Tiecelijn. Jaargang 6

[p. 140]

Reynaert-ex-libris-kroniek

Te Ingooigem bovenop een klijtkop - een soort terp of tumulus - staat het ‘Lijsternest’ van Stijn Streuvels. Zoals een nest zit de villa tussen het groen verscholen. Het vroegere woonhuis van Streuvels is nu een prachtig museum geworden, een waardig monument ter herdenking van de overleden grootmeester. Het is een levendig, sfeervol museum; men dwaalt door de vele kamers tot in de werkkamer met het beroemde panoramische raam door de authentieke inrichting. De vele kamers, de bibliotheek en de werkkamer zijn in hun oorspronkelijke staat bewaard. Vanachter iedere hoek, vanuit ieder portaal zou je Streuvels verwachten. Ook zijn prachtige boekenverzameling staat nog op de planken. Hoe dikwijls zijn de vele prachtbanden niet door hem in de hand genomen. Hij was een verwoed lezer en bibliofiel. Daar in die toen eenzame hoek van Vlaanderen bracht de postbode - waar hij iedere dag nieuwsgierig naar uitkeek - de wereldliteratuur binnen. Hier las hij de Reynaert, en zal hij hem tussen januari en juni 1906 hertalen voor de ‘Wereldbibliotheek’ van Leo Simons. Als voorpublikatie verschenen de eerste vijf hoofdstukken in de Nieuwe Rotterdamsche Courant van 3 januari 1907. Streuvels schrijft hierover: ‘Ter verpoozing heb ik mij toen gezet aan de bewerking van Reinaert de Vos, op uitnoodiging van Leo Simons voor zijn pasgestichte Wereld-Bibliotheek’ (Ingoyghem /, p. 54). De volledige hertaling zal L. Simons dan op de markt brengen in januari 1907: Reinaert de Vos. Naar de handschriften van het Middeleeuwsche epos herwrocht door Stijn Streuvels. Amsterdam, G. Schreuders (‘voor de Mij voor Goede en Goedkope Lectuur’). Het is een barokke hertaling met veel uitweidingen in de mooie Streuvelstaal.

Over de taal van Streuvels en het taalgebruik van enige andere Vlaamse schrijvers, schrijft Karel van de Woestijne in een van zijn vele brieven als correspondent in de NRC op 28 augustus 1906 (publikatie op 30 augustus) in een verslag over ‘Het XXIXe Nederlandsche taal- en letterkundig congres te Brussel’, een congres dat in het teken van de ‘dialectruzie’ stond. Men vroeg of schrijvers wel beschaafde lieden zijn. Karel verdedigt de auteurs en schrijft dat ‘[...] eenige Vlaamsche schrijvers in de laatste jaren er op bedacht zijn [...] hun taal te verjongen, te verfrisschen door een keurig putten uit de milde bron der levende volksspraak. Wij zijn honderden woorden rijker geworden, seder [sic] Guido Gezelle, sedert Stijn Streuvels’. En dan komt de merkwaardige zin: ‘Intusschen zit Stijn Streuvels rustig op zijn berg in Ingoyghem, en antwoordt overmorgen met een nieuw boek, Reinaert de Vos, op al deze prietpraat.’ Volgens Van de Woestijne zou de Reynaertbewerking dus verschijnen op 30 augustus 1906. Waarom werd het dan 1907? Luc Schepens geeft ons het antwoord in zijn Streuvelskroniek:

1906 - 2 oktober -
Hij reviseert de drukproeven van Reinaert II. Terwijl hij op 13 november aan De Bom meedeelt dat Reinaert I af is. Van Reinaert I zal een luxeuitgave verschijnen ‘met tekeningen van een Hollander [Wierink] en een voorwoord van Prof. Kalff.’ (p. 59).

[p. 141]

Het afgebeelde ex-libris (afb. 1) is een ets van de Bulgaarse graficus Yanakiev, geïnspireerd door W. von Kaulbachs interpretatie van de aankomst van Tibeert voor de poort van Malpertuus. Ik citeer hier hoe Streuvels dit tafereel in proza hertaalde:

[...] ‘Alzoo stapte hij dapper vooruit rechte naar Malpertuus. Toen hij daar aankwam vond hij Reinaert te praal staan vóór de poorte van zijn kasteel. Tybaert begon zonder aarzelen:
- De machtige God verleene u een goeden avond! maar de koning dreigt u naar 't leven, is 't bijaldien dat ge met mij, op staanden voet niet mede en komt naar 't hof.
En Reinaert met een genadige buiging, zegde beleefd en monkelend:
- Tybaert, vrome held, mijn beste neef, ik, heete u welkom.
God geve u voorspoed en geluk.
Bij God, dat jeune ik u well (uitg. L.J. Veen, 1911, p. 73)

[p. 142]

Op het ex-libris kijkt Streuvels over de halve deur naar dit tafereel. De afbeelding op de muurtegel naast de deur is hier de lijster op haar nest geworden. Dit is het spiegelbeeld van de originele siertegel naast de deur van Streuvels' woning, met de tekst ‘Het lijsternest te Ingoyghem’. Volgens P. Thiers is deze tegel vermoedelijk ontworpen door E. Viérin. Streuvels heeft hier ook een stempel van laten maken om als ex-libris te gebruiken in zijn boeken. Yanakiev heeft de oorspronkelijke tekst weggewerkt en op zijn ex-librisprent de gebruikelijke tekst geëtst. Op de prent van W. von Kaulbach is de ‘Heiliger Florian’ de schutsengel, maar hier is het de attente lijster die het ‘Malpertuus’ van Streuvels zal beschutten.

Streuvels was een ‘herwrochter’, ook van zijn eigen werk. Iedere nieuwe druk is herwerkt. Met de jaren zal zijn stijl steeds maar soberder worden, tot het stilistische hoogtepunt Het leven en de dood in den Ast (1926). In die geest zal hij in 1921 de Reynaert opnieuw hertalen voor een uitgave bij L.J. Veen. Streuvels schrijft in zijn memoires: ‘- 1920 / De dagen glijden rustig en eentonig voorbij in dorpsstijl. Gewerkt aan het tweede deel van Genoveva. Aan een nieuwe versie van Reynaert de Vos’ (Ingoyghem II, p. 26). Dit is in feite een derde versie, want na de eerste bewerking van 1907 had hij ook een bewerking gemaakt voor de jeugd. Deze jeugdbewerking verscheen in 1909 in de Duimpjesuitgaven van Delille met illustraties van Gustave van de Woestijne. Streuvels schreef over deze editie in een brief aan Em. de Bom: ‘Ik voel nog altijd geen lust tot schrijven. Ik miek een kleine Reynaert gereed voor schoolgebruik’ (25 april 1908).

Voor een nieuwe bewerking voor L.J. Veen schreef hij een verantwoording, gedateerd ‘Ingoyghem october 1920’: ‘Bij nader inzicht bleek het oorbaar en gewenscht: alle nuttelooze uitweidingen weg te laten om den tekst in zijn volle soberheid weer te geven [...] er werd naar getracht elk vers op den voet te volgen. Als grondtekst diende: de laatste uitgaaf van Dr. J.W. Mullers' Van den Vos Reinaerde door de Koninklijke Vlaamsche Academie in 't jaar 1914 uitgegeven.’

De hertaling uit 1921 van dezelfde scène luidt:

Dus liep hij voort zijnen kalmen tred tot hij te Maupertuus aankwam en er
Reinaert aantrof vóór zijne woonst, overmoedig alleene staan.
Tibeert sprak:
- Reinaert, God de almachtige verleene u een goeden avond. De koning dreigt u naar het leven, en komt gij met mij ten hove niet.
Reinaert sprak:
- Tibeert, edele held, neef, wees zeer welkom. God geve u eer en voorspoed. Bij God, dit gun ik u oprecht. (L.J. Veen, 1921, p. 62-63).

Voor zijn eerste hertaling had Streuvels 94 woorden nodig. In deze nieuwe versie kon hij het tafereel weergeven met 70 woorden, dit vooral door weglating van de uitweidingen. De nieuwe versie is trouwer aan de grondtekst, maar de eerste versie luidt mooier. Dat was althans de mening van de uitgeverij D.A.P., want voor haar uitgave van de Reynaert

[p. 143]

in haar volkse Reinaert-reeks kozen zij voor de eerste versie, na aanpassing van de spelling en enkele beperkte veranderingen. Met deze uitgave in haar populaire reeks brachten ze de Reynaert in duizenden Vlaamse huiskamers.

De tweede versie - uitgave voor de jeugd - uitgegeven in de gezochte Duimpjesuitgaven (nr. 72), is de eerste Streuvelsbewerking met illustraties van Gustave van de Woestijne. Deze illustraties zijn zeer bijzonder, niet alleen omdat ze gemaakt zijn door een van de grootste Vlaamse schilders van de eerste helft van deze eeuw, maar vooral om de speciale stijl van de prenten.

Gustave van de Woestijne (Gent 1881-Brussel 1947) was de broer van de dichter Karel van de Woestijne. Op jonge leeftijd, in 1899, vestigde hij zich met zijn broer Karel in het landelijke Sint-Martens-Latem, idyllisch dorp in een van de vele Leiebochten. Ze volgden de toenmalige ‘terug naar de natuur’-strekking onder invloed van de geschriften van Jean-Jacques Rousseau. Daar zou hij met onder andere Georges Minne, Valerius Desaedeleer en Albert Servaes de ‘Eerste Latemse groep’ vormen. Iets verder aan de Leieboorden woonde de luminist Emile Claus. Claus was een goede vriend van Streuvels en kreeg ook wel eens de jonge Latemse schilders op bezoek. Streuvels had al vroeger kennis gemaakt met Karel en onderhield ook vriendschappelijke banden met de Latemse groep. Geregeld ontmoette hij er Gust (zo noemde hij Gustave). Een grondig onderzoek van de briefwisseling tussen Streuvels en De Bom zou ons misschien meer informatie kunnen verschaffen over de onderlinge contacten en de precieze afspraken.

In 1908 ontwierp Gustave de illustraties die uiteindelijk voor het eerst het licht zouden zien in Reinaert de Vos voor de vierschaar van Koning Nobel den Leeuw, een nuttig en vermakelijk verhaal voor groote en kleine kinderen (Maldegem, Delille, 1909; op een formaat van 18,5 × 14 cm.). De originele tekeningen (techniek: potlood, Oostindische inkt, pen op papier) zouden door Streuvels aangekocht zijn. Ze werden alleszins later ook gebruikt in de uitgaven bij het Davidsfonds van 1910, de uitgave Veen van 1911 en 1921, de uitgave Van Rysselberghe (Gent, 1926), Desclée De Brouwer (1969) en opnieuw Davidsfonds (1985). De laatste uitgave was niet voor een Streuveliaanse bewerking, maar voor de hertaling van Clement Vermaere (zie Tiecelijn 1990, p. 37-39). Jammer dat men in deze laatste uitgave de tekeningen in de breedte heeft afgesneden.

Gezien het kleine formaat van de Duimpjesuitgaven zijn de meeste tekeningen sterk verkleind, maar zelfs in de latere uitgaven op groot formaat zijn de afdrukken niet conform het originele formaat. Enkele voorbeelden: de tekening op p. 167 in de uitgave Veen (1921) is afgedrukt op het formaat 15,7 × 11,5 cm., tegenover de originele afmetingen van 28 × 35 cm. (zie afb. 2, ook verkleind...). De prent in Veen 1921 p. 84 is 11,9 × 15, 9 cm, het origineel van Van de Woestijne meet 28 × 37 cm (zie afb. 3). De illustratie na het frontispice uit Veen 1921 is daarentegen sterk vergroot: 23,6 × 15,7 tegenover 12,7 × 8,6 cm voor de originele tekening (afb. 4).

[p. 144]

2

3

verder. Hij liet zich ook inspireren door de miniaturen in verluchte middeleeuwse handschriften. Karel getuigt over Gustaves werk in De schroeflijn: ‘toch had het leven dat wij te St.-Martens-Latem leidden hem tot meer doordringender zelf-ontginning gebracht; [...] En eindelijk was daar de Tentoonstelling der Vlaamse Primitieven te Brugge, in 1902, die hem een les en een bemoediging was, zoniet de openbaring die hem zijn weg aanwees’. In de beginjaren van zijn loopbaan als beeldend kunstenaar verbleef Gustave graag in kloosters, hij was in 1905 korte tijd novice bij de Leuvense benedictijnen. Daar heeft hij

[p. 145]

4.

het werk van de oude meester-boekverluchters kunnen bestuderen en heeft hij het middeleeuwse erfgoed ontdekt.

De invloed van de Vlaamse Primitieven is onder andere terug te vinden op het doek ‘Zondagmiddag’ (1914) en ‘'t Walleke te Wynghene’, een tekening van het moederlijk stamhof van Guido Gezelle. Weg uit het keurslijf van de Gentse academie, zal hij in het vrije Latem zijn eigen weg gaan, dit is de weg van de groten. In zijn landschappen kiest hij dikwijls voor een lineaire techniek. Hij tekent alles scherp af. Deze techniek vinden we ook in zijn Reynaertillustraties, die een heel eigen stijl hebben.

Gustave was niet alleen een groot schilder maar ook een groot mens. In zijn stilistisch zwak maar inhoudelijk warm en rijk boek Karel en ik vertelt hij niet alleen over het bonte leven in de kunstenaars-kolonie, maar ook over zijn omgang met de Latemnaars, en zijn diepe zorg voor de oude en zieke mensen. Op de aangezichten van zijn meesterlijk geschilderde portretten ziet men zijn groot medevoelen met de mens. Hij zal in Latem veel ouderen en zieken verzorgen en begeleiden in hun stervensuur.

In deze serene leefomstandigheden heeft hij zijn Reynaertillustraties gemaakt. Gebruikte hij hiervoor enkel Streuvels' jeugdbewerking, of kende hij ook de originele Reynaert? Dit laatste is mogelijk, want zijn broer Karel las 's avonds dikwijls voor uit de wereldliteratuur. Heeft hij iconografische Reynaertbronnen gehad? Op het eerste zicht is er geen invloed van de populaire cycli van Kaulbach, Richter, Gyselinck e.a. te vinden. R. van Daele heeft wel invloeden aangetoond uit de volksboekillustratiereeks van Quellijn en Jegher. Zijn er nog andere bronnen? Ook met betrekking tot deze cyclus zijn er nog vele vragen.

Willy FELIERS

Bronnen:

A. DEPREZ, Karel van de Woestijne. Verzameld journalistiek werk. I. Gent, 1986, p. 121.

G. GEPTS (red.), Gustave van de Woestijne 1881-1947. Antwerpen, 1981.

J. GOOSSENS, De gecastreerde neus. Leuven/Amersfoort, 1988, nrs. 85-88 (bibliografie).

L. SCHEPENS, Kroniek van Stijn Streuvels. (3de druk.) Z.p., z.j.

P. THIERS, De ex-librissen van Stijn Streuvels, in: Heulespiegel, (1993), nr. 17, p. 31-37

R. VAN DAELE, Als Reynaert de passie preekt, Cantecleer pas op je kippen. Over de haan in de Reynaerttraditie, in: De Brabantsche folklore en geschiedenis, (1992) nr. 275-276, p. 224-255, m.n. p. 253-254.

G. VAN DE WOESTIJNE, Karel en ik. Brussel/Amsterdam, 1979.

K. VAN DE WOESTIJNE, De schroeflijn. I. Opstellen over plastische kunst. Brussel, 1928, p. 109-132.

[p. 146]

[p. 147]