Tiecelijn. Jaargang 7

[p. 105]

Reynaert-ex-libris-kroniek

Een auteur van stripverhalen speelt met zijn figuren zoals een poppenspeler met zijn poppen. Dat deed ook de ontwerper van het te bespreken ex-libris. Ik vroeg aan de jonge Russische kunstenaar Arkadiy Vorobyov uit Lvov, nu Oekraïne, een Reynaert-ex-libris te ontwerpen en als ets uit te werken. Hij heeft zijn prent gezien en uitgewerkt als een poppenspel. Zo kan hij Reynaert met de figuren laten spelen en ze naar hartelust manipuleren.

De Russen hebben een grote leescultuur en velen kennen onze Reynaert zeer goed; voor hen is het Reineke Lis. Het eerste deel van de titel doet al iets vermoeden: ook naar Rusland kwam de Reynaert niet langs paden ‘menichfoude’, maar via de Reineke Fuchs van Goethe. Reeds in 1861 vertaalde Michael Dostojevski, broer van de beroemde Fedor, Reineke Fuchs in het Russisch. Ook langs die weg kent Arkadiy Vorobyov ons dierenverhaal. De jonge kunstenaar, geboren in 1961 in Lvov (in het Oekraïens Lviv en onder de Oostenrijkse monarchie Lemberg) heeft zoals vele Russische beeldende kunstenaars een degelijke opleiding genoten. Voor hem was dat een specialisatie in grafische technieken, boekvormgeving en design. Na een negenjarige opleiding promoveerde hij vorig jaar aan het Grafisch Instituut Ivan Fedorov van Lvov en volgde hij in dezelfde tijd ook een aanvullende opleiding schilderkunst in Bryansk.

Als we zijn prent bekijken, rijzen er wel enkele vragen. De afbeelding is niet zomaar in de ons vertrouwde Reynaerticonografie te plaatsen. Het is dikwijls moeilijk een kunstenaar zijn prent te laten verklaren. Vorobyov schreef mij: ‘I like to paint with some philosophic hint’. Hij kwam alleszins los van voorbeelden en gaf een boeiende verklaring en interpretatie (vrij vertaald): ‘Reineke Fuchs staat voor het slechte dat zich afspeelt tussen de mensen - sluwheid-listigheid-boosaardigheid-verraad-ontrouw-alles doen mislukken. Voor vele mensen is deze levenshouding nog altijd de drijfveer achter hun daden en handelingen. De cirkel op de prent is symbolisch: een vergrootglas, waarin we de scène in uitvergroting zien. De vos als poppenspeler bespeelt met zijn touwtjes de marionetten die verborgen zijn achter een dierenkop. De marionetten zijn de verpersoonlijking van alle slechte menselijke karaktertrekken. Ze zitten tegen een aardbol, op verwoeste, braakliggende grond, tussen verwoeste architectuurresten en een schedel. Deze enscenering verwijst naar de ecologische problemen die we dringend moeten oplossen willen we nog een toekomst hebben. En tot slot speelt ook het thema: “weg met oorlog en tweedracht!”’ Wat een mooie actualisering van de Reynaert...

Het deel van Oekraïne waarin Vorobyov geboren werd, lijkt wel het Vlaanderen van Midden-Europa, in zijn geschiedenis steeds gebukt onder vreemde heersers, steeds strijdend voor de eigen taal. Zo was het ook een tijd onder Poolse heerschappij. Dan heette Lvov Lwow. In dit Lwow maakte Marcin Smarzewski in 1860 de eerste Poolse vertaling van Reineke Fuchs. Lvov heeft wel iets met de Reynaert.

[p. 106]

Na een halve eeuw monddood te zijn geweest, willen de kunstenaars in Oekraïne inspraak hebben. Vorobyovs grafische benadering van de Reynaert laat de brede mogelijkheden zien om het verhaal te visualiseren en te actualiseren.

In deze ruime optiek moet het Reynaertthema jonge en oudere grafici kunnen inspireren en aanzetten tot deelname aan de door de v.z.w. Tiecelijn-Reynaert aangekondigde Reynaert-ex-libris-wedstrijd. In oktober zullen meer dan 1000 grafici over een belangrijk deel van de wereld een vraag tot deelneming en het reglement ontvangen.

Naast Goethes Reineke Fuchs noemt Vorobyov ook Lis Mikita, een Oekraïense Reynaertbewerking van Ivan Franko als inspiratiebron. Op de tentoonstelling rond Reineke Fuchs in Hulst in mei 1994 lag een mooie uitgave van Franko's ‘Reineke’: Ivan Franko, Lis Mikita, met kleurenillustraties van de grafica Sofia Karaffi-Korboet uit 1973. (Catalogus Johann Wolfgang von Goethe & Reineke Fuchs, Hulst, 1994, p. 79, nr. 128).

Ivan Franko, dichter en literairhistoricus (Nahujevyci 27 augustus 1856 - Lemberg 28 mei 1916), was een belangrijke figuur in de Oekraïense literatuur. Hij studeerde filologie te Lemberg en te Wenen en schreef gedichten met sociale en nationale thematiek. West-Oekraïne, waar Franko leefde, lag toen onder de heerschappij van de Oostenrijks-Hongaarse dubbelmonarchie. De sociaal voelende Franko zette zich er in voor de Oekraïense boerenbevolking. Hij was zelfs medeoprichter van de radicale boerenpartij. Zijn inzet en strijdlust brachten hem in botsing met de klerikale- en liberaal-burgerlijke kringen en deden hem zelfs meermaals in de Oostenrijkse gevangenis belanden. Zijn militante houding brak ook zijn carrière als literairhistoricus.

In 1890 begon Franko aan zijn Oekraïense versie van de Reynaert, een bewerking naar Goethes Reineke Fuchs. Zijn Lis Mikita zal nog in hetzelfde jaar gepubliceerd worden. Niettegenstaande hij Goethe op de voet volgt en hij zijn vertaling ook in twaalf zangen verdeelt, zal hij Reineke Fuchs zodanig bewerken dat hij tevens een humoristisch beeld kan schetsen van het contrastrijke, maar tevens zware Oekraïense land-en boerenleven. De rebelse Ivan Franko kon zich zeker inleven in de strijd van Reynaert tegen de heersende klasse, al was de strijd van Ivan Franko voor zijn boeren wel heel wat onbaatzuchtiger dan Reynaerts egoïstische strijd om de bestaande orde te breken. Toch zal dit aspect Ivan Franko zeker hebben aangezet om de Reineke Fuchs te bewerken en de problematiek van de Oekraïense boeren via dit boeiende gedicht in de belangstelling te brengen.

Na vele jaren kan Vorobyov vrij zijn mening uitbeelden. Ivan Franko belandde daarvoor nog in de cel. Velen zullen met Vorobyov verder willen zoeken naar een land van belofte: geen ‘waste land’, maar een schaduwrijke plaats van kreupelhout en hei, met goede schuilplaats en beste spijzen, wat parelhoenders en patrijzen.

Willy FELIERS

Literatuur:

Herbert KIRMSE, Goethes Reineke Fuchs. Editionen und Illustratoren, in: Imprimatur. Ein Jahrbuch für Bücherfreunde. N.F. Band XV. Frankfurt am Main, 1994, p. 43-79.

[p. 107]