Tiecelijn. Jaargang 11

[p. 57]

intro

Als de vos de passie preekt...

Degenen die Reinaerts handwerk verstaan worden hoog geprezen en bemind door de heren overal. Of het nu geestelijke of wereldlijke overheden zijn, ze richten zich allemaal naar Reinaerts raad en kruipen allemaal in Reinaerts hol, iedereen loopt achter hem aan. De welsprekendheid die hij toen al had, die heeft hij sindsdien gehouden. Hij heeft een groot nageslacht nagelaten, dat voortdurend groeit in macht.
(vertaling A. van Nimwegen, B 7656-7665 uit de epiloog van Reynaerts historie).

Wie twijfelt aan de actualiteit van het dertiende-eeuwse verhaal Van den vos Reynaerde moet zich de ontsnapping van een kindermoordenaar uit het (gerechts)hof of de bescherming van bepaalde verantwoordelijken nog eens voor de geest halen. Of de soms onmenselijke beslissingen van machthebbers, het geldgewin, de corruptie, het egoïsme, het gebrek aan maatschappijzin, de vriendjespolitiek en de hypocrisie, die deze fin de siècle kenmerken. Indien de Reynaertverhalen geen eeuwen geleden in Vlaanderen waren geschreven, dan zou men ze in de jaren negentig voor het nieuwe millennium moeten schrijven.

Reynaertverhalen handelen over sprekende dieren. Centraal staat de ‘scone tale’ van de vos, zijn verderfelijk en uiterst gevaarlijk taalgebruik. Reynaerts spreken is verleidelijk, misleidend, hypocriet: Als de vos de passie preekt ... Hoewel onze cultuur dit gevaarlijke spreken van de vos vergeten is, weerspiegelt het spreekwoord ‘Als de vos de passie preekt, boer pas op uw ganzen’ dit nog steeds. Reynaert spreekt al meer dan acht eeuwen, van de Ysengrimus van Nivardus tot de Wapenbroeders van Boon.

Reynaertverhalen tonen de mens een spiegel van zichzelf en van de maatschappij waarvan hij deel uitmaakt. Klaas Heeroma stelde terecht dat het hof van Nobel exemplarisch staat voor alle hoven. De dichter identificeert zich niet met de vos, maar toont de alomtegenwoordige Reynaert, de eeuwige Reynaert. De dichter ontwikkelt een ‘reinaerdiaanse filosofie, een ‘reinaerdisme’ waar hij zelf met berusting tegenover staat.

Dit themanummer Als de vos de passie preekt bestaat uit zes luiken. Steeds wordt een bestaand vooroordeel met betrekking tot de Reynaertteksten in vraagvorm aan de lezer voorgesteld. Het antwoord is telkens veel genuanceerder dan de vraagstelling laat vermoeden. De zes thema's zijn:

Alleen maar over beesten? Het Reynaertverhaal is een dierenverhaal. Gaat het over dieren of mensen? En hoe worden de dieren als mens en de mensen als dier dan wel uitgebeeld? Over meer en minder gekleed, over op vier poten of twee voeten lopend. Over antropomorfisme en parodie. Over mensen die zich als beesten gedragen ...

Alleen maar voor kinderen? Het verhaal van Reintje staat op het kinderboekenrek. Al sedert de achttiende eeuw is Reynaert ‘gesunkenes Kulturgut’. Kinderen houden van dieren. Daarom houden ze ook van slimme Rein. Is het

[p. 58]

Reynaertverhaal wel een kinderboek? Of is het alleen maar voor volwassenen? Luisteren naar het verhaal met rode oortjes ...

Alleen maar de vos? Verhalen zijn zo oud als de mens. Zo ook verhalen over dieren. Waarom vertelt de mens verhalen over dieren? Zeggen ze iets over hemzelf? Over domheid en intelligentie, zwakte en sterkte? Verhalen over vossen gaan in onze cultuur over list. Welke dieren zijn in andere culturen de verpersoonlijking van de list?

Alleen maar in het Nederlands? Vertalen is verraden. Het Reynaertverhaal is het boetseren van een steeds wijzigend verhaal. Maar wat gebeurt er als het verhaal wordt overgebracht in andere talen, naar andere publieksgroepen? Bewerkingen zijn soms heel nieuwe verhalen.

Alleen maar het Land van Reynaert? Het Waasland, Hulst en het Gentse zijn deel van het Reynaertland, maar waarom? Wat zegt ons de Reynaerttoponymie? Is Reynaert Waaslander of wereldburger? Een verhaal in woord en beeld over de vos van Portugal tot de Oekraïne en ex-libris van China tot Argentinië.

Alleen maar (on)zekerheden? In de vorige eeuw werden alle Reynaertvraagstukken opgelost. Thans is het motto: niets is nog zeker. Wat is er eigenlijk bekend? Voor wie is de Reynaert geschreven? Wie was Willem? Wat is Madoc? Hoe langer men de Reynaert bestudeert, hoe minder zekerheden er overblijven

Als de vos de passie preekt ... (Reynaert I) is een internationaal Reynaertproject, georganiseerd door het Stedelijk Museum van Lokeren (dr. Rik Van Daele), in samenwerking met de Université de Lausanne (prof. dr. Alexander Schwarz), de Katholieke Universiteit Nijmegen (dr. Paul Wackers) en de vzw Tiecelijn-Reynaert. De tentoonstelling wordt in het Stedelijk Museum van Lokeren georganiseerd naar aanleiding van het Lokerse voorzitterschap van het Intergemeentelijk Project Het Land van Reynaert en het tienjarig bestaan van het Reynaerttijdschrift Tiecelijn en met een knipoog naar de vijfhonderdste verjaardag van de oudste Duitse Reynaertincunabel (Lübeck, 1498). De mysterieuze ondertitel van de tentoonstelling (Reynaert I) verwijst niet naar een mogelijk accent richting de eerste Reynaert (of Van den vos Reynaerde), maar wel naar de intentie om in het begin van de volgende eeuw, een tweede, grotere tentoonstelling over Reynaert en ideologie te maken.

Tiecelijn viert zijn tienjarig bestaan met een nummer dat afwijkt van alle vorige. Voor het eerst verschijnt een dubbelnummer en voor het eerst wijken de gebruikelijke rubrieken. Dit themanummer is bedoeld als achtergrond en begeleiding bij de tentoonstelling Als de vos de passie preekt. De zes begeleidende teksten gaan breder en dieper op de onderwerpen in dan visueel kan worden voorgesteld. Bovendien is rekening gehouden met een breed publiek dat een overzicht wil van wat de Reynaertstudie de laatste decennia opgeleverd heeft. Nergens anders vindt men een dergelijk inleidend overzicht. Wie zich verder in de materie wil bekwamen, vindt veel stof in de Tiecelijnnummers. Als inleiding zijn de edities van J.D. Janssens e.a. (1991) en F. Lulofs (1983) interessant. De bibliografieën van deze edities en van dit themanummer leiden de lezer verder. Wie zich echt wil verdiepen kan grijpen naar de studies van P. Wackers (1986), A.Th. Bouwman (1992) en Van Daele (1994).

Omdat de artikels in dit nummer voor een breed publiek zijn geschreven, werd een summiere samenvatting van de twee belangrijkste Middelnederlandse

[p. 59]

Reynaertverhalen (Reynaert I of Van den vos Reynaerde en Reynaert II of Reynaerts historie) achteraan opgenomen en werden de meeste citaten vertaald (behalve in het artikel over vertaling). De Middelnederlandse citaten zijn afkomstig uit het Comburgse handschrift (Janssens 1991).

Van dit themanummer verschijnt een integrale Franse vertaling die wordt verzorgd en gefinancierd door het Centre de traduction littéraire van de Université de Lausanne. Het CTL zet zich vanuit een meertalig land in voor de relaties tussen verschillende taalgroepen en heeft daarom interesse om de Nederlandstalige Reynaertteksten en de studie ervan ook voor een Franstalig publiek in België, Zwitserland en Frankijk toegankelijk te maken.

Onze dank gaat uit naar de auteurs, de medewerkers van Tiecelijn, het CTL en naar de Vlaamse Regering en de minister van Cultuur, die de vzw Tiecelijn-Reynaert (en niet het tijdschrift zoals in de periode 1993-1996) voor 1998 een (bescheiden) subsidie hebben toegekend.

Rik van Daele