, p. 357-371; Rik van Daele, Ruimte en naamgeving in ‘Van den vos Reynaerde’, Gent, 1994, p. 525-534 en van dezelfde, ‘Het laatste woord is aan Willem. Over het slot van Van den vos Reynaerde’, in: K. Porteman, W. Verbeke en F. Willaert (red.), Tegendraads genot. Opstellen over de kwaliteit van middeleeuwse teksten, Leuven, 1996, p. 63-72; Jan de Putter, ‘Vrede en pays in Van den vos Reynaerde’, in: Millennium, 14 (2000), p. 86-103 en van dezelfde, ‘Firapeel helpt’, in: Tiecelijn, 19 (2006), p. 212-220.

23 De inzichten van zijn artikel in Millennium werden niet helemaal correct weergegeven in Stemmen op schrift, wat Van Oostrom in de begeleidende website ook toegeeft; zie ook De Putters reactie in Tiecelijn.

24 J. de Putter, in: Millennium, p. 102-103.

[p. 85]

voor de opvatting van Van Daele, voor wie de luipaard een fel en onhoofs dier is dat de macht van de koning overneemt.²⁵ Ik vind overigens de vergelijking tussen Firapeel en loodgieter Jean-Luc Dehaene schitterend gevonden.²⁶ Voor het overige heb ik ook bij de bijdrage van De Putter vele vragen. Op sommige kan ik niet antwoorden: is het inderdaad zoals de Putter het stelt, dat ‘pays’ en ‘vrede’ een totaal andere realiteit betreffen? De betekenissen in het Middelnederlandsch Woordenboek lijken me - ook in dertiende-eeuwse teksten - eerder tautologisch te zijn, wat ook door de uitdrukking ‘peis en vree’ wordt bevestigd. Ik ben evenwel geen rechtshistoricus en speel de discussie graag door aan specialisten ter zake.

Ik kan me wel voorstellen dat binnen het verhaalsverloop (op het niveau van de personages) de zaken zich in grote lijnen hebben afgespeeld zoals De Putter het voorstelt. Voor de dieren aan het hof is de zaak tot een delicate oplossing, een ‘pays’, gekomen. Maar is het dat ook voor het geïntendeerde publiek (of voor dat deel ervan dat men in het huidige onderzoek ook wel eens ‘de fijnproevers’ noemt), m.a.w. voor die luisteraars/lezers die Willem bij het schrijven van zijn werk op het oog had? Die moeten toch beseft hebben dat het einde van de Reynaert (anders dan in Reynaert II) wezenlijk verschillend is van de afsluitende hofdag in de populaire ridderromans van die dagen. In die romans worden de onvolkomenheden van de gemeenschap, verzameld in een initiële hofdag, uiteindelijk in een grootse ‘joie de la cour’ op het einde opgeheven, waardoor het finale hof een betere gemeenschap is geworden dan het aanvankelijke. In de Reynaert gebeurt het omgekeerde. Het verhaal eindigt niet zoals het begon: waar in het begin alle dieren, behalve de vos, aanwezig zijn (vanwege het gekrakeel overigens niet bepaald in hoofse harmonie), worden op het einde, behalve de vos, nogal wat andere dieren uitgesloten: Grimbeert en zijn verwanten (gevlucht voor de schande), Belijn en de zijnen (slachtoffers van de ‘zoen’), Cuwaert (enkel zijn kop is aanwezig). En de edelen aan het hof zijn voor het geïntendeerde publiek niet meer dezelfden als in het begin: Bruun heeft zich laten kennen als een vraatzuchtig beest, enkel hoofs in woorden, Isegrim is een aartsleugenaar, maar hij is daarin niet alleen, Nobel raakt verblind door hebzucht, enzovoort. Ik geloof met andere woorden dat Willem naar zijn publiek ‘knipoogt’ (als je dit werkwoord in deze ontnuchterende context kunt gebruiken): de ‘pays’ is enkel op het eerste gezicht geruststellend. Willem geeft dus (achter, tussen de woorden, maar dat is nu eenmaal de essentie van literatuur) een andere boodschap binnen de relatie verteller - publiek dan op het niveau van de personages. Dat is ironie (in dit geval zowel verbale, dramatische als intertekstuele).²⁷ Dat is uiteindelijk ook de mening van Van Daele, die door Van Oostrom terzijde wordt geschoven: ‘Toch lijkt deze visie wat te veel uit nood geboren, en ook al te modern: bedrieglijk neutrale regels die in feite zwanger zouden zijn van onheil’ (p. 478). Dat deze interpretatie te modern zou zijn, geloof ik niet: er zijn in Willems werk zo vele voorbeelden van ironie te vinden, in de meest denkbare vormen, dat het eigenlijk voor de hand ligt dat dit evenzeer in zijn conclusie het geval

25 R. van Daele, Ruimte en naamgeving, p. 530; J. de Putter, p. 90.

26 J. de Putter, in: Tiecelijn, 19 (2006), p. 212-220. Ik las deze bijdrage op de internetversie: http://vandenvosreynaerde.spaces.live.com/blog/cns!5C211D4E58BB0DDA!108.entry.

27 Zie vooral D.H. Green, Irony in the Medieval Romance, Cambridge etc., 1979; voor het Middelnederlands het doctoraal proefschrift van V. Uyttersprot, ‘Entie hoofsche Walewein, sijn gheselle was daer ne ghein’. Ironie en het Walewein-beeld in de ‘Roman van Walewein’ en in de Europese middeleeuwse Arturliteratuur, Brussel, 2004; over de Reinaert, p. 25-44, maar zie ook R. van Daele, Ruimte en naamgeving, p. 533-534 en J. Janssens, Van den vos Reynaerde. Het Comburgse handschrift, p. 184-186.

[p. 86]

is. Ook De Putter is het niet eens met de ironische duiding van de slotregel. Het is immers de auctoriële verteller die de laatste woorden zegt en de uitspraken van deze verteller zijn doorgaans bedoeld om het publiek te helpen de situatie juist te doorzien.²⁸ Dat klopt in het geval van een ‘eenvoudige vertelinstantie’. Recent onderzoek heeft evenwel geleerd dat de verteller in middeleeuwse verhalen vaak heel wat ingewikkelder is dan algemeen wordt gedacht.²⁹ En dat geldt beslist voor de verteller in de Reynaert. Binnen de eerste verzen van zijn proloog (de passage bij uitstek waar de auctoriële verteller objectieve informatie meedeelt) is hij al uitgesproken dubbelzinnig: waken om een droomverhaal, een heiligenleven van een dier (een schurk, bovendien)? De verteller helpt het publiek hier inderdaad om de situatie juist te doorzien: opgepast, zo waarschuwt hij, mijn vertellen is dubbelzinnig! Ik heb deze vertelwijze in het huldeboek voor Fernand Vanhemelryck zeer grondig, vanuit het oogpunt van ironie en intertekstualiteit, duidelijk proberen te maken voor het pleidooi van Grimbeert.³⁰ Geruggensteund door historische studies als die van De Putter, maar ook uitgedaagd door een comparatisme à la Van Oostrom en door de analyses van vele anderen, zou dit eigenlijk eens voor de hele Reynaert moeten gebeuren. Het zou een prachtig boek kunnen opleveren. Of zal dit vanwege de ongrijpbaarheid van het werk een vrome wens blijven? Wellicht moeten we ons vooral bevrijden van de ambitie om hét definitieve Reynaertboek te schrijven: een monografie met een synthese van de vossenavonturen van en voor onze generatie zou al een behartigenswaardige verwezenlijking zijn. Zoals ook Stemmen op schrift zélf de stem is van een begenadigde literatuurhistoricus, niet voor de eeuwigheid, maar van en voor onze tijd.

Met alle hoge en oprechte bewondering die ik voor Van Oostroms literatuurgeschiedenis koester, moet ik bekennen dat ik het met zijn Reynaertvisie niet eens ben. In 1984 pleitte hij ervoor om de Reynaert in de toekomst, en met alle respect, niet te ‘uniek’ te behandelen (p. 228). Ik vrees dat hij met zijn groot enthousiasme voor het werk in de door hem geschetste val is getrapt. Dat verklaart vermoedelijk ook waarom hij op p. 491 in de fout gaat als hij beweert dat de Reynaert als enige Nederlandse tekst in de hele middeleeuwen in het Latijn is vertaald. Hij weet natuurlijk beter: de Latijnse vertaling van Maerlants Martijn door Jan Bukelare en de omzettingen van Ruusbroecs traktaten zijn hem uiteraard bekend.

28 J. de Putter, in: Millennium, p. 87.

29 Zie over verliefde vertellers, onbetrouwbare vertellers en dies meer het doctoraal proefschrift van Uyttersprot; zie ook het onderzoek van Lieve de Wachter en Anne Reynders, cf. Jef Janssens, ‘Een kwarteeuw Middelneerlandistiek: weifelen tussen algemene literatuurwetenschap en cultuurgeschiedenis. Een subjectieve geschiedenis’, in: M. de Clercq e.a. (red.), Verzoenende veelzijdigheid. Huldealbum opgedragen aan Prof. Dr. H. van Gorp, Brussel, 2000, p. 117-119. Zie ook Lieve de Wachter, ‘De verliefde verteller als retorische techniek in de Roman van Heinric en Margriete van Limborch’, in: Queeste, 8 (2001), p. 120-133.

30 Zie Jef Janssens, ‘Middeleeuwse advocatentruuks. Het pleidooi van Grimbert in Van den vos Reynaerde’, in: J. Ockeley e.a. (red.), Recht in geschiedenis. Een bundel bijdragen over rechtsgeschiedenis van de Middeleeuwen tot de hedendaagse tijd. Aangeboden aan prof. dr. Fernand Vanhemelryck, Leuven, 2005, p. 245-258. Ik steun hier sterk op het belangrijke artikel van André Bouwman, ‘Taaldaden. Over intertekstualiteit in Van den vos Reynaerde’, in: Jozef D. Janssens e.a., Op avontuur. Middeleeuwse epiek in de Lage Landen, Amsterdam, 1998, p. 125-143.

3. Dichter en publiek

Toen ik in oktober 2005 met bijzonder emeritaat (vervroegd pensioen met nog een beperkt mandaat binnen de universiteit) ging, kreeg ik onverwacht een aandoenlijk afscheid aangeboden. Daar hoorde een lijvige bundel bij, uitgegeven bij het Davidsfonds en de Amsterdam University Press. De raadselachtige titel verwijst naar een didactisch-wetenschappelijke tic van mij: een visie voorstellen om dan te laten blijken

[p. 87]

dat de zaak daarmee toch nog niet ten gronde is verklaard, ‘Maar er is meer...’³¹ De bundel bevat interessante informatie met betrekking tot de Reynaertmaterie. Martine Meuwese is een groep Vlaamse handschriften op het spoor, die dicht aanleunen bij de Dampierrehandschriften met het Cuwaertmotief (waaraan zij nog een handschrift toevoegt, nl. het getijdenboek Cambridge, Trinity B.11.22 - zie verder) (p. 354). Drie artikels zijn integraal aan de Reynaert gewijd: ze zijn zelfs thematisch samengebracht in het midden van het boek, achtereenvolgens: What's in a name? door Astrid Houthuys (p. 172-192); De robotfoto van de Reynaert-dichter door Rik van Daele (p. 193-215) en Een rondje bewerken door Paul Wackers (p. 216-237).

Paul Wackers, die op middellange termijn een boek wil schrijven over de Reynaerttraditie, is dit project duchtig aan het voorbereiden. Ik denk hierbij aan het onlangs bij uitgeverij Verloren verschenen boek van H. Rijns, waarvoor hij de inleiding schreef.³² In dat opzicht is het bij Davidsfonds verschenen Reinaerts streken (2001) een belangrijke aanzet. Dat is vooral de verdienste van Rik van Daele, die het wisselende beeld van de Vlaamse vos tot in onze tijd gedetailleerd heeft gevolgd.³³

In de bundel bespreekt Wackers een nauwelijks bekend (en intussen verloren) zeventiende-eeuws handschrift: Den grooten ende nieuwen Reinaert de voss, een opmerkelijke tekst uit het Duits bewerkt, waardoor we - naast de bekende traditie van ‘volksboekjes’ - mogelijk een intellectuele, elitaire vossentraditie op het spoor komen, waarvan vermoedelijk ook de luxe kabinetten en de Reynaertbewerking van Segher van Dort deel uitmaken. Er blijkt ook met betrekking tot het zeventiendeeeuwse literaire leven, zelfs rond de vossentraditie, nog heel wat te onderzoeken.

De twee andere artikelen betreffen rechtstreeks Van den vos Reynaerde en bevatten discussiepunten, die ook in Stemmen op schrift aan bod komen. Ik bespreek ze daarom afzonderlijk.

31 Remco Sleiderink, Veerle Uyttersprot, Bart Besamusca (red.), Maar er is meer. Avontuurlijk lezen in de epiek van de Lage Landen. Studies voor Jozef D. Janssens, Leuven/Amsterdam, 2005.

32 P.W.M. Wackers, ‘Ten geleide’, in: H. Rijns (ed.), De gedrukte Nederlandse Reynaerttraditie. Een diplomatische en synoptische uitgave naar de bronnen vanaf 1479 tot 1700, Hilversum, 2007, p. vii-x.

33 Jozef Janssens en Rik van Daele, Reinaerts streken. Van 2000 voor tot 2000 na Christus, Leuven, 2001, p. 96-316.

3.1. De cisterciënzers en de Reynaert

Wat weten we over de Reynaertdichter? ‘Zijn voornaam kennen we in elk geval, en vergeleken met de auteur van Karel ende Elegast is dat al heel wat’, schrijft Van Oostrom (p. 496). Maar we weten nog meer: de dichter moet vlot Frans en Latijn hebben gehanteerd, hij kende zijn Bijbel goed, hij was vertrouwd met de volkstalige literatuur uit zijn dagen en was thuis in het Gentse en het Land van Waas. Uit het onderzoek van Bouwman komt bovendien naar voren dat hij kritisch de overlevering van de Roman de Renart evalueerde en voor die varianten koos die het best in zijn opzet pasten. Kortom: hij was een intellectueel, meer dan waarschijnlijk een clericus.³⁴ Was hij een ‘taalman’ (iemand die direct bij de rechtspraktijk betrokken was, bijvoorbeeld als griffier of jurist), zoals Van Oostrom veronderstelt? Ook over deze kwestie

34 Zie Stemmen op schrift, p. 498; Bouwman, Reinaert en Renart, p. 41-43.

[p. 88]

moeten rechtshistorici zich maar eens opnieuw buigen. Ik moet eerlijk bekennen dat ik door de vele vroegere artikelen en verwijzingen in deze richting niet overtuigd ben geraakt. Een intelligente clericus - en dat is het minste wat van Willem kan worden gezegd - moet op grond van zijn opleiding in de rhetorica en zijn kennis van de artes poeticae (waarin bijvoorbeeld wordt aangeraden om een betoog met een spreuk te beginnen) tot advocatentrucs en talige kunstgrepen als in de Reynaert in staat zijn geweest.

Ik vind het spoor van Rik van Daele, die in de bundel Maar er is meer een lans breekt voor de cisterciënzer lekenbroeder Willem van Boudelo (gestorven in 1261) als auteur van de Reynaert minder gratuit dan Van Oostrom (p. 585).³⁵ Integendeel, hij lijkt me onder de vele aangehaalde Willems één van de meest serieuze kandidaten. Hij was als gravenklerk dicht genoeg bij onderhandelingen, transacties en rechtstoestanden betrokken om de juridische achtergronden van een proces dichterlijk te kunnen weergeven. Hij was met het Gentse stadspatriciaat verbonden via zijn zuster, die in de stad voor een refugium van de abdij van Boudelo zorgde. Bovendien moet hij in zijn persoonlijk leven zowel als in zijn kloostergemeenschap een bewogen tijd hebben gekend. Zijn grondtransacties maakten dat hij ook met minder belangrijke plaatsen als Absdale en Hulsterlo vertrouwd kon zijn. Qua profiel past dit helemaal bij de dichter van de Reynaert. En qua ontstaansdatum komt de Reynaert op die manier in de buurt van een jaartal dat ik plausibel acht: circa 1250-1260.³⁶ En de oplossing is niet in tegenspraak met ‘the Ghent connection’ in het dierenepos, integendeel.³⁷

Dit alles moet nog gedetailleerder worden onderzocht, maar wekt grote verwachtingen. Het materiaal biedt inderdaad bouwstenen voor een grotere monografie. Bij dit alles moet ook opnieuw de rol van de gravinnen Johanna en Margaretha van Constantinopel bekeken worden: de eerste was als opdrachtgeefster betrokken bij de Continuations Perceval, de laatste was door haar huwelijken de oorzaak van de bitsige strijd tussen de Dampierres en de Avesnes, die ook in de Reynaert lijkt door te schemeren. Binnen deze Vlaams-Henegouwse context krijgen zowel de Minnestreel van Reims, de dichter van Le couronnement de Renart, alsook de Cuwaertmarginaaltjes, maar vermoedelijk ook een aantal Franse Perceval- en Lancelothandschriften hun plaats.³⁸ En de banden met het cisterciënzermilieu verdienen binnen dit kader beslist meer aandacht: het is merkwaardig dat in de Ferguutbewerking, onafhankelijk van de Franse brontekst, verwezen wordt naar het cisterciënzerklooster Marquette bij Rijsel, waar de eerste Dampierres begraven liggen.³⁹ Bovendien blijken geïllustreerde handschriften uit Ter Doest - onder meer de befaamde Bijbel, gekopieerd door de cisterciënzer lekenbroeder Henricus omstreeks 1260 - of Ten Duinen nauw verwant te zijn aan manuscripten uit de Dampierregroep.⁴⁰ Een intellectueel als Willem van Boudelo moet de Ysengrimus hebben gekend, zo lijkt mij. Ook die relatie tussen

35 Een langere versie van het artikel verscheen in: Tiecelijn, 18 (2005) 3.

36 Zie Van den vos Reynaerde. Het Comburgse handschrift, p. 174-175.

37 Zie J. Janssens (2007) op de website van Gent literair: http://www.literair.gent.be. Men vindt het artikel onder de rubriek ‘lexicon’, en dan (merkwaardig genoeg) onder het lemma ‘anoniemen - reynaert’.

38 Over de Minnestreel van Reims, zijn politieke fabel over de geit, de wolf en de vos en de strijd tussen de Avesnes en de Dampierres, zie Janet van der Meulen, ‘Avesnes en Dampierre of “De kunst der liefde”. Over boeken, bisschoppen en Henegouwse ambities’, in: D.E.H. de Boer, E.H.P. Cordfunke en H. Sarfatij (red.), 1299. Eén graaf, drie graafschappen. De vereniging van Holland, Zeeland en Henegouwen, Hilversum, 2000, p. 47-72. In dit jaarboek wordt de tekst van de Minnestreel van Reims voor het eerst in het Nederlands vertaald.

39 Zie onder meer J.Janssens, ‘De Fergus en de Ferguut. Marginalia bij de nieuwe Ferguut-editie’, in: Spiegel der Letteren, 19 (1977), p. 280-288. De veronderstelling dat de Ferguut met de abdij van Ename te maken heeft, zoals Kuiper (en met hem Van Daele, p. 211) meent, stoelt op nauwelijks enige grond.

40 Zie Elizabeth Moore Hunt, Illuminating the Borders of Northern French and Flemish Manuscripts, 1270-1310, New York/Londen, 2007, p. 15-16 en p. 21 en verder doorheen het hele werk.

[p. 89]

het Vlaamse en het Latijnse dierenepos, moet maar eens definitief uitgeklaard worden (Van Oostrom lijkt te aarzelen, p. 467). Er is nog werk aan de winkel!

3.2. Seksueel geobsedeerd?

De interpretatie van de seksuele dubbelzinnigheden hoort tot de lastigste Reynaertkwesties, meent Van Oostrom. Ze varieert al naargelang van de persoonlijke appreciatie en waarschijnlijk ook wel dirty mind (p. 482-483). Ik voel me aangesproken, maar troost me met de wetenschap dat ik rondom mij een hele schaar onderzoekers met troebel broeierige breinen ontwaar (Hellinga, Lulofs, Bouwman, Van Daele, Houthuys om er maar enkele te noemen).⁴¹ Van Oostrom zelf ziet ook een aantal scènes waar de Reynaert zich in het obscene uitleeft, maar hij is voorzichtig. Hier en daar té voorzichtig, vind ik. Of Grimbeerts verweer dat Isegrims gemalin dank zij Reynaert ‘sciere ghenesen’ was, nu ook betekent dat de wolvin spoedig een hoogtepunt bereikte, is volgens hem voor twijfel vatbaar (p. 483). Ik ben in mijn lectuur van middeleeuwse epiek en lyriek intussen zovele voorbeelden tegengekomen van ‘ghenesen’ (Ofr. guarir) met erotische connotaties, dat ik daar toch niet meer aan zou twijfelen. Het vrouwelijk geslachtsorgaan wordt in een amoureuze context vaak als een ‘wonde’ (plaie) voorgesteld, die door geslachtsgemeenschap dient te worden ‘genezen’.⁴² Eens te meer staan we, geloof ik, voor een spreken op dubbel vlak. Op het verhaalniveau zegt Grimbeert tot het luisterend hofpubliek dat de wolvin van Reynaerts actie weinig schade heeft ondervonden. De verteller knipoogt naar zijn geïntendeerde publiek en verwijst intertekstueel naar de vrijpartij tussen vos en wolvin uit Branche II-Va: de geile vrouw was erg snel klaargekomen.

Ik ga met Van Oostrom akkoord dat het niet gemakkelijk is te bepalen hoever men met dergelijke interpretaties in sexualibus kan gaan. Dat de Cuwaertpassage seksueel geladen is, lijkt me waarschijnlijk. Waarom anders die vreemde leshouding van de haas, ‘vaste tusschen sine beene’? In haar artikel in mijn afscheidsbundel gaat Astrid Houthuys nog een stap verder: de naam van de haas is een samenstelling van ‘cul’ (Ofr. achterste) en ‘waert’, dus: kontwaarts. Ze vindt bevestiging in een nieuw marginaaltje, dat door Martine Meuwese in een Vlaams getijdenboek van rond 1300 werd ontdekt: een angstige haas met een boek die een wonde vertoont aan zijn achterste, dat met bloed is bedekt, de gevolgen van Reynaerts penetratie van de haas, die daartoe cu[l]-waert werd benaderd (p. 184).⁴³ In de verklaring van Houthuys krijgt de haas duidelijk een ander statuut: terwijl hij voor de buitenwereld doet alsof hij bij Reynaert lessen volgt, geilt hij in werkelijkheid op de vos en laat hij zich stiekem door hem bevredigen. Maar al even interessant is haar vaststelling dat Willem, door het creatief bedenken van de Pancerpassage, zijn werk schitterend heeft gestructureerd (p. 175-177). Ze spreekt in navolging van Jauss van ‘kompositorische Umklamme-

41 Methodologisch goed onderbouwd, maar in details hier en daar betwistbaar is R. van Daele, ‘Die burse al sonder naet. Scabreuze elementen in Van den vos Reynaerde’, in: R. van Daele e.a., Literatuur en erotiek, Leuven, 1993, p. 9-64.

42 Een zoektocht via de cd-rom Middelnederlands (zoekterm: g*enesen) levert een massa voorbeelden, zo bijv. in het Antwerps Liedboek 27, v. 40 en 141, v. 75; de berijmde commentaar van het Hooglied, XXXI, v. 37; de Borchgrave van Couchi, v. 1469, enz. We moeten wel opletten, want ook de liefdespijl van Cupido veroorzaakt in het hart een wonde, die door de geliefde kan worden genezen, zie Het Antwerps Liedboek, 74, v. 45; Ferguut, v. 1246, enz. Vaak is niet duidelijk welke van de twee betekenissen bedoeld is, zie bijv. Het Antwerps Liedboek 118, v. 40.

43 Zie M. Meuwese, ‘The Secret History of the Fox and the Hare in Trinity B.11.22’, in: G. Claassens en W. Verbeke (red.), Medieval Manuscripts in Transition. Tradition and Creative Recycling, Leuven, 2006. (Mediaevalia Lovaniensia, Series 1, Studia 36.) Met afbeelding.

[p. 90]

rung’; ik heb dit procédé om climaxwerking te creëren ooit ‘het potentie/akt-schema’ genoemd.⁴⁴ Het schema is een speciale vorm van (cotekstueel) analogisch schrijven. In een eerste fase wordt een handeling gesuggereerd, een handeling-in-potentie, die pas later werkelijk in een akt wordt gerealiseerd. De vos stond op het punt om Cuwaerts hoofd af te bijten... de haas laat het hof de verse littekens als bewijs van Reynaerts schanddaad zien. Op het einde zal de vos het hoofd van de haas effectief afbijten en verschijnt dit aan het hof als pseudobrief opnieuw als bewijs van de moorddadigheid van de gevluchte schurk. Maar de situatie is vele malen grimmiger geworden.

44 Het is een structureringsprincipe dat ook in de kunstgeschiedenis bekend is. Ik denk hier aan het mes in de handen van Petrus in Het Laatste Avondmaal van Da Vinci, volgens sommigen een code voor een esoterische boodschap. Mijns inziens is het een speciale vorm van het potentie/akt-schema. Wanneer Petrus over verraad hoort spreken, grabbelt hij een mes van tafel om zijn geliefde meester met geweld te verdedigen. Dit voornemen wordt pas later gerealiseerd, wanneer hij in de hof van Olijven de verraders te lijf gaat en Malchus, de knecht van de hogepriester, een oor afsnijdt. Hoewel de akt-scène in de Laatste Avondmaalvoorstellingen afwezig is, is ze zo overbekend, dat de suggestie niet in de mist is opgegaan. De techniek wordt hier overigens gebruikt om het onstuimige karakter van Petrus, maar evenzeer zijn grote loyauteit tegenover zijn meester, te verbeelden.

3.3. Een polyglot publiek?

Indien Houthuys het met de naamgeving van Cuwaert bij het rechte eind heeft, veronderstelt dit bij het geïntendeerde publiek een zekere kennis van het Frans. Maar dat werd bij andere namen ook al verondersteld: Cortoys, Crayant, Cantaert, Hawy, Canteclaer... Van Oostrom voegt er nog een nieuwe aan toe: Firapeel, fier-a-pièl, trots op zijn (gevlekte) huid (p. 475). En dat blijkt een vondst van Willem te zijn, want in de Roman de Renart komt weliswaar een luipaard voor, maar die heet daar Frumant.⁴⁵

Dat brengt ons bij een oud probleem: waar moeten we dat geïntendeerde publiek zoeken? In de omgeving van Willem van Boudelo? Maar was dat dan het Gentse stadspatriciaat? Of toch eerder het hof van de gravin van Vlaanderen? En als we in het spoor van Bouwman intertekstualiteit veronderstellen, ook met Franse werken, dan moet de tweetaligheid van het publiek vrij stevig zijn geweest.⁴⁶ En dat leidt ons tot een ander heikel probleem: de taalsituatie in het graafschap Vlaanderen in de dertiende eeuw. Daar is de laatste tijd nogal wat over gepubliceerd en het verdient aanbeveling om de hele problematiek vanuit deze inzichten opnieuw te bekijken.⁴⁷ Zo moet wellicht ook de afweging van het receptiemilieu, hof of stad of iets er tussenin,⁴⁸ eens te meer ter discussie worden gesteld. Volgens De Putter mag immers de mogelijkheid dat de Reynaert voor het Vlaamse hof is geschreven, niet worden uitgesloten. Volgens hem zijn er inderdaad duidelijke sporen van het gebruik van Nederlands in de directe grafelijke omgeving.⁴⁹ Wordt vervolgd...

45 Een knipoog naar Fierabras, de held uit het ‘chanson de geste’, die fier was op (de sterkte van) zijn arm? Zie het Repertorium van Eigennamen in Middelnederlandse Literaire Teksten. Corpus Epiek, onder redactie van Willem Kuiper, Hella Hendriks en Sasja Koetsier, Amsterdam, 1993-2008. Zie op de website: http://cf.hum.uva.nl/dsp/scriptamanent/remlt/remltindex.htm.

46 Zie A.Th. Bouwman, Taaldaden, p. 142; ik veronderstel dat zelf ook voor de Ferguut, zie J. Janssens, ‘Van Mierlo of Van Oostrom? Literaire netwerken in de Middeleeuwen’, in: J. Janssens e.a., Op avontuur, 268-271.

47 Zie onder meer Jozef Janssens, ‘Wereldse literatuur in het dertiende-eeuwse Vlaanderen’, in: Rita Beyers (red.), Van vader- naar moedertaal. Latijn, Frans en Nederlands in de dertiende-eeuwse Nederlanden. Handelingen van het colloquium georganiseerd door de Koninklijke Zuid-Nederlandse Maatschappij voor Taalen Letterkunde en Geschiedenis op 23 oktober 1999, Brussel, 2000, p. 119-135 (Handelingen LIII); (maar de hele bundel bevat interessante informatie over de taalsituatie in Vlaanderen); Walter Prevenier en Thérèse de Hemptinne, ‘La Flandre au Moyen Age. Un pays de trilinguisme administratif’, in: La langue des actes. Actes du XIe Congrès international de diplomatique, Parijs, 2005, on line te consulteren op: http://elec.enc. sorbonne.fr/document174.html; de bijdragen van Ludo Milis onder de rubriek ‘Language & Boundaries’ in diens afscheidsbundel: L.J.R. Milis, Religion, Culture, and Mentalities in the Medieval Low Countries. Selected Essays, Turnhout, 2005, p. 327-384.

48 Zie in het ‘Nawoord’ van de editie van André Bouwman en Bart Besamusca 2002, p. 189.

49 De Putter in Tiecelijn, 19, zie n. 26.

4. En nu?

In 2002 verscheen in de Deltareeks bij Bert Bakker Reynaert in tweevoud, een handige dubbeluitgave van Van den vos Reynaerde (deel I door André Bouwman en Bart Besamusca) en van Reynaerts historie (deel II door Paul Wackers). De edities zijn bijzonder verzorgd met voorbeeldige commentaar en informatierijke nawoorden. En ook de internationale discussie kan nu verantwoord op gang komen dank zij de

[p. 91]

uitgave met Duitse vertaling van Reynaerts historie door Rita Schlusemann en Paul Wackers (Münster 2005) als tweede deel binnen het bimili-editieproject (Bibliothek mittelniederländischer Literatur).⁵⁰ Mochten we binnenkort ook een Engelse en Franse vertaling van hetzelfde hoge niveau van ons Vlaamse meesterwerk verwachten!

En hoe moet het nu verder? Van Oostrom suggereert een weg die het verdient om nader te worden verkend. ‘Waar nu precies de kracht in schuilt van Willems stijl, wacht nog op een zorgvuldige typering. Het recept achter de taalmagie is minder evident dan zij werkt. Zeker lijkt wel dat het veel van doen heeft met klank en ritme van de verzen...’ (p. 480). In het hoofdstuk Humor in stijl heeft hij het tot drie keer toe over het ‘flitsende’ van Willems taal: het flitsend schakelen tussen dieren- en mensenniveau, het flitsende woordenspel, de flitsende dialoog. Maar hoe wordt dit meesterschap, in vergelijking met andere epische werken, precies bereikt? Een van mijn studenten, Mike Kestemont, heeft me in een gesprek ooit verbaasd door in een aantal passages de klankpatronen in de Reynaert bloot te leggen. Het vergelijkend stilistisch onderzoek van Joost van Driel lijkt me een veelbelovende aanzet in deze richting.⁵¹

Het nieuwe millennium is met betrekking tot het Reynaertonderzoek goed gestart, de oogst is aanzienlijk. Toch moeten we alert blijven. Met het verdwijnen van het Leidse onderzoeksprogramma ‘Nederlandse literatuur en cultuur in de middeleeuwen’ (nlcm) heeft de turbomediëvistiek gas teruggenomen. Ook Vlaanderen heeft in de slipstream van nlcm een grote bloei van de studie van de oudere letterkunde gekend. Thans blijven we wat verweesd achter, ook al omdat enkele oudere professoren met pensioen zijn gegaan en zij niet of onvolledig worden vervangen. Bovendien hebben de programmavernieuwingen aan de universiteiten het aandeel van de literaire mediëvistiek in de opleiding soms drastisch gereduceerd; vooral de hulpwetenschappen (bijvoorbeeld Middelnederlands voor historici, zelfs voor studenten van Taal- en Letterkunde) staan in het Bacheloronderwijs onder grote druk. Ook hier geldt dat iets nooit definitief verworven is: iedere generatie zal telkens opnieuw haar verantwoordelijkheid moeten opnemen en tegen de stroom in moeten roeien, moeten vechten voor het behoud van ons historisch patrimonium, om er maximaal van te kunnen genieten en het zo optimaal mogelijk aan de volgende generaties door te geven.

50 Als eerste deel verscheen Karel ende Elegast; als derde deel is Het leven van Sint-Servaas van Hendrik van Veldeke gepland. Twaalf delen worden voorzien.

51 Cf. zijn doctoraal proefschrift: Joost van Driel, Prikkeling der zinnen. De stilistische diversiteit van de Middelnederlandse epische poëzie, Zutphen, 2007. Zie van hem ook: ‘Stijlen van onderzoek. Anderhalve eeuw medioneerlandistiek vanuit stilistisch perspectief’, in: Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde, 119 (2003), p. 97-117 en ‘Stijl en schoonheid van de Middelnederlandse epische poëzie’, in: Vele Wegen. Visies op de middeleeuwse letteren in de Nederlanden, in: Queeste, 11 (2004) 2, p. 99-109 (een vergelijking van de Reynaert met Van den levene ons Heren).