Tiecelijn. Jaargang 8

[p. 61]

Paulus Potter en Reynaert de vos.
Signalering van een opmerkelijke relatie

Onlangs werd in het Mauritshuis te Den Haag een uitgebreide overzichtstentoonstelling georganiseerd over het werk van Paulus Potter ('t Land van Paulus Potter).

Paulus Potter (1625-1654) is beroemd geworden met zijn schilderij De Stier, een van de meest besproken schilderijen uit de periode van de Nederlandse Gouden Eeuw.

Op de tentoonstelling was ook het schilderij Het leven van de jager te zien. Dit paneel van 84,5 × 120 cm wordt bewaard in de Hermitage te Sint Petersburg. Potter schilderde dit werk rond 1650¹.

Het opmerkelijke schilderij, dat zich laat lezen als een beeldverhaal, is verdeeld in veertien afzonderlijke scènes: met name twaalf randtaferelen rond twee middenvoorstellingen. Het verbindende element bij alle taferelen is de jacht. Tien randtaferelen tonen uiteenlopende jachtscènes waarbij steeds andere dieren het doelwit van de jager vormen. Twee scènes hebben een meer mythologisch thema als onderwerp.

Het bovenste middenpaneel is voor ons interessant. Hier is een ‘omgekeerde wereld’ geschilderd. De dieren berechten de jagers. Rechts is een grote boom te zien, staande op een verhoging in het landschap. Onder de boom staat een stier, zit een leeuw met een scepter in de rechterpoot, liggen een panter, een everzwijn en een bok. Iets meer naar achteren staat een grote olifant. Iets lager voor de leeuw zit een vos, die met zijn voorpoten een ‘akte’ vasthoudt. Deze hele groep kijkt toe hoe een jager in bedwang wordt gehouden en wordt voorgeleid door een beer en twee wolven. Deze jager is precies in het midden van het paneel-deel afgebeeld. Links van deze groep zijn een hert, een paard - wellicht het paard van de jager -, een koe, enkele honden, een varken en een beer te zien. Ze dienen meer als beeldvulling. Het eigenlijke ‘omgekeerde wereld’- verhaal wordt verteld aan de rechterkant².

1 Bij dit artikel kon geen afbeelding worden geplaatst omdat de beschikbare illustraties in de tentoonstellingscatalogus (A. WALSH, e.a., Paulus Potter. Schilderijen, tekeningen en etsen, Den Haag/Zwolle, 1994) allemaal in kleur zijn weergegeven. Het kwaliteitsverlies was te groot.

2 In de catalogus van de tentoonstelling wordt het schilderij als volgt beschreven: ‘Op de twee centrale voorstellingen zijn de rollen omgedraaid. De bovenste scène toont hoe een beer, twee wolven en een hert de vastgebonden jager voor het dierengerecht leiden. Zijn jachthonden worden opgebracht door een beer, een zwijn en een mediterrane buffel. Links staat het paard van de jager vastgebonden aan een boom. Een leeuw, die de roede van justitie vasthoudt, zit vanaf een verhoging de rechtbank voor. De koning der dieren wordt bijgestaan door een brede selectie uit het dierenrijk: een olifant, een luipaard, een bok, een zwijn en een stier. De vos leest de aanklacht voor.’ A. WALSH, e.a., Paulus Potter. Schilderijen, tekeningen en etsen, Den Haag/Zwolle, 1994, p. 130.

[p. 62]

Deze scène is een duidelijke ‘variant’ op, en tevens een zeer duidelijke ‘kopie’ van enkele bekende Reynaertscènes, zoals de illustratie waar Reynaert voor het hof wordt aangeklaagd en die waarop Reynaert wordt veroordeeld. De afbeeldingen hiervan in de Noord- en Zuidnederlandse volksboeken, de geïllustreerde uitgave van Plantijn uit 1566 en zoals die voorkomen in de cyclus van Allart van Everdingen zijn op nagenoeg identieke wijze opgebouwd. Het beschrijven van de scènes zoals die voorkomen in deze boeken, zou een bijna ‘letterlijke’ herhaling zijn van die zoals hierboven bij Potter beschreven³.

Het is hier alleen niet Reynaert die veroordeeld wordt, nee hier in deze ‘omgekeerde wereld’ is hij het die de ‘uitspraak’, of liever, de aanklacht, voorleest!

In de catalogus wordt geen enkele relatie gelegd met de genoemde Reynaert-iconografie. Wellicht zijn de auteurs daarvan niet op de hoogte, hetgeen toch een beetje opmerkelijk is omdat de kwaliteit van de catalogus prima is.

Over het thema van de omgekeerde wereld wordt in de catalogus het volgende gezegd: ‘Het berechten en terechtstellen van de jager door de dieren behoort tot het aloude thema van de “omgekeerde wereld” dat met name in de prentkunst een rijke beeldtraditie kent. De essentie van de “omgekeerde wereld” is dat alle traditionele rolpatronen zijn omgedraaid. Zo straffen de kinderen hun ouders, berijdt het paard de ruiter en wordt de slager door zijn varkens gevild’⁴.

In de beschrijving wordt wel gewezen op het bestaan van een aantal prenten met soortgelijke ‘omgekeerde wereld’-taferelen. Eén ervan is ook voor ons van belang. De bewuste prent, in de catalogus op pag. 131 afgebeeld, heeft als titel: ‘Alte straffe heeren // doen haer gunst in haet verkeeren’. De naam van de kunstenaar is niet bekend, de ets is circa 1650 uitgegeven door Hugo Allaerdt. Ook hier worden de jagers berecht. Uit de opschriften blijkt dat de prent een politieke strekking heeft. Dit blijkt bijvoorbeeld al uit de genoemde titel. De jacht kan in dit verband uitgelegd worden als een metafoor van het oorlogvoeren. De prent waarschuwt voor het gevaar dat machthebbers lopen als zij zich te buiten gaan aan krijgsgeweld. In de catalogus wordt uitvoerig ingegaan op de mogelijke politieke betekenis van de prent en van het schilderij van Potter. Het is hier niet van belang om daar verder op in te gaan.

3 Zie hiervoor: J. GOOSSENS, Die Reynaert-Ikonographie. Darmstadt, 1983; H. MENKE, Bibliotheca Renardiana. Teil 1: Die europäischen Reineke-Fuchs-Drucke bis zum Jahre 1800. Stuttgart, 1992; E. VERZANDVOORT, De vos, Van Everdingen en Von Kaulbach, in: Johann Wolfgang von Goethe & Reineke Fuchs. Hulst, 1994, p. 41-50. (Tentoonstellingscatalogus.); en E. VERZANDVOORT, Allart van Everdingen (1621-1675) and his Illustrations for J.Chr. Gottsched's ‘Reineke der Fuchs’ (Leipzig, 1752), in: Reinardus, vol. 8, Amsterdam/Philadelphia. (Ter perse).

4 A. Walsh, A.w., p. 130-131.

[p. 63]

‘Alte straffe heeren doen haer gunst in haet verkeeren’ (ets, 320 × 410 mm), Hugo Allaerdt exc., Rijksprentenkabinet, Amsterdam FM 1118Ca (afgebeeld in: A. Walsh e.a. Paulus Potter. Den Haag/Zwolle, Mauritshuis/Waanders, 1994, p. 131). Bovenaan: volledige prent, onderaan: detail.

[p. 64]

De conclusie in de catalogus luidt: ‘De voorstellingen in het midden tonen wat er kan gebeuren wanneer het geteisterde volk in opstand komt tegen een oorlogszuchtige heerser’⁵.

Rechtsonder in de hoek van de ets zien we een vos zitten die de ‘aanklacht’ voorleest. Het bijschrift luidt: ‘Hoort myn heeren hoort wilt doch wat stille wesen // Ick Reynert de klerck sal de sententie leesen’. Op de ‘sententie’ zelf staat: ‘Wat heeren wysen is te prisen’. Op deze prent wordt de vos letterlijk Reynert genoemd. Bij Paulus Potter is het dus ook Reynaert die de akte voorleest!

Heel opmerkelijk vind ik dat de genoemde prent en het schilderij van Potter vervaardigd zijn in dezelfde periode waarin Allart van Everdingen zijn Reynaertcyclus samenstelde. Of Potter en Van Everdingen elkaar gekend hebben heb ik in de literatuur (nog) niet kunnen achterhalen, maar het lijkt mij zeer plausibel. Beiden waren beroemd en geliefd in kringen van de adel en het hof en allebei waren het meesters in het weergeven van dieren. Beiden waren tijdgenoten èn ze woonden tegelijkertijd in Amsterdam!

In de catalogus wordt de beschrijving afgesloten met de mededeling: ‘Verder onderzoek naar de relatie tussen Potter en personen uit de kring rond Johan Maurits, [de hoffiguur waarmee Potter nauw in contact stond en die op zijn beurt weer relaties had met de familie Trip - de familie waarvoor Van Everdingen wellicht zijn Reynaertetsen vervaardigde (E.V.)] kan mogelijk nieuw licht werpen op de ontstaansgeschiedenis van Het leven van de jager, dat in alle opzichten zo'n bijzondere plaats inneemt binnen het oeuvre van de meester’⁶.

Ik hoop in deze signalering duidelijk gemaakt te hebben dat men bij dat onderzoek ook zal moeten letten op de relatie tussen Paulus Potter en Allart van Everdingen en de Reynaerttraditie. Het zou in ieder geval zeer interessant zijn als onderzocht zou kunnen worden welke boeken Potter kende, bezat en gelezen heeft.

Erwin VERZANDVOORT

5 A. Walsh, A.w., p. 133

6 A. Walsh, A.w., p. 135.