Tiecelijn. Jaargang 10

[p. 19]

Reynaert in prent en ex-libris

‘Reynaert is een schijnheilige bedrieger. Hij is op zijn sterkst wanneer hij ontmaskert. Niet zelden doet hij dit door zelf een masker op te zetten, soms door zich te verkleden als pelgrim, als heremiet of als monnik, meestal door een verbaal masker.’ (Rik van Daele, Ruimte en naamgeving in Van den vos Reynaerde, Gent, 1994, p. 536-537.)

Achter een masker kan men zijn ware bedoelingen verbergen. Reynaert verborg zich vooral achter een verbaal masker, soms gehuld in een aangepaste vermomming. Zo kon hij zich voordoen als een bepaald type en zijn listige praatjes aanvaardbaar maken voor zijn dikwijls wantrouwige toehoorders. Zo liep ook Canteclaer in de val. De haan dacht dat de vos door de honden verjaagd was uit zijn veilige schuur. Maar: ‘Als een kluizenaar keerde hij weer. Hij toonde mij een brief met uw zegel en vertelde, dat gij, o koning, alle misdaden vergeven en een algemene vrede afgekondigd had, zoals die letteren bevestigden. Ik ben nu der wereld afgestorven, zei Reinaart en hij toonde mij zijn pelgrimstas en pij.’ (A. Hans, Reinaart de Vos, Antwerpen, Opdebeek, 1961, p. 14).

Hier kunnen we ook nog, naast het taalmasker en de verkleedpartij, spreken van valsheid in geschrifte. Verschillende ex-libriskunstenaars hebben Reynaert ook een andere pij aangemeten en een masker voorgehouden. Volodymir Taran uit Oekraïne heeft op zijn kopergravure-ex-libris (p. 18) een naakte man afgebeeld die een vos rond zich wikkelt. Als een vermommingspij, of als een pelerine zoals de vrouwen in de belle époque? De kunstenaar speelt zijn commedia dell'arte zelfs met twee maskers. De vos houdt de man een masker voor en ook de kop van Reynaert is een masker. Zo kan de artiest Reynaerts snuit verlengen en biedt hij Tiecelijn een zitje. De raaf zit zo dichtbij dat Reynaert wat moet loensen om begerig naar de kaas te loeren. De prent oogt als een wereld van schone schijn, zoals het hof van Nobel. Ze houden elkaar een masker voor. Opvallend zijn ook de slakken onderaan de prent. De afbeelding is gewikkeld in hun slijmdraden, een gemakkelijk te doorbreken kordon. Of is het een metafoor en is Reynaert in geen enkel keurslijf te vangen? Of is niets wat het schijnt te zijn? Reynaert is dertiende-eeuws, maar ook postmodern: hij duldt geen regels, is individualistisch en schept chaos. Zoals ook deze postmoderne kunstenaar in zijn prent geen logische ordening volgt. Op het eerste gezicht lijkt het wel chaos.

[p. 20]

[p. 21]

Zo is het ook met de stylistische vos op het ex-libris (p. 20, een ets-aquatint in kleur) van Alphonsus Cepauscas uit Vilnius in Litouwen. De uit fragmenten opgebouwde Reynaert zit op een soort brandstapel en heeft een lampenkap als veelzijdig masker. Hier is hij zeker niet wat zijn masker ons toont: een lief vossenkopje met een bloem. Achter het masker - de kunstenaar gunt ons een goede blik achter de schermen - zien we een boosaardige Reynaert. Het is nog vóór de tweede daging, want Tibeert draagt nog geen ‘zeeroverslapje’. Denkt Cepauskas aan de inquisitie en ziet hij Reynaert liever op de brandstapel dan aan de galg? Op de achtergrond wordt de vos door vele ogen gevolgd. Beelden zijn even listig als taal.

De Bulgaarse kunstenaar Stoimen Stoilov, die nu leeft en werkt in Wenen (hij had in Wenen in 1996 nog een grote tentoonstelling met werken over de Carmina Burana) brengt de vos ook in verband met maskers. Van Stoilov zijn twee ex-libris in de catalogus Reynaert de vos in prent en exlibris opgenomen: een vissende vos op ware grootte, afgebeeld in de catalogus op p. 38, en een tweede ex-libris dat we even nader bekijken. Ook op dit ex-libris (p. 22, ets-aquatint) werkt de kunstenaar met twee maskers. Centraal in de prent staat het heldere oog van de vos. Reynaert ziet ons, het is opletten geblazen. De kunstenaar plaatst de maskers handig in de compositie: het onderste lijkt de vos te passen, even voorhouden en we hebben een antropomorfe vos. Is het maanmasker, in laatste kwartierstand, voor de geheimzinnige vrouw? De klein afgebeelde vos rechts boven lijkt de maan te vervolledigen. Is het dan volle maan en werpt dat het licht op het helder afgebeelde vrouwengezicht? Ze heeft zo een vreemde blik, is zij maanziek? Vader Reynaert met strikje gaat op stap. Kan hij met masker en radde tong de mooie vrouw veroveren? Toch oppassen want Tiecelijn zit op de loer en kan het uitbrengen.

In de Reynaerttentoonstellingscatalogus staan nog enkele maskerprenten (p. 58-61). Op pagina 58 staat een zeer mooie mezzotint-ex-libris van de Joegoslavische kunstenaar Djurovic. De grote kwaliteit van de mezzotinttechniek is de mogelijkheid tot verschillende nuances in de zwartwittinten: van hard tot fluweelzacht. Dit gaat echter in een boekafdruk verloren. Er is nog steeds mogelijkheid om de originele prent te zien in de rondreizende tentoonstelling en later in het Internationaal Exlibriscentrum van Sint-Niklaas. Het is een confrontatie tussen een Mefistoachtige man met een Canteclaermasker en een vos met een even duivelse blik. Heeft hij zijn meester in de boosheid gevonden en zijn de afgebeelde druiven te groen?

Dit is een kroniek vol met vragen. Goede prenten roepen vragen op. Goede kunst doet nadenken.

W. FELIERS

[p. 22]