Tiecelijn. Jaargang 8

[p. 24]

Reynaert in prent en exlibris

Frank-Ivo van Damme is een duizendpoot. Meestal blootsvoets in sandalen, maar daarom nog geen monnik. Hij is metaforisch een duizendpoot, want hij heeft duizend en één beelden in hand en burijn. Zijn artistiek veld gaat van vrije prenten over illustraties naar een waaier van honderden exlibris in hout- en kopergravure. We beperken ons tot exlibris, maar willen toch even, terloops naar een paar illustraties verwijzen. We vermelden de paginagrote Tijl Uilenspiegels in Vuurwerk voor Vlaanderen, in de reeks Flandria Aeterna van het Ortelius-Boekenfonds (1980, Deurne/Antwerpen). Het is een visualisering van Tyl, Feu Brulant.. van Emmanuel Looten. Er zijn ook de diep doorvoelde illustraties in de Celbrieven (1980, Sint-Niklaas) van Wies Moens, met op de omslag de man die zijn ketenen breekt maar met zijn torso door celtralies is doorboord. Frank-Ivo is door en door Vlaams, maar vooral universeel - hij heeft opdrachtgevers tot in Japan (ook voor de Keltische letterexlibris).

Na zijn talrijke exlibris in houtgravure is hij de laatste jaren overgestapt op de koperplaat. Vele van zijn exlibris zijn nu kopergravures. Nu is hij een groots project aan het uitbouwen, het volledige Keltisch-alfabet uitbeelden in exlibris. Er zijn reeds veertien bladen klaar, waaronder twee met een vossemotief. Na voltooiing zullen de exlibris worden gepubliceerd.

Voor zijn Keltische letters zoekt de kunstenaar inspiratie en documentatie in met miniaturen verluchte publikaties zoals het Book of Kells (Evangelieboek uit het begin van de negende eeuw), het Book of Durham en het Book of Lindisfarne. Voor het afgebeelde exlibris van J. Janssens heeft hij het vlechtwerk gevonden in een Duitse bron. Op het hoogtepunt van zijn bloei bestreek het Keltisch gebied een groot deel van West-Europa. De Keltische letterkunde omvat zowel dichtwerken als proza, die tot stand kwamen vanaf de vierde eeuw in Ierland en Schotland, Cornwall en Bretagne. In hoger vernoemde titels vindt de graficus meer dan 600 bladzijden met het typische vlechtwerk in de miniaturen.

De kunstenaar schrijft: ‘Krankzinnig ingewikkeld en ingenieus. Ook als je al twee, drie jaar erop gestudeerd hebt. Fascinerend en verslavend als een computerspelletje maar dan met een bevruchtend resultaat. Toepassen van voorbeelden en zelf nieuw vlechtwerk ontwerpen. Dagen euforie en meditatie. LSD op zijn zuiverst!’ En verder: ‘Het vlechtwerk heeft als voornaamste regel het ritmische boven-onder zoals echt vlechtwerk en soms betrap je, je collega - over meer dan duizend jaar - op een vergissinkje! Zal hij nooit gedacht hebben!’

[p. 25]

[p. 26]

De eerste van de twee vosse-exlibris in Keltische letter met het typische vlechtwerk is ontworpen voor Joël Janssens uit Zottegem. Zottegem ligt aan de voet van de Vlaamse Ardennen, een prachtige streek, die met veel enthousiasme werd beschreven door Omer Wattez. De vos uit de Reynaert II zou zich daar thuis voelen, maar misschien ook zijn beroemde voorganger uit Van den vos Reynaerde. Wie weet liep door die streek niet zijn vluchtweg? Nu nog is het een gedroomde vossebiotoop.

Hoort toe wat ik u verder zeg
over Reinaert. Hij trad weer in zijn hol
en zei: ‘'t is tijd dat ik mijn matten rol,
hier wacht ons niets dan last en rouw.
Maak u klaar, mijn lieve vrouw,
met de kinders al te gader,
volg mij want ik ben hun vader,
laten we vluchten voor 't gevaar’.
Toen bleven ze niet langer daar
en stoven er gezwind vandoor.
Met welpjes in hun spoor
moesten Rein en Hermelinde
hun heil in de woestijn gaan vinden.

(hertaling K. Jonckheere, p. 303.)

Het exlibris (ill. p. 25) bevat een rijkdom aan gegevens, met name (en vooral) een groot deel van de ‘petite histoire’ van de opdrachtgever. Tussen de benen van de Keltische ‘J’ zit een boekbinder, een eerste verwijzing naar een hobby van de opdrachtgever. De kronkels vlechtwerk die in deze prent zijn verwerkt, werden ontleend aan een Keltische miniatuur in een Duits-middeleeuwse bron, en zijn tevens een verwijzing naar Janssens' belangstelling voor middeleeuwse miniaturen. Het meisjeshoofd is een jeugdfoto van mevrouw Janssens, Rosita Van den Haezevelde. Haar naam verklaart het verschijnen van de haas bovenaan in de ‘J’. Wij zouden er graag Cuwaert in zien. Of oogt de haas niet bang genoeg? Bemerk hoe de oren van langoor moeten meespelen in het vlechtwerk. De opdrachtgever heeft een verzameling boeken met middeleeuwse verhalen en volksverhalen. Speciaal gekoesterd wordt een kleine verzameling Reynaertboeken. Ook in de Vlaamse Ardennen zitten er vossejagers.

De kunstenaar heeft Reynaert in het vlechtwerk vervlochten. Zou hij nu echt gestrikt zijn? Hij kijkt zo levendig en schalks. Ook uit het vlechtwerk om nek en poten zal hij wel ontsnappen. Alles in, aan en rond de letter is benut: de dauwdruppende plant staat rechtstreeks in verbinding met de vrouw. Is dit symbool van de eeuwige

[p. 27]

[p. 28]

vruchtbaarheid van de natuur? Onder de bladeren van de plant staat Genoveva van Brabant gegraveerd naar een beeld in de woonkamer van de opdrachtgever. En in Vlaanderen speelt Uilenspiegel altijd mee, nu bovenaan als vrolijke ‘spuwer’. En rechts mag de Vlaamse leeuw klauwen; hij is stevig ingekapseld. Ook symbolisch? Muisjes vragen niet veel plaats, en nog kleiner, zien we (misschien) een duizendpoot onderaan de letter. Een prachtige beheersing van blad en letter, een geïnspireerde en vakkundige compositie, dit opus 121 van Frank-Ivo van Damme.

Nog een bijzonderheid. Joël Janssens heeft ter gelegenheid van de uitgave van de Reynaertpostzegel in 1992 (zie Reynaert bloemleest Tiecelijn, p. 113-114) een grafisch blad ontworpen en gedrukt in een oplage van 25 exemplaren. Bovenaan sluipt Reynaert door een golvend landschap. Onder het opschrift: ‘Reynaert / den fellen met den rossen baard / die gremelde met mens en aard’ zijn de drie postzegels (Reynaert - Fiere Margriet - les Macrales) gekleefd en met de speciale Reynaertstempel - vossekop van de postzegel - bedrukt, Sint-Niklaas 21.06.92.

Het tweede Keltische vosse-exlibris is er een voor de schoonzoon van Frank-Ivo. Hij schrijft: ‘Hierbij nog één met een vos-Renaud-Renard. Tybaert-Katje, Kaatje mijn dochter. Mijn schoonzoon is geboren op Nieuw-Caledonië (vos wijst ernaar) vader van R. is olympisch loper geweest.’ Zoals het vlechtwerk in de letter gaat dat vlechtwerk verder onderaan tussen de opstaande benen van de letter ‘R’. Frank-Ivo schrijft hoger: ‘krankzinnig ingenieus. Ook als je al twee, drie jaar erop gestudeerd hebt.’ Toch maar opletten. Tybaert zit op de loer. Hier treffen we weerom een heerlijk complexe vulling van het blad en de prachtige inplanting van de exlibris-term. En ook een graficus kan citeren. Onder de loper zien we een kleine afbeelding van het Keltische letterexlibris voor Dennis Alcalde, kleinzoon van de atleet en van Frank-Ivo.

De twee besproken kunstwerkjes tonen de onbegrensde mogelijkheden van het exlibris. Met vakmanschap en inspiratie, hard werken en beheersing van de compositie kan men op enkele vierkante centimeters een hele wereld oproepen.

In dit kader wil ik nog eens wijzen naar de door de v.z.w. Tiecelijn-Reynaert i.s.m. het stadsbestuur van Sint-Niklaas uitgeschreven Reynaertexlibriswedstrijd. Op heden zijn er wereldwijd reeds 1100 uitnodigingen tot deelname verstuurd. Dit is een enige gelegenheid om een Reynaertexlibris te laten ontwerpen. Een dergelijke belangrijke wedstrijd (met een groot prijzenpakket en een tentoonstelling) krijgt de volle aandacht van de kunstenaars. Voor adressen van kunstenaars en informatie kan U altijd inlichtingen vragen in het Internationaal Exlibriscentrum te Sint-Niklaas, Regentiestraat 61-63. Tel: [phone].

W. FELIERS