Tiecelijn. Jaargang 18

[p. 257]

intro

De koning der dieren

Negen! Zoveel Tiecelijnnummers heeft u (in elk geval) nog te goed. U kon hierover alles lezen in het inleidende stuk van het vorige nummer. Dit themanummer stelt de nobele leeuw centraal. Niet Nobel uit Van den vos Reynaerde krijgt een centrale rol, hoewel de vorst zeker een apart artikel zou verdienen als men ervan uitgaat dat Van den vos Reynaerde eigenlijk gaat over de leeuw en niet over de vos. In deze visie immers zou de vos alleen Willems vehikel zijn om de maatschappij waar Nobel het symbool en het hoofd van is, in vraag te stellen.

De uitheemse leeuw is in elk geval in Van den vos Reynaerde en ook in bijna alle andere middeleeuwse dierenverhalen de koning der dieren. Wanneer de beer, de voorganger van de leeuw als koning der dieren - op vraag van de vijf samenzweerders - in Reynaerts leugenverhaal de ambitie heeft om de koningskroon over te nemen, is het de vos zelf die in dit spel van leugen en waarheid de leeuw als heerser redt. Hoewel: de ultieme vernedering van de leeuw in Van den vos Reynaerde, laat van de fiere leeuw geen greintje edelheid over. Rein ‘ontweghet’ Nobel en stelt hem aan de kaak als een geldzuchtige en onverantwoordelijke slippendrager. Het is de bastaard Firapeel die de debatten mag beëindigen. Trouwens, in heel wat andere teksten (de Duitse Reinhart Fuchs, de Franse Couronnement de Renart en in enkele Oudfranse branches zoals de Verdeling van de prooien - in dit nummer vertaald door Paul van Keymeulen -) is de leeuw ziek of stervende. In de Reynaerttraditie is de koning geenszins onfeilbaar.

Toch is de leeuw de onbetwiste koning der dieren in de middeleeuwse teksten en iconografie. Hij is omnipresent in duizenden voorstellingen in verf, hout, stof en steen en dit als gevolg van zijn bestaan in zowel de Bijbelse, de antieke als de Germaans-Keltische culturen. Over dit fenomeen heeft de Franse (literair)historicus Michel Pastoureau in het millenniumjaar een boeiende studie gepubliceerd in het tijdschrift Micrologus (Pourquoi tant de lions dans l'Occident médiéval?). Wij ontlenen aan hem onderstaande bedenkingen.

Toen de Romeinen de leeuw als circusdier en als kampvechter in de arena's uit Afrika en Azië invoerden, was de leeuw al millennia uit onze streken verdwenen. De middeleeuwers importeerden de leeuw om vermaak te bieden (voor circussen en kampgevechten) en vooral als statussymbool aan rijke hoven. Meer nog dan het levende exemplaar was de gesculpteerde of getekende/geschilderde leeuw te zien als de grote ster van het dierenrijk. Geen enkel dier werd zo intens afgebeeld en gebruikt in diverse culturele domeinen, dit vanaf de elfde en vooral in de twaalfde eeuw. De reden van de opleving vanaf die periode heeft wellicht deels met de kruisvaarten te maken en deels met de kunst- en symbolenimport vanuit Spanje en het Oosten. Maar wellicht (en vooral) ligt de bijbelse traditie vanuit de bestiaria aan de oorsprong van de populariteit van de leeuw.

Op vijftien procent van alle heraldische voorwerpen is de leeuw of zijn tegenhanger de luipaard aanwezig (vijfmaal meer dan bijvoorbeeld de arend). Op het Franse hof na heeft zowat elk Europees hof in de middeleeuwen wel een leeuw in het blazoen gehad. Een van de eerste heraldische leeuwen verscheen - volgens H. Rottier en M. van de Cruys in hun recente boek over Heraldiek (Leuven, Davidsfonds, 2005) - in 1151 op de grafplaat van Godfried Plantagenet van Anjou. Hij zou dit wapen reeds bij zijn ridderslag in 1127 hebben gekregen; de plaat dateert echter

[p. 258]

van 1160-1165. Het Vlaamse hof is een typevoorbeeld van een hof waar de leeuw centraal stond. Filips van den Elzas gebruikte in 1162 de leeuw al op zijn zegel. In het Comburgse handschrift (circa 1410) wordt bij het begin van de Rijmkroniek van Vlaenderen graaf Filips van den Elzas afgebeeld met een wapenschild met een Vlaamse leeuw (het wapenschild ‘Oude Vlaenderen’ staat aan zijn voeten). Een in een gouden veld klimmende leeuw van sabel (zwart) is getongd en genageld van keel (rood).

Waarom kozen de Vlaamse graven voor de leeuw als symbool? De leeuw stond in de middeleeuwse cultuur symbool voor kracht, moed, fierheid, gulheid en rechtvaardigheid. Vaak werd er - mede onder invloed van de bestiaria - een christelijke dimensie aan deze kwaliteiten toegevoegd. In de literatuur wordt de leeuw als het symbool van de christelijke ridder opgevoerd, eerst in de Franse en de Anglo-Normandische literatuur, later in de Germaanse invloedssferen.

Zijn positieve rol dankt de leeuw ongetwijfeld aan de Bijbel, hoewel er in de Bijbelse traditie sprake is van een goede en een slechte leeuw. In de twaalfde en dertiende eeuw werd het negatieve van de leeuw vooral geïncorporeerd in de luipaard. De laatste is gevaarlijk, wreed, brutaal en listig. Hij incarneert de kwade krachten, de vijanden van Israël, de valse koningen en de zondige mens. Vooral Augustinus en enkele latere kerkvaders hebben deze negatieve leeuw geportretteerd. De leeuw overwinnen gold als een ‘rite de passage’ die de held of heilige moest doormaken. Anderen (o.a. Ambrosius) zagen de leeuw in de nieuwtestamentische traditie als de heer van de dieren, een afspiegeling van Christus. Deze traditie werd ondersteund door de Latijnse bestiaria en de Griekse Physiologus. Voeg daarbij zeker de uit het Oosten afkomstige fabeltraditie waarin de leeuw een (veelal) positieve hoofdrol opeist als hoofd van alle roofdieren.

De leeuw heeft zijn rol als koning der dieren definitief verworven in de grote encyclopedieën van de dertiende eeuw (Thomas van Cantimpré, Bartholomeus Angelicus en Vincentius van Beauvais). In deze bestiaria wordt de rol van de leeuw gechristianiseerd: het met de ogen open slapen, het verwijderen van sporen met de staart en het sparen van zijn tegenstanders worden christelijk geïnterpreteerd en in verband gebracht met waakzaamheid, leven na de dood, het wegstoppen van de goddelijkheid van Christus enzovoort. Deze aspecten worden beschreven door Paul Verhuyck in zijn artikel over de ‘Middelleeuwen’. Banden met de middeleeuwse fabeltraditie zijn te vinden in het artikel van Wim Gielen.

Paul van Keymeulen vertaalde naast de branche over De verdeling van de prooien (met naschrift van Paul Wackers) nog enkele kleinere teksten, met name de beschrijving de leeuw door Brunetto Latini in zijn Li livres dou Tresor en een hele reeks fabels. De vier fabels van Aesopus werden vertaald via de Franse vertaling van Daniël Loayza (die op zijn beurt uit het Grieks vertaalde). Twee fabels komen uit de Isopet. Van Keymeulen vertaalde ook enkele modernere Fables van theaterauteur Jean Anouilh (1910-1987).

De leeuw uit de middeleeuwen resulteerde tijdens de romantiek in Consciences De Leeuw van Vlaenderen. Dit leeuwennummer begint met een bijdrage van Yvande Maesschalck over een boek dat de literaire geschiedenis van Vlaanderen meer heeft bepaald dan we nu nog zouden vermoeden. Hendrik Conscience haalde - mede door De Leeuw... - zelfs een top 10-plaats in het (onzinnige?) verhaal over de ‘Grootste Belg’.

Rik van Daele