Tiecelijn. Jaargang 12

[p. 34]

aankondiging

Eerste Ecbasis captivi-vertaling

In 1999 verschijnt in Zaltbommel voor het eerst een Nederlandse vertaling van het middeleeuwse Latijnse dierenverhaal Ecbasis captivi. Dit kan merkwaardig lijken, gezien de enorme populariteit van het latere verhaal, dat wij zo goed kennen: Van den vos Reynaerde. En een verband tussen deze twee is er zeker. De hoofdpersonen in de Ecbasis captivi, zoals het bedoelde werk meestal wordt aangeduid, zijn het kalf, de wolf en de vos, waarvan de eerste voornamelijk een passieve rol speelt, de tweede die van domme vraatzuchtige verliezende partij, zoals we eigenlijk gewend zijn. De derde hoofdrolspeler is de vos, die, evenals alle dieren in dit verhaal geen naam dragende, een zeer sterke persoonlijkheid uitbeeldt. Van Tussenbroek schetst in zijn inleiding het ons onbekend karakter van dit hoge dier. En ondanks het feit dat de elfde-eeuwse schrijver onder meer de Physiologus bij het dichten naast zich had liggen, wordt voslief niet als een duivel in dierengedaante geschetst. Wel is hij sluw, en hij weet heel goed waar Abraham de mosterd haalt. Maar vooral weet hij de wolf, die alleen maar slecht is, te laten straffen, en het kalfje, dat geïdentificeerd kan worden als de onschuld, te bevrijden uit zijn netelige positie. Het onnozele kalf gaat terug naar zijn moeder, de boze wolf krijgt de doodstraf en de gewiekste vos gaat met de stoffelijke winst lopen.

Weer is het de geniale Jacob Grimm die het gedicht publiceerde (in 1838) na het vier jaar eerder in Brussel ontdekt te hebben. Ernst Voigt was de tweede geleerde die de tekst in de openbaarheid bracht in 1875. Er zijn nog edities verschenen van de hand van Karl Strecker (1935), Winfried Trillitzsch (1964) en Edwin Zeydel (1964). En zo wordt het 1999 en wordt het werk voor het eerst in het Nederlands vertaald en uitgegeven. Omzetting vanuit het Middellatijn is zeker geen sinecure. De wetenschappers zijn het lang niet altijd eens over de betekenis van de woorden en over de (on)doorzichtigheid van de grammaticale structuren. Goed dus dat er opnieuw een (vertaal)editie verschijnt. Dat zal op zijn minst in de Nederlandstalige kringen van mediëvisten stof doen opdwarrelen. De studie en de kennis van de dierenepiek kan er alleen maar wel bij varen. De verbindingen met de twaalfde-eeuwse Ysengrimus, de twaalfde- en dertiende-eeuwse Roman de Renart en de dertiende-eeuwse Van den vos Reynaerde zijn nog niet helder en de oorsprong van Ecbasis captivi dient nog steeds aan het licht gebracht te worden.

Gabri van Tussenbroek laat ons op de volgende manier kennis maken met het oude werk. Uit de inhoudsopgave:

Inleiding; de Ecbasis cuiusdam captivi per tropologiam; een middeleeuws dierenepos als paasvertelling

I. De geschiedenis van de Ecbasis captivi, het oudste middeleeuwse dierenepos: opbouw van het verhaal - proloog - buitenfabel - binnenfabel - buitenfabel en epiloog - plaats van ontstaan - auteur - datering - verteltraditie Aegrum fama fuit ... - bronnen en publiek - betekenis van de Ecbasis captivi.

II. Paassymboliek in de Ecbasis captivi: paassymboliek in de buitenfabel - de binnenfabel als gechristianiseerd Aesopisch paasverhaal - typologie - de Ecbasis captivi in een bredere context.

[p. 35]

Deze inhoudsopgave geeft alleen al voldoende prikkel om verder te willen lezen. De cultuurhistorische inleiding wordt gevolgd door een notenapparaat en een bibliografie. Dan volgt de eigenlijke tekst in een simultane opmaak in Latijn en Nederlands. Het oorspronkelijke werk omvat 1229 verzen, maar waarschijnlijk is er een aantal daarvan pas later ingevoegd. Een voorproefje van de geboden tekst volgt nu.

Cum me respicio transactaque tempora volvo,
De multis miror, puerilis que vehit error:
Nil cotigans sanum, tempnens consortia fratrum
Nectebar meniis, nugis quia totus in illis;
Tempore discendi periit cautela magistri,
Horas dictandi superavit cura vagandi.
Nam quia vixi, possedi nomen aselli,
Cuius raucisonum querens vitare ruditum,
Quamquam sit serum, meditabor scindere saccum,
Ut iuga torporis pellant rudimenta laboris,
Incipiens versus, quos rarus denegat usus.

Als ik op mijn leven terugkijk en de vervlogen tijden overdenk, verwonder ik me over het vele dat de dwaling van de jeugd met zich meebrengt. Ik dacht aan niets verstandigs, versmaadde het gezelschap van mijn broeders en was verstrengeld in dwaasheden, waar ik geheel aan was overgeleverd. Tijdens mijn schooltijd was de zorg van mijn leermeester tevergeefs en mijn nieuwsgierigheid naar het zwerven overwon de uren van studie.
Hierdoor noemden ze mij een kleine ezel, wiens schor gebalk ik nu wil proberen te vermijden. En hoewel het laat is, ben ik van plan mijn ezelsvel te verscheuren. Met het doel dat het begin van de arbeid het juk van de luiheid zal verdrijven, begin ik mijn verzen, gehinderd door mijn geringe oefening.

Laus domino, qui me salvarat dente lupino!
Sanus et incolumis maternis deferor ulnis.
Sit nomen sanctum Christi domini benedictum!’
Versus milleni centeni septuageni:
Verum operi longo fas est obrepere somnum,
Nimirum sapere est abiectis utile nugis
Et tempestivum psalmis concedere ludum;
Iratus pariter, ieiunis dentibus acer,
Sermonem claudam, verbum non amplius addam.

Prijs de Heer, die mij uit de tanden van de wolf heeft gered! Gezond en ongedeerd ben ik in de armen van mijn moeder teruggekomen. Geloofd zij de Heilige naam van onze Here Christus!’
Elfhonderdzeventig verzen: nu mag de slaap het lange werk besluipen. Het is zelfs nuttig om de beuzelarijen terzijde te leggen en verstandig te worden en op het juiste moment het spel te verlaten voor de psalmen. Boos op mezelf en hongerig met nuchtere

[p. 36]

tanden, besluit ik mijn praatjes en voeg ik geen enkel woord meer toe.

Gabri van Tussenbroek (Beneden-Leeuwen, 1969) studeerde aan de Rijksuniversiteit Utrecht Nederlandse Taal en Letteren. De afstudeerrichting was de mediëvistiek, waarbij zijn interesse uitging naar de letterkunde en de bouwkunde. Hij bestudeerde de ‘vita’ van bisschop Notger van Luik en zijn doctoraalscriptie had de tiende-eeuwse Sint-Lambertuskathedraal van Luik als onderwerp (1995). In hetzelfde jaar zette hij zich aan de vertaling van de Ecbasis captivi. Het Latijn had hij zich tussentijds via spoedcursussen eigen gemaakt.

Sinds twee jaar is Van Tussenbroek verbonden aan de universiteit van Utrecht, afdeling Bouwkunst, waar hij een studie maakt van de natuursteenhandel in de zestiende en zeventiende eeuw in Noord- en Zuid-Nederland.

De ontsnapping van een gevangene. ecbasis cuiusdam captivi per tropologiam. Nederlandse prozavertaling van het middeleeuwse dierenepos. Uit het Latijn vertaald en ingeleid door G. van Tussenbroek.

De lezers van Tiecelijn zijn tot 15 mei 1999 in de gelegenheid het boek aan te schaffen tegen de gereduceerde prijs van 27,50 gulden.

Wim Gielen

Ken je klassiekers

Onder deze titel zendt Teleac-Not zes tv-programma's uit tussen 28 april en 9 juni. Ook Reynaert de vos is van de partij (nr. 4), naast De odyssee, Het verhaal van de graal, Robinson Crusoe en Het achterhuis van Anne Frank. Reynaert wordt uitgezonden op 26 mei om 9.15 uur. De herhaling volgt op donderdag 17 juni, wanneer de programma's 1-4 na elkaar worden uitgezonden. Bij elk behandeld werk hoort ook een geïllustreerde brochure van vier pagina's met gegevens over het werk, de auteur, de maatschappelijke en culturele context. De brochures zijn per set van vijfmaal zes onderwerpen verkrijgbaar voor 27,50 gulden. Info: 0900-1344 of 035/629.31.40 of fax [phone]. Bestellen kan ook via Internet (www.teleacnot.nl). Voor Vlaanderen kan bestellen tegen 585 frank bij Bakermat Uitgevers, t.a.v. Teleac/Not, Koningin Astridlaan 160, 2800 Mechelen (tel. [phone] of fax. [phone]).

Rik van Daele