Tiecelijn. Jaargang 11

[p. 41]

recensie

Reynaert in machotaal

Henri van Daele, Reinaert de vos, de felle met de rode baard. Naar het werk van ‘Willem die Madoc maakte’ met illustraties van Peter Vos. Averbode, Altiora, 1996. 128 p. (Klassiekers.) ISBN 90-317-1224-8.

Dit Reynaertverhaal werd geschreven voor jeugdige lezers vanaf 12 jaar, wat meteen de toon zet. In deze bespreking hoeft dus niet per se gefilterd te worden door de mazen van een strikt wetenschappelijk net. Kinderen verwachten in de eerste plaats een boeiend verhaal, een vertelling vol actie, zonder veel (belerende) bedenkingen, een verhaal dat liefst zo snel mogelijk voortgaat en vol afwisseling zit en bovendien geschreven is in een taal die zij verstaan. Reinaart de Vos van Henri van Daele, een gereputeerd jeugdboekenschrijver, beantwoordt grotendeels aan die verwachting.

Bijzonder positief is dat hij de jonge lezers ook laat kennismaken met het minder bekende en nu minder populaire vervolg van ruim een eeuw later, Reynaerts historie, zij het dan in een fel gereduceerde vorm. Bij het ‘herschrijven’ gebruikte hij, zoals vermeld in de bronnenopgave, de vertaling van Arjaan van Nimwegen (Prisma-pocket 1890, uitgegeven bij Het Spectrum in 1993): een gelukkige en een dubbele dubbelslag. Van Nimwegen bevat naast de vertaling en de oorspronkelijke tekst van de eerste Reynaert tevens een volledige prozavertaling van Reynaert II. In zijn nawoord (op zich een gelukkig initiatief, ook de jonge lezers mogen even ingeleid worden in de beroemde erfenis uit onze middeleeuwse literatuurschat) laat de auteur zich duidelijk op sleeptouw nemen door de toch wel gedateerde inleiding van Van Nimwegen. Anno 1996 nog van een West-Vlaamse Reynaertauteur spreken, getuigt van weinig kennis van de materie. Ongelukkige navolging van zijn voorbeeld gebeurt met de ondertitel van Van Daeles boek: Naar het werk van ‘Willem die Madoc maakte’, wat als gevolg zou kunnen hebben dat de lezer meent dat Willem ook Reynaerts historie schreef. Andere bronnen waren De nieuwe literatuurgeschiedenis van de Oudheid tot 1600 (Meulenhoff, 1994) en de bewerking van verteller Stijn Streuvels. Zoals Streuvels geeft hij een lijst van personages in volgorde van optreden, terwijl ook ieder hoofdstuk wordt voorafgegaan door een tussentitel die de voornaamste gebeurtenissen aankondigt. Deze tussentitels staan telkens onder een anticiperende illustratie. De bronnenkeuze is verdedigbaar, maar wild worden we er niet van.

Henri van Daele splitst zijn verhaal in elf episodes of hoofdstukken op. De eerste acht leunen trouw aan bij Van den vos Reynaerde (RI): hofraad, Bruuns avontuur, Tybeerts wedervaren, de biecht aan Grimbeert, de rechtszaak, het leugenverhaal en resultaat daarvan incluis, de pelgrimstocht, de moord op Cuwaert, de ontknoping aan het hof (p. 9-80). De slothoofdstukken vertellen fel ingekort de verdere belevenissen van de ‘felle met de rode baard’ zoals verhaald in Reynaert II (nieuwe beschuldigingen en de tweede biecht, opnieuw voor het hof en het duel Reinaart/Isengrijn, p. 81-119). Zoals in Reynaerts historie wordt de brug al vroeger gelegd. Hermelijne haalt haar echtgenoot over niet te vluchten: ‘Vossen gaan niet op de loop’. ‘Zelfs niet voor een leeuw,’ zei Hermelijne. ‘Nog voor geen duizend leeuwen!’, zei Reinaart. ‘Zo ken ik je weer!’ (p. 73).

Op de voet volgen van de brontekst betekent in dit geval niet vers na vers. Langere pleidooien, uitvoerige verhalen, tussenbedenkingen van de middeleeuwse

[p. 42]

auteur worden vervangen door zeer korte dialogen of onderbrekingen van een luisterend verhaalpersonage, adempauzes voor de jonge lezer die nog meer dynamiek in het verhaal brengen. Alle essentiële verwikkelingen blijven, maar worden herhaaldelijk ingekort. Zo vergaat het de klacht van Cantecleer, de afrekening van de dorpelingen met Bruun, de biecht aan de das, de rechtszaak...Als een tekort wordt dit niet aangevoeld, de auteur verstaat de kunst van de synthese. Toch gaan zo heel wat pittoreske details verloren: de Bruegheliaanse fauna van Vuulmaerte tot Abelquac, de Sint-Maertensvogel die op zijn nest blijft, de tafel met mes erin kwakt niet meer tegen de vloer van de pastoor van Bolois...Maar wat de pastoor overkomt in de muizenschuur gaat de auteur niet uit de weg (de tv-jeugd is wel meer gewoon). Van Daele laat Tybeert ‘een flinke hap uit zijn kruis’ bijten en nadien Julocke krijsend jammeren dat ‘dat duivelse beest’, ‘heel de beiaard’ van haar echtgenoot ‘om zeep’ geholpen heeft. Met kleine vrijheden gaat het verder: Reinaart, barstend van het lachen voegt eraan toe dat de pastoor ‘nu des te harder met de klepel zal slaan’. In de lekenbiecht wordt de affaire met Hersinde ietwat kieser verpakt. Reynaert zette de wolf horens op en o ‘wat waren dat prettige hoorntjes!’, maar hoe erg ook de zonde, het was ‘een hele zoete’.

De laatste drie hoofdstukken geven alleen de kern van de tweede Reynaert. Lessen, moralisaties en verhaalelementen vervallen, de voor de moderne lezer soms wat vervelende langdradigheid van de oorspronkelijke tekst is verdwenen. Ons wordt bijvoorbeeld bespaard wat Reinaart zijn kinderen allemaal leert, de zelfverantwoording na de biecht en het gefilosofeer over het liegen, het gesprek met Martijn. Gedecimeerd wordt Rukenaus toespraak, verkort wordt de verhalenreeks verbonden met de wonderbaarlijke spiegel (de koningin wil er maar eentje horen). Ook het verhaal van de buitverdeling wordt weggelaten. Wanneer Reinaart tijdens het duel met de wolf in heel nauwe schoentjes geraakt, laat Henri van Daele de preek van Reinaart en de parabel weg. Na de afloop van het gevecht vernemen we niets over Isengrijns verder lot of over de thuiskomst van Reinaart. Tot slot blijven ook de eindbeschouwingen van de anonieme auteur achterwege. Het verhaal eindigt zeer beknopt, maar naar mijn gevoel heel knap: ‘En zo vertrok Reinaart naar Malpertuus, kaal, maar daarom niet zonder streken. De zon klom hoger in de lente die nooit zo groen was geweest. Weldra zou het Pinksteren zijn.’ Wie de oorspronkelijke Reynaert II zal willen vinden of interpreteren zou hier van een kale reis terugkomen. Toch weet Henri van Daele in de Reynaert II-hoofdstukken een tempovol en boeiend geheel aan elkaar te smeden. Vooral het duel wordt gebald en met vaart verteld.

Het verhaal is opvallend goed geschreven. In mijn recensienotities staan heel wat tekstflarden die mij troffen als goed gevonden, pittig, Reynaerdiaans, of aangepast aan het (macho) taalgebruik van de jeugd. Sommige van deze flarden zullen misschien eerder de jeugd in het Noorden liggen. Coppe was een ‘lieve scharrel’, de muizen zijn ‘moddervette lieverdjes’, men ziet Bruun komen ‘aansjokken’, pastoors zijn ‘uitgekookte kerels’, de poedelnaakte pastoor ‘jodelt’ van de pijn, Reinaart is een ‘kletsmajoor’ en ze ‘hebben hem bij zijn kladden’. Als hij hangt zal hij weten ‘hoeveel zijn dikke kont weegt’. Tegen Hermelijne zei hij: ‘ik lul mij er wel uit’. Cuwaart ‘gaat de pijp uit’ en Belijn ‘was zeer verguld’. In zijn tweede biecht zegt Reinaart tegen de das dat hij ze daar aan het hof ‘een poepje zal laten ruiken’. Als alle leugenaars zouden opkrassen dan ‘zouden we niet eens meer met zijn vieren kunnen kaarten’. Tijdens zijn gevecht met de ‘watervlugge vos’ houdt de wolf ‘zijn voorpoot joekelend tussen zijn benen’, want Reinaart ‘greep hem bij zijn kloten’ - tussen haakjes: in de navertelling van Reynaerts historie is Van Daele allesbehalve preuts. Wie vroeger had geklaagd over Reinaart, vond hem na het duel ‘een getapte kerel’. Reinaarts vader tot slot, kon ooit ontsnappen aan zijn achter-

[p. 43]

volgers ‘omdat hij de mazzel had een oud hol te vinden, waarin hij weg kon duiken’.

Ook al mist dit herschrijven voor de jeugd iets van de onvervreemdbaar eigen sfeer van het origineel - die Jan Frans Willems bijvoorbeeld beter vatte - dit boek verraadt de oorspronkelijke tekst niet. Centraal staan nog steeds de list en de misleidende taal. De personages verloren niets van hun oorspronkelijke kleur, integendeel, ze zijn soms explicieter uitgetekend: de das is duidelijker corrupt en Nobel laat minder gegeneerd in zijn kaarten kijken: ‘Deze knaap maakt me stinkend rijk! [...] Een schat voor een strop, ik heb wel eens slechtere ruilen gedaan.’

Bijzonder knap zijn de illustraties van (‘What's in a name?’) Peter Vos. leder hoofdstuk wordt ingeleid met een anticiperende tekening waarin simultaan de hoofdmomenten in het volgend hoofdstuk worden voorgesteld: vol leven, realistisch, soms karikaturaal. Wanneer Reynaert toehapt, voel je de wreedheid van zijn beet aan den lijve. Als de vos geniet of lacht, beleef je er zelf deugd aan. De tafereeltjes zijn fris en wemelen van bont gebeuren. Ook de tekeningen binnen de initialen van ieder hoofdstuk zijn juweeltjes. Jammer dat ze niet ingekleurd zijn. De gekleurde kafttekening laat vermoeden hoe veel rijker de illustraties nog zouden kunnen worden. Een vraag laat niet los: waarom draagt de in de tekst ‘poedelnaakte’ pastoor toch een nachthemd? Een knipoog naar de illustratietraditie? Zijn de illustraties deels los van de tekst ontstaan? Werd er een oudere bron als voorbeeld gebruikt?

Deze herschrijving van het Reynaertverhaal vond reeds ruim de weg naar de jonge lezers. De publicatie bij een van Vlaanderens meest succesvolle jeugduitgeverijen is daar niet vreemd aan. In het Noorden werden aan de tekst een uitzending van Teleac/NOT en een apart Bulkboek (Geef mij maar een boek, 7, najaar 1997) gewijd. Auteur en uitgever mogen zich verheugen in een buitengewone meevaller: het boek werd voorgedragen voor de IBBY Honourlist 1998 (Hans Christian Andersenprijzen) en kreeg zo de kans op internationale roem.

Marcel Ryssen