Tiecelijn. Jaargang 20

[p. 25]

artikel

■ Nard Loonen
In Frankrijk heeft Reynaert goed toeven

1. Exposé

In de laatste anderhalve eeuw is er veel geschreven over de herkomst van namen uit de Reynaert, zowel de Vlaamse als die in andere talen. Dat geldt persoonsnamen, geografische namen en nog andere benamingen. Maar zo veel als erover wordt geschreven, zo veel blijft er onopgehelderd. Van Madock tot Firapeel valt er nog wel een en ander te ontdekken. Wat we wel weten, is dat de persoonsnaam Reynaert in het Frans als renard de soortnaam voor vos is geworden en daarmee het oorspronkelijke goupil zo goed als heeft verdrongen.^1. Wat we ook weten, is dat veel van de geografische benamingen in ‘onze’ Reinaert zijn terug te vinden in de driehoek Hulst-Gent-Antwerpen, of elders in Europa (Keulen, Londen, Ardennen, ...). Maar Malpertuus, het voornaamste vossenhol, zal men vergeefs zoeken op de kaart van West- en Oost-Vlaanderen.^2. Dat is ook niet zo vreemd, want in de Franse moedertekst die ongeveer een eeuw voor de Vlaamse tekst is ontstaan, heet Reynaerts kasteel ook al Maupertuis, in welke spelling dan ook weergegeven. Als antwoord op de vraag in hoeverre de Franse lezer dan wel bekend zou zijn met het toponiem Maupertuis, ben ik op zoek gegaan naar voorkomens en verspreiding van die naam in Frankrijk. De resultaten daarvan beschrijf ik hieronder, maar één conclusie moge nu al duidelijk zijn: Reynaert kan met een gerust hart naar Frankrijk tijgen, want rond de 180 Maupertuis-plekken zijn er al voor hem gelokaliseerd.

1. Joseph Boillot spreekt in 1592 al van du renard, niet meer du goupil; zie Boillot (1592:I_i).

2. Mogelijk is Maperteeus bij Destelbergen de enige uitzondering. Daarover bericht Napoleon de Pauw (1887) als volgt: ‘(...) terwijl in andere stukken de naam van Reinaerts vermaard kasteel, Maperteeus, voorkomt als gegeven aan een “goed, groot zeventien bunderen”, gelegen te Destelbergen, dat, gelijk men weet, een dorp is nabij Gent, en nevens de tegenwoordige gemeente Sint-Amandsberg of, gelijk sommige middeleeuwsche klerken zeggen, Reinaertsberg!’ Bron: www.dbnl.org/tekst/pauw005mado01/pauw005mado01_0001.htm. Tegenwoordig kent Destelbergen in een nieuwbouwwijk nog een Malpertuussingel, waarbinnen zich de Nobelhof, Tibeerthof, e.a. bevinden.

2. Bronnen

Met de ontwikkeling van Internet is er een wereld opengegaan van mogelijkheden om gegevens te zoeken en met elkaar te combineren. Dat is bij dit onderzoek ook evident gebleken. Een tweede verzameling bronnen zijn de papieren stafkaarten.

Voor wat Frankrijk betreft komen deze twee bronnen voor een groot deel bij elkaar in het Institut Géographique National (IGN), dat zowel stafkaarten op papier en op cd-rom produceert, als via de eigen website (www.ign.fr) tal van bronnen ontsluit. Sinds eind juni 2006 is bovendien op de IGN-site het zogenaamde Géoportail geopend (www.geoportail.fr), een variant op het ons bekende Google Earth, waarmee je tot op een gedetailleerde schaal van 1:1500 kunt inzoomen op luchtfoto's van elk huis, elk bosje, elk bruggetje. Een bijkomende meesterlijke optie is dat je over deze luchtfoto's het betreffende deel van de stafkaart kunt laten in- en uitfaden, waardoor je een vrij exact beeld van de situatie ter plaatse krijgt, en bovendien de topografische benamingen in je luchtfoto krijgt geprojecteerd. Ook geeft het IGN de oude Carte de Cassini uit op twee cd's (Frankrijk-noord en Frankrijk-zuid) waarop de 181 kaarten van Cassini staan, uitgegeven vanaf 1771. Een bijbehorend register met uitgebreide zoek- en vindmogelijkheden van 36.000 toponiemen (Cassini Localisation) is op een aparte cd uitgebracht; op Internet is een index van 62.000 toponiemen te raadplegen. Veel levert dat bestand overigens niet op: slechts drie voorkomens van Maupertuis e.d., waaronder het dorp op 10 km ten oosten van Cherbourg, waarnaar het huidige vliegveld van Cherbourg is vernoemd (zie fig. 1).

[p. 26]

Fig. 1: detail van blad 125 (Cherbourg) van de Carte de Cassini (1771) met rechts Maupertus

Andere bronnen die in dit verband van nut zijn gebleken zijn diverse tekstboeken, handboeken, woordenboeken, min of meer officiële gegevens van lagere overheden (préfectures, gemeenten) en gesprekken of e-mailcorrespondentie met de plaatselijke bevolking.

3. Gevolgde werkwijze

De database met voorkomens van Maupertuis (en varianten) in Frankrijk heb ik aanvankelijk gevuld met de gegevens die op de IGN-cd's zijn te vinden. Dat waren er circa 105. Waarom ‘circa’, dat komt later in §6.

Daarna kon ik de lijst uitbreiden met gegevens die het IGN via de website gratis verstrekt op de pagina's met ‘alle 1.700.000 toponiemen die op de IGN-kaarten met schaal 1:25.000 staan vermeld’. Dat is wat veel gezegd, zal later blijken. Het IGN geeft deze gegevens, in samenwerking met de CDIP, ook op een aparte cd uit (Dictionnaire des Toponymes de France), bevattende ‘Plus d'1,6 million de noms de lieux répertoiriés’. Meer informatie op www.cdip.com. In ieder geval dijde de lijst ermee uit tot ca. 170.

Ten slotte ging de factor ‘toeval’ een rol spelen. Door veel te kijken op kaarten, veel met mensen te spreken, veel lukraak te surfen op Internet, kwamen er tot op heden nog een tiental voorkomens bij, waardoor de teller nu op 180 staat. Mijn vermoeden is echter dat we eerder aan het dubbele moeten denken. Bedenk daarbij dat er onder alle plaatsnamen Maupertuis e.d. geen enkele grote gemeente zit; het betreft bijna altijd gehuchten, vlekken of buurtschappen. Er zijn slecht drie zelfstandige gemeenten die de naam Maupertuis e.d. dragen. Mauperthuis (77 - Seine-et-Marne) haalde al sinds 1794 de 500 inwoners niet; Maupertuis en Maupertus-surmer (beide 50 - Manche) herbergen anno 1999 rond de 200 inwoners en hebben er sinds 1794 ook nooit meer dan 500 gehad. Dat bemoeilijkt het vinden van het toponiem in indexen.

[p. 27]

4. Varianten van het toponiem

Dat spelling een voortdurende bron van zorg en fouten is, en beslist niet alleen in het onderwijs, is in vele talen een gekend feit. Specifiek voor het Frans is de grote discrepantie tussen phonetique en orthographie, tussen uitspraak en spelling. Dat geldt de klank zelf, het al dan niet uitspreken van een geschreven letter, het plaatsen van diakritische tekens, enzovoort.

Een paar voorbeelden: de klank die lijkt op de beginklank [o] van het Nederlandse woord opa kan in de Franse spelling op zeker zeventien manieren worden gerealiseerd: met /o/ (océan), /ô/ (ôter), /ho/ (homicide), /hô/ (hôtel), /od/ (pernod), /oh/ (ohm), /oo/ (spéculoos), /os/ (gros), /ot/ (sabot), /ôt/ (dépôt), /ow/ (snow-boot), /au/ (beau), /aux/ (taux), /eau/ (bureau), /eaux/ (bureaux), /hau/ (hausse), /heau/ (heaume), en wellicht nog wel andere.

Het enkelvoud voor het Nederlandse bot is in het Frans os, uitgesproken als het Nederlandse os. Het meervoud (botten) is in het Frans ook os, maar dan identiek uitgesproken als het Franse woord voor water. eau.

Een ruïne in het enkelvoud wordt in het Frans gespeld als ruine (dus zonder trema), maar het meervoud als ruïnes (met trema).

Ik ga hier wat specifiek op in, omdat deze problematiek stellig een van de oorzaken is van het voorkomen van zo veel varianten van de spelling van Maupertuis.^3. Ik ben tot de volgende zeventien varianten gekomen:

A	Malperdu	1
B	Malperdus	1
C	Malperthuis	1
D	Malpertu	1
E	Malpertuis	26
F	Malpertus	16
G	Malpertuy	1
H	Mapertuse	1
I	Mauperthuis	7
J	Maupertuis	90
K	Maupertus	7
L	Milperthuis	1
M	Monperthuis	1
N	Monpertuis	5
O	Montperthuis	6
P	Montpertuis	14
Q	Montpertus	1
Tabel 1: spellingvarianten van Maupertuis met hun aantal voorkomens

Er vallen enkele aspecten op:

Allereerst de al/au-wisseling. Die komt niet op het conto van een dubbele spelling van dezelfde uitspraak, maar is eerder toe te schrijven aan dialectische verschillen, in de loop der eeuwen ontstaan.^4. Zo vallen varianten A t/m G (47 voorkomens) te onderscheiden van de varianten I t/m K (104 voorkomens).

3. Zelfs de spelling Mopertu ben ik tegengekomen, in een transcriptie van BBC-uitzendingen uit de Tweede Wereldoorlog. In de uitzending van 29.5.1943 staat o.m.: ‘Latest warreports tell of the bombing of french airfields Mopertu. Typhoon bombers were escorted by similar fighters. Cannes airfield was also bombed and bombing was excellent all aircraft returned safely’. Zie http://www.zeelandboek.net/ww2//ww2list.asp?start=41.

4. Ik verwijs in dit verband naar de bij ons bekende ol/ou-wisseling als in gold-goud, Oldekerk-Ouderkerk en aanverwante wisselingen als gulden-gouden, Zaltbommel-Zoutelande. Het Franse koppel beau-belle vertoont hetzelfde verschijnsel, evenals de familienamen Malplat en Mauplat (zie: http://jeantosti.com/noms/m2.htm).

[p. 28]

Varianten H (Mapertuse) en L (Milperthuis) kan ik niet verklaren. Mogelijk betreft het een ‘verkeerd gehoorde’ uitspraak, wellicht een verschrijving of we hebben te maken met dialectinvloed. Ter oriëntatie: de Vallon de Mapertuse ligt ten oosten van Saorge (06 - Alpes-Maritimes) tegen de Italiaanse grens aan en Les Milperthuis is een terrein dat ruim 1 km ten noordwesten van de gemeente Houville-la-Branche (28 - Eure-et-Loir) ligt.

De spellingen Mon- (M-N; 6 voorkomens) en Mont- (O-Q; 21 voorkomens) beschouw ik als spellingvarianten van dezelfde uitspraak. Minder zeker ben ik ervan of we bij deze varianten moeten denken aan het Franse mont (‘berg’), of dat mont-toch een spelling- en uitspraakvariant is van mau-. De uitspraak [mõ] van /mont/ ligt niet ver van die van [mo] van /mau/ in centraal en Noord-Frankrijk.^5. Ik ben van het laatste uitgegaan.

Vervolgens kunnen we de varianten met /th/ onderscheiden van die zonder /h/. Aangezien daartussen in het Frans geen uitspraakverschil bestaat, kunnen we het aan louter orthografische variatie toeschrijven. Een nadere aanwijzing daarvoor de gemeentenaam Mauperthuis (77 - Seine-et-Marne) die tot 1801 werd gespeld als Maupertuis en sedert 1801 officieel Mauperthuis is geworden.^6.

Voor het verschil tussen /perdu/ en /pert(h)u/ geldt dat het uitspraakverschil minimaal is, en derhalve, bij een verspreiding over een zo groot gebied, niet verrassend gevonden hoeft te worden. Bedenk daarbij dat de varianten A en B (dus die met /perdu/) elk maar één keer voorkomen en wel in het gebied tussen Clermont-Ferrand en Bordeaux. Dialectologen kunnen wellicht deze t/d-wisseling daaruit verklaren.

Het voorlaatste verschil is dat tussen de uitgang /-u(s)/ en /-uis/ of /-uy/. Ook voor /-uy/ geldt dat het een geïsoleerd geval is, dit maal in de omgeving van Nancy (54 - Meurthe-et-Moselle). Wat verder opvalt, is dat de variant /-u(s)/ 27 keer voorkomt tegenover 152 voorkomens van de variant /-uis/ of /-uy/. Nagegaan moet worden of op de betreffende locaties de uitspraak steeds [wi] is of toch [y(s)], zoals we in het Nederlands voor huis de uitspraak [hoes] kennen naast de dialectische varianten [hys] of [hus]. In dat laatste geval zou het nuttig zijn te weten in welke eeuw het betreffende toponiem is ontstaan, iets wat bij toponymisch onderzoek natuurlijk altijd een relevant gegeven is.^7.

Het laatste verschil zit niet zozeer in de zeventien verschillende spellingen, maar in het geslacht van het woord: we komen acht keer een vorm tegen voorafgegaan door le, tegen twee keer een vorm met la; daarnaast ook nog vijf keer een vorm voorafgegaan door het meervoud les. Ik vermoed dat men bij het woord geen idee had van mannelijk of vrouwelijk, van enkelvoud of meervoud (zeker als het op een /-s/ eindigde) en dat daaruit de gemeten verschillen verklaard moeten worden. Meer daarover hieronder in §7.

Als oorspronkelijke vorm dienen we m.i. Maupertuis aan te houden omdat het toponiem in die vorm voorkomt in de Roman de Renart. Zie Fig. 2.

5. In het uiterste zuiden van Frankrijk wordt mau- (‘slecht’) in het Occitaans uitgesproken als [mau]. Zie Pégorier (1997:141). Mau is in het Occitaans een variant van mal en mar.

6. Bron: http://cassini.ehess.fr/cassini/fr/html/fiche.php?select_resultat=21628.

7. Zie in dit verband ook het artikel Betekenis en motivering van enkele diernamen in de toponymie van Magda Devos en de daarin gegeven uitgebreide literatuuropgave. Het artikel is online beschikbaar op www.nederlandsetaalkunde.ugent.be/index.php?id=28&type=file.

5. Spreiding over het Franse territorium

Om inzicht te krijgen in de vraag hoe de verschillende varianten over Frankrijk verdeeld liggen, presenteer ik drie overzichten: een kaart (Fig.3) waarop de alle voorkomens staan geplot, een lijst met alle voorkomens, gesorteerd op woordvorm (Tabel 2) en een lijst met alle voorkomens, maar nu gesorteerd op departement

[p. 29]

Fig. 2: Roman de Renart. Paris, BnF, ms. fr. 12584, fol 15v. (detail) Handschrift uit het begin van de veertiende eeuw.
Bron: Tesnière (2004:84)

(Tabel 4), hetgeen het terugvinden aanmerkelijk kan vereenvoudigen en zicht geeft op concentraties van voorkomens.

Op onderstaande kaart staan de woordvormen onderaan alfabetisch genoemd, met daarachter het aantal door mij geregistreerde voorkomens in Frankrijk. De icoontjes staan steeds gegroepeerd rond het betreffende departementsnummer, dus niet noodzakelijkerwijs vlak in de buurt van de betreffende locatie. Van Fig.3 is een digitaal exemplaar op groot formaat (2793 × 3435 pixels) op verzoek verkrijgbaar (via: [e-mail]).

Een aantal conclusies is snel te trekken. Van de veel voorkomende vormen is te zien dat:

-	Malpertuis uitsluitend voorkomt in de oostelijke helft van Frankrijk;
-	Malpertus uitsluitend voorkomt in het zuidoostelijke deel van Frankrijk;
-	Mauperthuis voornamelijk geconcentreerd zit in het gebied ten zuiden van Parijs;
-	Maupertuis, veruit de meest voorkomende vorm, diagonaal verspreid ligt van zuidoost naar noordwest;
-	Maupertus alleen voorkomt ‘aan de rand’, d.w.z. in het uiterste zuidoosten, noordwesten en noordoosten van Frankrijk;
-	Monpertuis in hoofdzaak voorkomt in Normandië en Bretagne;
-	Montperthuis beperkt blijft tot het gedeelte ruim rond Parijs; en
-	Montpertuis in het hele midden van Frankrijk voorkomt, maar niet aan de rand.

Ik kan hierover geen verklarende uitspraken doen, maar ik beperk mij tot mijn eerder geuite vermoeden dat invloeden meespelen van dialecten en wellicht ook van de eeuw waarin het toponiem is ontstaan.

Verder kan in zijn algemeenheid worden gesteld dat al bij eerste aanblik blijkt dat het bedoelde toponiem met al zijn varianten zich hoofdzakelijk heeft genesteld in een trechtervormig gebied dat loopt van Nice in het zuidoosten tot Normandië en Bretagne in het noordwesten. Als we daarbij voor waar aannemen dat Maupertuis enz. een vertaling of verbastering is vanuit het Latijn (zie §7), dan ligt het voor de hand te veronderstellen dat de betreffende toponiemen tijdens de Romeinse overheersing zijn ontstaan.

[p. 30]

Fig. 3: voorkomens van Maupertuis en nevenvormen in Frankrijk

[p. 31]

Ter verduidelijking geeft Fig. 4 de kaart van Frankrijk ten tijde van de Romeinen:

Fig. 4: Frankrijk ten tijde van de Romeinse overheersing (derde-vierde eeuw). Bron: Wikipedia.org

Uit een vergelijking van Fig. 3 en Fig. 4 blijkt dat Maupertuis e.d. voorkomen in Narbonensis Pars en Celtica Pars, maar niet of nauwelijks in Aquitania Pars en Belgica Pars. Dat laatste wordt nog ondersteund door het gegeven dat geen van de woordvormen uit Tabel 1 is te vinden in Gysseling (1960), noch in Grootaers (1934), in welke werken de toponiemen benoorden de Frans-Nederlandse taalgrens staan beschreven. Om die redenen vermoed ik een verband tussen de routes van de Romeinse legers en het voorkomen van de bedoelde toponiemen. Had deze trechter te maken met Caesars intentie een Romeinse handelscorridor te creëren naar Britannia? Maar die liep van Nice naar de Kanaaloversteek Boulogne-Dover, dus diep in Belgica Pars, waar geen Maupertuis is te vinden. Ontstonden de beschre-

[p. 32]

ven toponiemen eerder in gebieden met een Keltische taalcultuur, dan in die met een Iberisch-Baskische of Germaanse taalcultuur? Speelden beide factoren een rol? Ik laat het antwoord op deze vragen aan ter zake deskundigen.

Voor een beter overzicht geef ik de geregistreerde toponiemen in twee tabellen hieronder weer: een gesorteerd op de naam van het toponiem (Tabel 2) en een gesorteerd op departement (Tabel 4).

In Tabel 2 staat de variant, de gemeente+departement waaronder het toponiem ressorteert en een code die de aard van het toponiem aanduidt. Deze codes worden in Tabel 3 verklaard.

Ik heb van alle hier vermelde voorkomens ook de exacte coördinaten volgens Lambert-II-projectie (NTF). Dit meer uitgebreide bestand kan ik op verzoek digitaal toesturen.

NAAM	GEMEENTE	TYPE
Malperdu	Laguenne (19)	ha
Malperdus	Meyronne (46)	cx
Malperthuis	Thomirey (21)	ld
Malpertu, goulet de	Issamoulenc (07)	co
Malpertuis	Injoux-Genissiat (01)	ld
Malpertuis	Alboussière (07)	ha
Malpertuis, rivière de	Satillieu (07)	ri
Malpertuis	Puits-et-Nuisement (10)	cr
Malpertuis	Laveissière (15)	ha
Malpertuis, bois de	Arceau (21)	bo
Malpertuis, le	Auvillars-sur-Saône (21)	ld
Malpertuis, en	Binges (21)	ld
Malpertuis	Chaignay (21)	ld
Malpertuis	Magnien (21)	ld
Malpertuis	Larnod (25)	bo
Malpertuis, col de	Buis-les-Baronnies (26)	co
Malpertuis	Rochebrune (26)	ld
Malpertuis	Vers-Pont-du-Gard (30)	ld
Malpertuis, ravin de	Lavars (38)	va
Malpertuis	Château-Chalon (39)	ld
Malpertuis	Dessia (39)	ld
Malpertuis	Beaux (43)	ha
Malpertuis, ruisseau de	Anrosey (52)	ri
Malpertuis, le	Guyonvelle (52)	ct
Malpertuis	Pressigny (52)	ha
Malpertuis	Pressigny (52)	ld
Malpertuis	Mandres-en-Barrois (55)	ld
Malpertuis	Chambon-sur-Dolore (63)	ha
Malpertuis	Saint-Germain-l'Herm (63)	ha
Malpertuis	Vinzelles (71)	ha
Malpertus, grotte de	Moulinet (06)	av
Malpertus	Arcens (07)	ld
Malpertus	Lapanouse (12)	ld

[p. 33]

Malpertus	Sévérac-le-Château (12)	ld
Malpertus	Dourbies (30)	ru
Malpertus, col de	Robiac-Rochessadoule (30)	co
Malpertus	Rieussec (34)	ld
Malpertus	Casseneuil (47)	ha
Malpertus	Auroux (48)	cr
Malpertus	Langogne (48)	ha
Malpertus	Le Pont-de-Montvert (48)	bo
Malpertus, le	Le Pont-de-Montvert (48)	ri
Malpertus, valat de	Les Bondons (48)	va
Malpertus, le pont de	Malbouzon (48)	ha
Malpertus	Sainte-Eulalie (48)	ld
Malpertus, col de	Saint-Maurice-de-Ventalon (48)	co
Malpertuy	Leintrey (54)	ld
Mapertuse, vallon de	Saorge (06)	va
Mauperthuis	Laons (28)	ld
Mauperthuis	Saint-Maurice-sur-Fessard (45)	ha
Mauperthuis, la	La Chapelle-Gauthier (77)	ha
Mauperthuis	Mauperthuis (77)	cl
Mauperthuis	Sancy (77)	ha
Mauperthuis	Sourdun (77)	ha
Mauperthuis, le	Les Pineaux (85)	ld
Maupertuis, Tré-	Corcelles (01)	ld
Maupertuis	Nogent-l'Artaud (02)	ld
Maupertuis	Bransat (03)	ha
Maupertuis	Dompierre-sur-Besbre (03)	ha
Maupertuis	Val-d'Auzon (10)	ld
Maupertuis	Torteval-Quesnay (14)	ha
Maupertuis, château de	Torteval-Quesnay (14)	ch
Maupertuis, source de	Bernay-Saint-Martin (17)	en
Maupertuis, les	Blet (18)	ld
Maupertuis	Colombiers (18)	ha
Maupertuis, les	Corquoy (18)	ld
Maupertuis	Is-sur-Tille (21)	ha
Maupertuis	Le Foeil (22)	ha
Maupertuis	Les Champs-Geraux (22)	ha
Maupertuis	Loudeac (22)	ha
Maupertuis	Merleac (22)	ha
Maupertuis	Plemet (22)	ha
Maupertuis	Saint-Priest-la-Feuille (23)	ha
Maupertuis	Le Chalon (26)	ha
Maupertuis	Saint-Martin-d'Août (26)	ha
Maupertuis	Lilly (27)	ha
Maupertuis	Notre-Dame-du-Hamel (27)	ha
Maupertuis, pas de	Saint-Jean-de-Buèges (34)	co
Maupertuis	Guipry (35)	ha
Maupertuis	Irodouër (35)	ha

[p. 34]

Maupertuis	Retiers (35)	ha
Maupertuis	Sainte-Marie (35)	ha
Maupertuis	Saint-Guinoux (35)	ha
Maupertuis	Tresboeuf (35)	ha
Maupertuis	Charentilly (37)	ld
Maupertuis	Preuilly-sur-Claise (37)	ha
Maupertuis	Reugny (37)	ha
Maupertuis	Meylan (38)	ha
Maupertuis	Panossas (38)	ha
Maupertuis	Quaix-en-Chartreuse (38)	ha
Maupertuis	Vorey (43)	ld
Maupertuis	Bouée (44)	ha
Maupertuis	Rezé (44)	ha
Maupertuis	Chaingy (45)	ru
Maupertuis	Breil (49)	ha
Maupertuis	La Boissiére-sur-Èvre (49)	ha
Maupertuis, le	Les Ponts-de-Cé (49)	ha
Maupertuis	Marigne (49)	ha
Maupertuis	Morannes (49)	ha
Maupertuis	Saumur (49)	ha
Maupertuis	Maupertuis (50)	cl
Maupertuis	Allemant (51)	ld
Maupertuis, l'étang de	Drosnay (51)	ld
Maupertuis	Voilemont (51)	ha
Maupertuis	Athée (53)	ha
Maupertuis	Madre (53)	ha
Maupertuis	Meral (53)	ha
Maupertuis	Saint-Ellier-du-Maine (53)	ha
Maupertuis	Biches (58)	ha
Maupertuis	Parigny-les-Vaux (58)	ha
Maupertuis	Auvers-le-Hamon (72)	ha
Maupertuis	Cérans-Foulletourte (72)	ha
Maupertuis	Flée (72)	ha
Maupertuis	Juigne-sur-Sarthe (72)	ha
Maupertuis	La Bazoge (72)	ha
Maupertuis, dolmen de	Lhomme (72)	do
Maupertuis, la	Mareil-en-Champagne (72)	ru
Maupertuis	Précigné (72)	ha
Maupertuis	Saint-Symphorien (72)	ha
Maupertuis	Torcé-en-Vallée (72)	ha
Maupertuis	Vallon-sur-Gée (72)	ha
Maupertuis, l'île	Saint-Aubin-les-Elbeuf (76)	ld
Maupertuis, bois de	Bransles (77)	bo
Maupertuis	Claye-Souilly (77)	ld
Maupertuis	Claye-Souilly (77)	qu
Maupertuis, ferme de	Forges (77)	ha
Maupertuis	Jossigny (77)	ha

[p. 35]

Maupertuis	La Couarde (79)	ha
Maupertuis, pointe	Hyères (83)	ca
Maupertuis, vallon de	Hyères (83)	va
Maupertuis	Hyères (83)	ha
Maupertuis, vallat de	Puyvert (84)	ri
Maupertuis	Puyvert (84)	ld
Maupertuis	Menomblet (85)	ha
Maupertuis	Coulombiers (86)	ha
Maupertuis, chalet	Mignaloux-Beauvoir (86)	ha
Maupertuis, Nouaille-	Nouaille-Maupertuis (86)	cl
Maupertuis, bois de	Orches (86)	bo
Maupertuis	Saint-Genest-d'Ambière (86)	ri
Maupertuis, taillis de	Saint-Genest-d'Ambière (86)	ld
Maupertuis, le	Saint-Just-le-Martel (87)	ld
Maupertuis	Druyes-les-Belles-Fontaines (89)	ha
Maupertuis, les	Druyes-les-Belles-Fontaines (89)	bo
Maupertuis	Mailly-le-Château (89)	ha
Maupertuis	Mezilles (89)	bo
Maupertus	Ancelle (05)	ld
Maupertus	Ascros (06)	ld
Maupertus, bois de	Dampsmesnil (27)	bo
Maupertus, le	Sourdeval (50)	ha
Maupertus-sur-mer	Maupertus-sur-mer (50)	cl
Maupertus	Champlitte (70)	ct
Milperthuis, les	Houville-la-Branche (28)	ld
Monperthuis	Genille (37)	ha
Monpertuis	Besson (03)	ha
Monpertuis	Plerin (22)	ha
Monpertuis	Parthenay-de-Bretagne (35)	ha
Monpertuis	Brissac-Quincé (49)	ha
Monpertuis, les	Souligné-Flacé (72)	ha
Montperthuis	Charbonnières (28)	ha
Montperthuis	Magny (28)	ha
Montperthuis	Chaumont-sur-Tharonne (41)	ha
Montperthuis	Senantes (60)	ha
Montperthuis, les cailloux de	Senantes (60)	ld
Montperthuis	Lonrai (61)	ha
Montpertuis	Barrais-Bussolles (03)	ha
Montpertuis	Bellerive-sur-Allier (03)	ha
Montpertuis	Doyet (03)	ha
Montpertuis	Dosches (10)	ct
Montpertuis	Chaillac (36)	ha
Montpertuis	Huisseau-sur-Mauves (45)	ha
Montpertuis	Saint-Aignan-le-Jaillard (45)	ha
Montpertuis	Fougeré (49)	ha
Montpertuis	Baye (51)	ha
Montpertuis, le	Avoine (61)	ha

[p. 36]

Montpertuis	Fleuré (61)	ha
Montpertuis	Saint-Langis-les-Mortagne (61)	ha
Montpertuis	Riom (63)	ha
Montpertuis	Villeperrot (89)	ld
Montpertus	Montolieu (11)	ha
Tabel 2: geregistreerde toponiemen, alfabetisch gerangschikt

De codes in de derde kolom van Tabel 2 geven de ‘nature’ (aard of type) van het toponiem aan. Ik handhaaf de Franse omschrijvingen zoals die door het IGN worden verstrekt met daarbij een indicatieve vertaling in het Nederlands.

Av	Aven, gouffre, grotte, habitation troglodytique, cave	grot, hol
bo	Bois, forêt	bos
ca	Cap, pointe, promontoire	kaap
ch	Château, tour	kasteel, toren
Cl	Chef-lieu de commune	zelfstandige
		gemeente
Co	Col, passage, cluse	pas, kloof
Ct	Coteau, versant	helling
Cr	Crête, arête, ligne de faîte	bergkam
Cx	Croix, calvaire, vierge	kruisbeeld
do	Dolmen, menhir, tumulus	dolmen
ha	Hameau, groupe d'habitations, habitation isolée, maison forestière	gehucht, vlek
Ld	Lieu-dit non habité	onbewoond
		gebied
qu	Quartier, faubourg, cité, lotissement	wijk, voorstad
Ri	Rivière, fleuve, ruisseau, torrent	waterloop
Ru	Ruïnes	ruïne(s)
en	Tout point d'eau naturel ou artificiel: source, citerne	waterbron
Va	Val, vallée, vallon, ravin, thalweg, combe	vallei, ravijn
Tabel 3: verklaring der codes van de aard van de toponiemen

Een rangschikking van de toponiemen op departement staat in Tabel 4 hieronder gepresenteerd.^8.

8. Voor wie het niet weet: in Frankrijk zijn de 96 departementen min of meer alfabetisch gerangschikt. Alleen 90 t/m 95 passen niet in de alfabetische volgorde. Voor een interactief overzicht zie bijvoorbeeld http://www.admi.net/tow/dep.html. Departement 20 bestaat niet, maar is opgesplitst in 2A (Corsica-Zuid) en 2B (Hoog Corsica). Op Corsica heb ik overigens geen Maupertuis o.i.d. aangetroffen. Hetzelfde geldt voor de andere in Tabel 4 ontbrekende departementen.

[p. 37]

01	Malpertuis	E
	Maupertuis, Tré-	J
02	Maupertuis	J
	Maupertuis	J
	Maupertuis	J
03	Monpertuis	N
	Montpertuis	P
	Montpertuis	P
	Montpertuis	P
05	Maupertus	K
	Malpertus, grotte de	F
06	Mapertuse, vallon de	H
	Maupertus	K
	Malpertu, goulet de	D
07	Malpertuis	E
	Malpertuis, rivière de	E
	Malpertus	F
	Malpertuis	E
10	Maupertuis	J
	Montpertuis	P
11	Montpertus	Q
12	Malpertus	F
	Malpertus	F
14	Maupertuis	J
	Maupertuis, château de	J
15	Malpertuis	E
17	Maupertuis, source de	J
	Maupertuis	J
18	Maupertuis, les	J
	Maupertuis, les	J
19	Malperdu	A
	Malperthuis	C
	Malpertuis	E
	Malpertuis	E
21	Malpertuis, bois de	E
	Malpertuis, en	E
	Malpertuis, le	E
	Maupertuis	J
	Maupertuis	J
	Maupertuis	J
22	Maupertuis	J
	Maupertuis	J
	Maupertuis	J
	Monpertuis	N
23	Maupertuis	J
25	Malpertuis	E
	Malpertuis	E
26	Malpertuis, col de	E
	Maupertuis	J
	Maupertuis	J
	Maupertuis	J
27	Maupertuis	J
	Maupertus, bois de	K
	Mauperthuis	I
28	Milperthuis	L
	Montperthuis	O
	Montperthuis	O
	Malpertuis	E
30	Malpertus	F
	Malpertus, col de	F
34	Malpertus	F
	Maupertuis, pas de	J
	Maupertuis	J
	Maupertuis	J
	Maupertuis	J
35	Maupertuis	J
	Maupertuis	J
	Maupertuis	J
	Monpertuis	N
36	Montpertuis	P
	Maupertuis	J
37	Maupertuis	J
	Maupertuis	J
	Monperthuis	M
	Malpertuis, ravin de	E
38	Maupertuis	J
	Maupertuis	J
	Maupertuis	J
39	Malpertuis	E
	Malpertuis	E
41	Montperthuis	O
43	Malpertuis	E
	Maupertuis	J
44	Maupertuis	J
	Maupertuis	J
	Mauperthuis	I
45	Maupertuis	J
	Montpertuis	P
	Montpertuis	P
46	Malperdus	B
47	Malpertus	F
	Malpertus	F

[p. 38]

	Malpertus	F
	Malpertus	F
	Malpertus	F
48	Malpertus, col de	F
	Malpertus, le	F
	Malpertus, le pont de	F
	Malpertus, valat de	F
	Maupertuis	J
	Maupertuis	J
	Maupertuis	J
49	Maupertuis	J
	Maupertuis	J
	Maupertuis, le	J
	Monpertuis	N
	Montpertuis	P
	Maupertuis	J
50	Maupertus, le	K
	Maupertus-sur-mer	K
	Maupertuis	J
51	Maupertuis	J
	Maupertuis, l'étang de	J
	Montpertuis	P
	Malpertuis	E
52	Malpertuis, ferme de	E
	Malpertuis, le	E
	Malpertuis, ruisseau de	E
	Maupertuis	J
	Maupertuis	J
53	Maupertuis	J
	Maupertuis	J
54	Malpertuy	G
55	Malpertuis	E
58	Maupertuis	J
	Maupertuis	J
	Montperthuis	O
60	Montperthuis, les cailloux de	O
	Montperthuis	O
61	Montpertuis	P
	Montpertuis	P
	Montpertuis, le	P
	Malpertuis	E
63	Malpertuis	E
	Maupertuis	J
	Montpertuis	P
70	Maupertus	K
71	Malpertuis	E
	Maupertuis	J
	Maupertuis	J
	Maupertuis	J
	Maupertuis	J
	Maupertuis	J
	Maupertuis	J
72	Maupertuis	J
	Maupertuis	J
	Maupertuis	J
	Maupertuis, dolmen de	J
	Maupertuis, la	J
	Monpertuis, les	N
76	Mauperthuis, l'île	J
	Mauperthuis	I
	Mauperthuis	I
	Mauperthuis	I
	Mauperthuis, la	I
77	Maupertuis	J
	Maupertuis	J
	Maupertuis	J
	Maupertuis, bois de	J
	Maupertuis, ferme de	J
79	Maupertuis	J
	Maupertuis	J
83	Maupertuis, pointe	J
	Maupertuis, vallon de	J
84	Maupertuis	J
	Maupertuis, vallat de	J
85	Mauperthuis, le	I
	Maupertuis	J
	Maupertuis	J
	Maupertuis	J
86	Maupertuis, bois de	J
	Maupertuis, Nouaille	J
	Maupertuis, taillis de	J
87	Maupertuis, le	J
	Maupertuis	J
	Maupertuis	J
89	Maupertuis	J
	Maupertuis, les	J
	Montpertuis	P

[p. 39]

6. Selectie en andere onzuiverheden

In §3 heb ik al aangegeven dat ik mijn twijfels heb bij de aantallen en vormen die ik in de IGN-bronnen heb aangetroffen. Bovendien heb ik zo nu en dan keuzes moeten maken en een selectie moeten toepassen. Ik zal dat toelichten.

In principe heb ik de volgende topografische benamingen wel opgenomen:

-	die van zelfstandige gemeenten;
-	die van dorpen, gehuchten, vlekken, buurtschappen e.d. die geen zelfstandige gemeente vormen;
-	die van alleenstaande gebouwen (kastelen, boerderijen, al dan niet nog intact);
-	die van onbewoonde zogenaamde lieux-dits (veldnamen, namen van bossen, grotten, e.d.);
-	die van kunstmatige oriëntatiepunten in de open lucht (bruggen, kruisbeelden, e.d.);
-	hydroniemen (benamingen van waterlopen: rivieren, beken, bronnen e.d.);
-	oroniemen (aanduidingen van reliëfs: bergrug, pas, kloof, ravijn e.d.).

Niet opgenomen heb ik (voor zover van toepassing):

-	commerciële benamingen (bijv. van winkels, winkelcentra, bedrijven, dancings, horecagelegenheden);
-	andere soort-, merk- of artikelnamen;
-	benamingen die te koppelen zijn aan een familienaam (zoals Castel des Malpertuis);
-	odoniemen (namen van wegen, zowel de verbindingswegen buiten de bebouwde kom als die binnen de bebouwde kom: Malpertuusstraat, -plein, -steeg, -hof, e.d.);
-	toeristische of culturele toponiemen als die van musea, campings, zwembaden, attractieparken of toeristische routes;
-	aanduidingen uit het transportwezen (parkeerplaatsen, stations, vliegvelden e.d.);
-	toponiemen waarvan het deel mal-, mau-, mon- e.d. niet aaneengeschreven staat aan het tweede deel -pertu, -perthuis, e.d.

Nadere toelichting hierbij

Er komen, verspreid over heel Frankrijk, tal van straatnamen voor waarin het toponiem Maupertuis of varianten voorkomt. In Nederland en België is dat, in mindere mate, ook het geval. De vele treffers bij een simpele zoekopdracht met Google op ‘rue de maupertuis’ of ‘place de maupertuis’ (of varianten daarop) bevestigen dat. Ik heb al deze straatnamen niet opgenomen in mijn tabellen.

Ook een zoekopdracht op ‘château de maupertuis’ levert nogal wat treffers op. Zo is er in de gemeente Meylan (38 - Isère), 5 km ten NO van Grenoble, een Château de Maupertuis te vinden dat niet door het IGN wordt vermeld. Wel komt in dat bestand Maupertuis in de gemeente Meylan voor, maar dat blijkt het domein te zijn dat bij dat kasteel hoort. De betreffende stafkaart geeft dat ook weer. Ik heb dat kasteel niet opgenomen in mijn tabellen, maar het domein wel. In de gemeente Torteval-Quesnay (14 - Calvados) bevinden zich volgens het IGN zowel een Château de Maupertuis als een nabijgelegen ‘hameau’ met de naam Maupertuis. Zowel dat kasteel als het agrarisch bedrijf zijn ook op de kaart terug te vinden en in mijn tabellen verwerkt. Het vermoeden is gerechtvaardigd dat er over heel Frankrijk veel meer châteaux zijn te vinden die de naam van Reynaerts vossenhol dragen en ik ga er dus van uit dat mijn overzicht op dit punt verre van compleet is.

[p. 40]

Een aardig detail levert het Castel des Malpertuis op. Het wordt in verband gebracht met Jehan de Volpilhat (wapen met twee vossen!), ‘Comte d'Urgell, Baron de Malpertuis’, echtgenoot van Elissa de Volpilhat, ‘Baronne de Malpertuis, Juge de Languedoc, Observatrice pour le Roy à la Cour d'Appel de Bretagne’, die rond 1450 onderstaand zegel (met vos!) hanteerde. De naam Volpilhat is afgeleid van het toponiem Volpilhac, nog te vinden in de gemeente Roannes-Saint-Mary (15 - Cantal) en betekent ‘een door vossen gefrequenteerde plaats’. In het Occitaans betekent volp ‘vos’ (afgeleid van het Latijnse vulpes). Het adjectief volpilhièra staat voor ‘vossen-’.

Het Castel des Malpertuis zou zich rond Nevers (58 - Nièvre) moeten bevinden (zie http://malpertuisoseetrit.darkbb.com/forum27-Le-Castel-de-Malpertuis-pres-de-Nevers-en-Bourgogne.htm), maar ik heb het niet weten te localiseren. Ik heb het ook niet in mijn lijsten opgenomen, omdat het, mede gelet op het tussenvoegsel des, is vernoemd naar de familienaam Malpertuis, en aan familienamen gelieerde voorkomens heb ik buiten het overzicht gehouden.

Wat voor kastelen geldt, geldt ook voor boerderijen. In de IGN-database is slechts één ferme de Maupertuis te vinden, op anderhalve kilometer ten westen van de dorpskern van de gemeente Forges (77 - Seine-et-Marne) op circa 40 km ten ZO van Parijs. Ook de IGN-stafkaart vermeldt deze locatie. Maar dat laatste geldt ook voor de ferme de Malpertuis in de gemeente Pressigny (52 - Haute-Marne), gelegen aan de N19 van Langres naar Basel. Deze nog bestaande boerderij komt in de IGN-database echter niet voor. Alleen het belendende weiland Malpertuis en het niet ver daarvandaan gelegen riviertje Ruisseau de Malpertuis zijn daarin terug te vinden.^9. Ik heb de fermes in Forges en Pressigny in mijn tabellen opgenomen, in de wetenschap dat ik stellig nog veel meer boerderijen met een dergelijke naam niet heb weten te ontdekken. Dat geldt ook voor het Bois d'Héliot et Malpertuis dat op 2 km ten oosten ligt van Arceau (21 - Côte-d'Or). Het is wel op de stafkaart van het IGN te vinden, maar niet in de elektronisch te raadplegen IGN-databases. Ik heb het bos in mijn overzichten verwerkt. Het omgekeerde geldt voor de lieu-dit Malperthuis die op anderhalve kilometer ten zuiden van Thomirey (21 - Côte-d'Or) is te vinden; niet op de kaart, wel in de database.

9. Over dat riviertje bestaat er een anekdote. Het vormt de grens tussen de gemeenten Guyonvelle en Soyers. Als herders van beide dorpen elkaar aan weerszijden van de oevers ontmoetten, ontstonden er regelmatig opstootjes. Dat begon met beschimpen, maar vaak trok men de rivier over en zette het op een knokken. In Cahiers haut-marnais n^o 46 (1956) wordt dat kort gememoreerd: ‘Combats entre villages. Guyonvelle-Soyers. - Les pâtres de ces deux localités se battaient fréquemment quand ils se rencontraient sur les rives du ruisseau du Malpertuis, qui sert de limite aux deux territoires. Ils commençaient par s'insulter, franchissaient le ruisseau et c'était la bagarre.’

[p. 41]

Het buurtschap Les Montpertuis, ten westen van Forges (77 - Seine-et-Marne) is wel op Cassini-kaart 46 te vinden, maar niet op de recente IGN-kaarten; daar heet het Ferme de Maupertuis. Ik heb het alleen als zodanig opgenomen.

Nog een andere beslissing moest ik nemen ten aanzien van Montpertuis bij Riom (63 - Puy-de-Dôme), 10 km boven Clermont-Ferrand. Autosnelweg A71 loopt daar langs een terrein met de naam Montpertuis, vermeld door het IGN en door mij ook opgenomen. Aan dat terrein grenst evenwel een kasteel waarvan de naam (bijv. Château de Montpertuis) niet staat genoemd, maar dat ligt aan een straat die op www.pagesjaunes.fr is terug te vinden onder de naam Maupertuis of Chemin Maupertuis. Deze naam heb ik, net als alle andere gevonden straatnamen, niet opgenomen. Maar niet ver daar vandaan, tussen afslag 12.1 en 13 van de A71, ligt aan de westzijde van de snelweg de Aire de repos de Montpertuis, vermeld op de kaart, maar niet in de IGN-database. Op de Pages Jaunes is het nummer van de telefooncel te vinden van die Aire de repos, maar dan onder de naam Aire de repos de Maupertuis. De SAPPR (Autoroutes Paris-Rhin-Rhône), die de A71 beheert, spreekt in de carte-guide van de A71 weer van de Aire de Montpertuis. Wat er van zij, ik heb die parkeerplaats niet in de lijst opgenomen. Maar het zegt wel iets over de verwarrende spellingen van Franse namen waaraan ik in §4 refereerde.^10. En om het probleem nog iets groter te maken vermeldt de agenda van de gemeenteraadsvergadering van Riom van 21 januari 2005^11. onder punt 11: ‘11 - Maupertuis: concession d'usage temporaire à un agriculteur’. De notulen van die vergadering^12. bevestigen die spelling: ‘La parcelle YM n^o 98 située à Maupertuis précédemment occupée par Monsieur DAMON devient libre à la location’. En in het proces-verbaal van de gemeenteraadsvergadering van 18 maart 2005 staat onder agendapunt 13 vermeld: ‘Le reste de la commune qui comprend notamment les zones vertes et agricoles restera sous le régime de l'assainissement autonome (Marais de Riom, Fontainebleau, Maupertuis, la Petite Vendée, le Moulin de Pessat...)’.^13.

Verder heb ik niet in mijn tabellen opgenomen de Ravin de Maspertus, ten westzuidwesten van de gemeentekern van Rochemaure (07 - Ardèche), omdat ik eraan twijfel of Mas- van hetzelfde morfeem stamt als Mal-, Mau- of Mon(t)-. Pégorier (1997:140) verklaart Mas als ofwel ‘maison, demeure importante, ferme’ in de wat meer zuidelijke regio's van Frankrijk, ofwel als ‘clos, enclos; terre labourable, pré, vigne’ in centraal Frankrijk, ofwel als ‘exploitation rurale’ in de streek Saintonge (17 - Charente-Maritime). In geen van deze gevallen lijkt dus de betekenis ‘slecht’ of ‘gevaarlijk’ aanwezig te zijn. Reden om het toponiem Maspertus niet op te nemen.

Over het niet opnemen van Le Mont Pert(h)uis: zie voetnoot 14.

10. Zo ook ligt er binnen de gemeente Roussennac (12 - Aveyron) een gehucht dat, als je het van de noordzijde binnenkomt, Espeillac heet, maar kom je vanaf de zuidzijde, dan vermeldt het plaatsnaambordje Espeilhac. En tot voor kort stond er op een bewegwijzeringsbord naar Rosoy-sur-Amance (52 - Haute-Marne) aan de D308 vanaf Montlandon de aanduiding Rozoy ^s/ Amance.

11. Op Internet te vinden onder www.riom.net als Ordre_du_jour_20050121.pdf.

12. Op Internet te vinden onder www.riom.net als PV050121.pdf.

13. Op Internet te vinden onder www.riom.net als PV050318.pdf.

7. Betekenis van de naam Maupertuis

Het zou te veel eer zijn te denken dat al deze toponiemen hun naam te danken hebben aan de Roman de Renart. Eerder is het omgekeerde het geval. Vermoedelijk zijn de toponiemen ook eerder ontstaan dan het verhaal. Toch zijn er enkele opvallende koppelingen te ontwaren. Zo ligt het Château de Maupertuis in de gemeente Torteval-Quesnay (14 - Calvados) niet ver van Le Bosq Renart in de naburige gemeente Livry; vinden we op 300 meter ten NO van de gemeente Mauperthuis (77 - Seine-et-Marne) het bouwland Les Renardières (= ‘vossenholen’); ligt in datzelfde departement de hameau La Mauperthuis op een dikke kilometer van de Carrefour du renard; treffen we op nog geen kilometer van de hameau Maupertuis in de

[p. 42]

gemeente Marigne (49 - Maine-et-Loire) de hameau La Renardière aan; liggen de ruïnes Maupertuis op 3 km van Le Clos Renard in de gemeente Chaingy (45 - Loiret); ligt het akkerland Malpertuis in de gemeente Magnien (21 - Côte-d'Or) op 300 meter van het bos met de naam La Renardière; liggen de hameaus les Renaudières en Montpertuis op 600 meter van elkaar in de gemeente Fougeré (49 - Maine-et-Loire); vinden we de hameau La Renarderie op 500 meter van de hameau Montperthuis in de gemeente Lonrai (61 - Orne) en zien we op 200 meter van de lieu-dit Montpertuis in de gemeente Villeperrot (89 - Yonne) een lieu-dit le Trou au Renard. Nu waren en zijn er in Frankrijk niet alleen veel vossen, maar ook zeker 1500 toponiemen met renard in de naam, dus de kans dat er een in de buurt ligt van een Maupertuis-toponiem is vrij groot. Dat kan een aanwijzing zijn hoe de schrijver van de Roman is gekomen aan Maupertuis voor het vossenhol. Maar dan nog: waarom Maupertuis?

Pégorier (1997:141) vermeldt in zijn glossarium van ruim 20.000 Franse toponiemen van de zeventien varianten uit Tabel 1 uitsluitend Maupertuis en geeft daarbij als verklaring: ‘Maupertuis, nm, mauvais passage, lieu dangereux - Centre et diverses régions’.

Dat hij de naam een mannelijk substantief noemt, is maar ten dele correct. Zie hierboven in §4. De toevoeging ‘Centrum en diverse regio's’ is vrij vaag. In §5 is dit nauwkeuriger uitgewerkt. Zijn vertaling ‘moeilijke doorgang, gevaarlijke plaats’ zegt niet dat Maupertuis is afgeleid van het Latijnse male perditus, een opvatting die wel wordt gehoord.

De betekenis ‘mauvais passage’ krijgt een extra bevestiging in het voorkomen van de ‘antonieme’ familienaam Beauperthuy (= ‘beau passage’), ook wel gespeld als Beauperthui, Beaupertuis, Beaupertuit of Beaupertuy (http://jeantosti.com/noms/b3.htm).

André Leick stelt op www.cspu.be/theatre/malper/prgrm.html: ‘Au moyen âge, Maupertuis ou Malpertuis désigne en effet un mauvais lieu, un “trou mal famé”. L'étymologie latine réside dans le verbe de langue vulgaire pertusiare issu du classique

Fig. 5: het lemma pertuis bij Halma (1733)

[p. 43]

pertundere (donner un coup pour percer). Il ne s'est conservé - sous sa forme substantive - que dans la toponymie pour signifier un passage, un col de montagne par exemple. Les vacanciers que tente le soleil catalan connaissent bien Le Perthus, point de passage entre les Albères et le massif du Canigou’.^14. Daarmee neemt hij afstand van de herkomst perditus (als voltooid deelwoord van perdere). Ook het huidige Franse woord pertuis (nauwe doorgang, zee-engte, opening, hol) wijst op een herkomst van het Latijnse werkwoord pertusiare (‘boren’), of het substantief pertuso (‘geboord gat’), het latere Italiaanse werkwoord pertugiare, met pertugio als bijbehorend substantief. Al in Barberi (1854:818) staat pertugio omschreven als ‘trou; pertuis; ouverture’. Nog wat verder terug vinden we bij Halma (1733:762) iets uitgebreider informatie. Ik geef dat lemma gescand weer: Fig 5.

Die Pertuis d'Antioche bestaat nog steeds: samen met de Pertuis Breton rond genoemde eilanden voor de kust bij La Rochelle (17 - Charante-Maritime).

De herkomst van ‘male pertusus’ vindt eveneens bevestiging in de Latijnse Reynaertvertaling Reynardus Vulpes: daar heet Reynaerts kasteel Malepertusus (acc. Malepertusum; r. 220 e.a.). En in de buurt van Niort (79 - Deux Sèvres) bevond zich rond het jaar 1000 nog een lieu-dit Malum Pertusum.^15.

Merk ten slotte op dat het Franse woord pertuis, evenals het Occitaanse pertús, mannelijk is; de vormen la malpertuis en les malpertuis (en varianten) stroken daarmee dus niet.

Reynaert in tweevoud (Bouwman e.a. 2002:I-261 en II-451) noemt als woordvormen uit Van den vos Reynaerde: Manpertuus en Manpertus; uit Reynaerts historie: Mapertuus en Maperthuus en hij vermeldt de Franse varianten Malpertuis en Maupertuis. Als betekenis staat genoemd: ‘kwaad hol’. Dit stemt overeen met de opvatting in Hellinga (1952:11).

Alles wijst erop dat zowel de toponiemen als het kasteel van Reynaert worden gekenmerkt door een met moeite vervaardigde nauwe doorgang die niet zonder inspanning en gevaar kan worden gepasseerd, zij het als zee-engte, als bergpas, als kloof of om welk ander soort natuurlijke belemmering dan ook. Dat verklaart mogelijk ook waarom er rond Maupertuis e.d. nooit een grote gemeente is ontstaan, zoals in §3 al is toegelicht.

De Portugese literatuurdeskundige Carlos F. Clamote Carreto geeft aan Maupertuis nog een metaforische betekenis. In een artikel uit juni 2005 dat op Internet is te vinden onder www.echopolyglot.com/Past%20Articles/June%202005/caretto.htm (sic!) citeert hij uit de Roman de Renart:

Tant ont li chien Renart pelé
Et desachié et detiré,
Que en bien plus de treize leus
Li est aparissanz li jeus.
A la parfin l'ont tant mené,
Tant traveillié et tant pené:
Tant l'ont folé et debatu,
Qu'en Malpertuis l'ont enbatu'
(branche Va, vv. 1265-72)

14. Er zijn in Frankrijk talrijke toponiemen ‘(le) Perthus’, ‘(le) Perthuis’, ‘Perthuy’. De hameau Le Mont Perthuis in de gemeente Villers-Canivet (14 - Calvados) en de lieu-dit Le mont Pertuis in de gemeente Mesnil-Rousset (27 - Eure) heb ik niet in mijn lijst opgenomen, omdat de woorddelen los van elkaar staan geschreven.

15. Of: Malus Pertusus, maar het toponiem wordt bijna altijd in de accusatief genoemd. Zie ook http://poitou.ifrance.com/pagus.htm: ‘Malum Pertusum (locum), in pago Pictavo, vers 1000 (988-1031) (AHP III 519 p 313 et 314): toponyme du type Maupertuis, qui n'est pas rare’. Desgevraagd citeerde de schrijver van die website mij uit de cartulaire van Saint-Cyprien van Poitiers (n^o 519, p. 313-314): ‘item iiii juctos vinee in ipso pago, in ipsa vicaria, in locum qui vocatur Malum Pertusum, ex una parte via publica, ex aliis terra Sancti Salvatoris’. Hij voegt daaraan toe: ‘Le pagus est celui de Poitiers, la vicairie celle de Bessac, aujourd'hui dans la ville de Niort. Rédet, l'éditeur du cartulaire, n'a pas proposé d'identification pour Malum Pertusum. Ce “lieu”, qui ne devait pas être habité, sinon on aurait écrit “villa”, ne devait pas être très loin de Niort et serait aujourdhui à chercher dans les Deux-Sèvres’.

[p. 44]

en voegt daaraan toe: ‘Malpertuis pourra donc représenter métaphoriquement l'espace secret où se nouent et dénouent les (en)jeux de l'écriture et du langage poétique du fragmentaire Roman de Renart’.

Van de herkomst van male perditus (zij het in de betekenis ‘met moeite gewonnen / verloren’, dan wel ‘met moeite in te nemen’), blijft er zodoende weinig over, ook al wil ik niet uit het oog verliezen dat er achter regel 257 van onze Reinaert een mogelijke hint of woordspeling rond Malpertus schuilgaat:

Cortoys claghet om eene worst
Die hi verloes in eene vorst.
Die claghe ware bet verholen:
Ende hoerdi datso was ghestolen?
Male quesite male perdite!

[p. 45]

Geraadpleegde bronnen

In druk

Alibert, L., Dictionnaire Occitan-Français. Selon les parlers languedociens, Toulouse, Institut d'Études Occitanes, 1966. (Herziene editie 1988.)

Barberi, G.-F., Gran Dizionario italiano-francese e francese italiano. Tomo secondo. Parte italiana-francese, Parijs, Garnier Frères, Libraires, 1854.

Beck, B. (inl.), Le Roman de Renart, Parijs, Gallimard, 1999. (Collection Folio Classique N^o 3221.) [Tekst gebaseerd op de editie van Paulin Paris uit 1861.]

Boillot, J., Nouveaux pourtraitz et figures de termes pour user en l'Architecture, Langres 1592. Reédition par Paulette Choné et Georges Viard. Parijs, Editions Klincksieck, 1995.

Bouwman, A. en B. Besamusca, Reynaert in tweevoud. Deel I: Van den vos Reynaerde. Bezorgd door André Bouwman en Bart Besamusca. Deel II: Reynaerts historie. Bezorgd door Paul Wackers, Amsterdam, Uitgeverij Bert Bakker, 2002. (Deltareeks.)

Grootaers, L. en G.G. Kloeke, Systematisch en Alfabetisch Register van Plaatsnamen voor Noord-Nederland, Zuid-Nederland en Fransch-Vlaanderen. Herzien en bijgewerkt door Dr. W. Pée en P.J. Meertens, 's-Gravenhage, Martinus Nijhoff, 1934.

Gysseling, M., Toponymisch woordenboek van België, Nederland, Luxemburg, Noord-Frankrijk en West-Duitsland (voor 1226), Brussel/Tongeren, Belgisch Universitair Centrum voor Neerlandistiek, 1960.

Halma, F., Le grand dictionnaire françois & flamand (...), (4^me éd.), Amsterdam, Les Wetsteins & Smith, 1733.

Hellinga, W.Gs, Naamgevingsproblemen in de Reynaert, Leuven, Instituut voor Naamkunde, 1952. (Serie Onomastica Neerlandica.)

Huygens, R.B.C. (red.), Reynardus Vulpes. De Latijnse Reinaert-vertaling van Balduinus luvenis, Zwolle, W.E.J. Tjeenk Willink, 1968. (Zwolse drukken en herdrukken Nr. 66.)

Janssens, J.D. en R. van Daele, Reinaerts streken. Van 2000 voor tot 2000 na Christus, Leuven, Davidsfonds, 2001.

Lulofs, F., Van den vos Reinaerde. De tekst kritisch uitgegeven, met woordverklaring, commen-

[p. 46]

taar en tekstkritische aantekeningen door F. Lulofs, (2de, verbeterde oplage), Groningen, Wolters-Noordhoff, 1985. Inmiddels heruitgegeven onder dezelfde titel bij uitgeverij Verloren, Hilversum, 2001. (Serie Middelnederlandse tekstedities 9.)

Pégorier, A., Les noms de lieux en France. Glossaire de termes dialectaux, (2^me éd.), Parijs, IGN, 1997.

Tesnière, M.-H. en Th. Delcourt (red.), Bestiaire du Moyen Âge. Les animaux dans les manuscripts, Parijs/Troyes, Somogy éditions d'art/CAT Médiathèque de l'agglomération troyenne, 2004.

Wackers, P. [Zie Bouwman (2002).]

Digitaal

Cahiers Haut-Marnais 1946-2000. Production: Nureau des Cahiers haut-marnais. Chaumont 2006. [cd met alle 1400 artikelen in dit kwartaalschrift vanaf het begin in 1946 tot en met 2000 (223 verschenen nummers), inclusief zoekmachine op trefwoord e.d. Abusievelijk noemt de uitgever het een DVD; het is echter een ‘gewone’ cd met de data in pdf-formaat].

CartoExploreur3. [serie van 187 cd's, in de meeste gevallen 2 per departement, met de topografische kaarten op schaal 1:25.000 en 1:100.000, inclusief toponymisch register en coördinaten. Geschikt voor pc, pocket-pc en pda. Nadere toelichting op http://www.bayo.com/cartographie/cartoexploreur/].

Carte géometrique de la France, dite ‘Carte de Cassini’. La France du XVIII^e siècle, d'après les originaux de l'IGN. 2 cd's: Nord de la France / Sud de la France. [Nadere details zijn te vinden op www.cdip.com].

Cassini. Des villages de Cassini au communes d'aujourd'hui. Territoires et population, deux siècles d'évolution. [index behorende bij de Cassini-kaarten van Frankrijk uit 1771; te raadplegen op http://cassini.ehess.fr/cassini/fr/html/6_index.htm].

chartnym.pdf [document bevattende toponymische termen en regels, in het bijzonder ook de spellingregels, geredigeerd en toegepast door het IGN; te downloaden via www.ign.fr]

https://www.dbnl.org/tekst/_vos001vosr01/index.htm [volledige tekstuitgave van de Vlaamse Reinaert]

www.ign.fr [website van het IGN]

Kuiper, W.e.a., Repertorium van eigennamen in Middelnederlandse literaire teksten. [Digitaal beschikbaar onder http://cf.hum.uva.nl/dsp/scriptamanent/remlt/remltindex.htm; laatste update 24.01.2007]

projections.pdf [overzichtsartikel over cartografische projecties; te downloaden via www.ign.fr]

En verder de overige in de tekst vermelde websites.