Tiecelijn. Jaargang 5

[p. 100]

Functie van de ruimtelijke elementen en de naamgeving in de Reynaert

Aan de K.U.Leuven promoveerde op 1 juli 1992 Rik van Daele op een proefschrift met de titel Van den vos Reynaerde. Functie van de ruimtelijke elementen en de naamgeving. Promotor was Prof. Dr. N. de Paepe, co-promotor was Prof. Dr. J.D. Janssens. Deze studie wordt in 1993 gepubliceerd.

De eerste (‘Het was in eenen tsinxen daghe’) en de laatste versregel (‘Ende maecten pays van allen dinghen’) van het eigenlijke Reynaertverhaal in de Comburgse codex, zijn sterk op elkaar betrokken. Deze beide verzen, die ontleend zijn aan het register van de hoofse ridderroman, wijzen erop dat de cirkel gesloten is. De vrede aan het hof van koning Nobel lijkt hersteld. Maar er staat niet wat er staat.

Het land van koning Nobel is verworden tot een Kriekeputte-wildernis, een morele woestijn, waar een gouddorstige en egoïstische leeuw achterblijft op de puinen van zijn eigen gemeenschap. De verzoening kan enkel bewerkstelligd worden door het opofferen van het harmonieus samen-leven tussen ‘arm ende rike’. Of met de profeet Jeremia: ‘Pays, Pays! ende was gheen pays.’

Van den vos reynaerde is een bijtende satire en toont het effect van de leugenachtige en hypocriete ‘scone tale’. Willem toont hoe taal macht betekent. De taal buigt de waarheid om tot leugen en de leugen tot waarheid. De taal is echter een typisch menselijk uitdrukkingsmiddel. Vechten tegen de vos is vechten tegen de mens zelf.

Reynaert zelf ontsnapt aan definities. De reden hiervan ligt in zijn fundamentele dubbelzinnigheid. Reynaert wordt het best gekarakteriseerd door de ruimtelijke structuur van zijn eigen wereld: zijn wereld bestaat uit paden, ‘Ghesleghen crom ende menichfoude’. Alles wat de vos typeert, is ‘menegh(-foude)’: zijn paden en woningen, zijn ‘gedochten’, zijn ‘blischap’ en zijn ‘anxt’. Het spreken van de vos is hyperbolisch, chaotisch en gevaarlijk. Hij verleidt en misleidt. Hij verheerlijkt de kwade taal en transformeert ze tot een spel.

De primaire bedoeling van onze analyse is de studie van de literaire betekenis en functie van zowel de toponiemen als de andere topografische aanduidingen in Van den vos reynaerde. Wij zijn er, in navolging van Gerard Arendt, van overtuigd dat de structuur van de ruimte een prima vertrekpunt is voor een coherente lectuur en interpretatie van Vdvr. Meer dan eens werd ons gesuggereerd om de Reynaerttoponymie niet in ons onderzoek te betrekken. Dit was nochtans een van onze onderzoeksprioriteiten. Over het functioneren van toponiemen in literaire werken is nog weinig fundamenteel onderzoek verricht. Wij beschouwen de toponiemen als fundamenteel tekstinherente gegevens die de literaire tekst mee be-tekenen.

De studie valt uiteen in drie onderscheiden, maar sterk verbonden delen, elk met hun specifieke vraagstelling.

Het eerste deel is een vakgeschiedenis. We nemen een metastandpunt in en observeren de studie van de Reynaertruimte, die veelal gereduceerd werd tot een toponiemenruimte.

[p. 101]

Interessanter dan de eigenlijke resultaten zijn de achtergronden en de beweegredenen van deze studies. Vooral de rol van de ideologie en een aantal identificatiestrategieën zijn doel van ons onderzoek. We bestuderen de onderlinge beïnvloeding van de onderzoekers, hun motivatie en hun resultaten. We hebben getracht de zwakheden bloot te leggen van de historisch-geografische benaderingswijze: waarde-gebondenheid, het schrijven van intuïtieve geschiedenis, onvoldoende kennis van de bibliografie, het miskennen van wetenschappelijke bevindingen omdat ze niet passen in de eigen these, en in vele gevallen, verkeerde uitgangspunten. Bovendien hebben wij getracht de historische onnauwkeurigheden op te sporen om een aantal hypothesen in vraag te stellen. Na de confrontatie van al de studies en de hypothesen betreffende datering, lokalisering en auteurschap, wordt duidelijk dat de historisch-geografische benadering van Van den vos reynaerde tot nu toe geen definitieve resultaten biedt.

Wij beginnen deel twee met enkele theoretische beschouwingen betreffende de literaire ruimte. Vervolgens plaatsen we het Reynaertverhaal in zijn literaire context als een tekst tussen andere teksten en betrekken we het op het genre waarmee het qua register verscheidene gelijkenissen vertoont: de hoofse ridderroman. Uitgaande van de parallel met de ridderroman opteren we voor de verhaalanalyse voor het structureel-semiotische model van Greimas. Wij laten ons verder vooral leiden door enkele door het structuralisme geïnspireerde studies en door inzichten die we verkregen vanuit de semiotiek (Karin Boklund, Juri Lotman, Phillipe Walter en Aaron Gurevich). De analyse is tevens een dialoog met de Reynaertstudies van o.a. Hans Robert Jauß, Gerard Arendt, Paul Wackers, Frank Lulofs, Jozef Janssens en André Bouwman.

Eerst bestuderen we de formele aspecten van de centrale verhaalruimten hof-hol.

De hoofse gemeenschap, het hof, heeft op het formele vlak, zowel wat betreft de organisatie van de hoofse ruimte, als wat betreft de rechterlijke organisatie, genoeg troeven in handen om een echte vrede te vestigen. De personages hebben echter geen controle over hun woorden en daden. De taal ontmaskert hen, ze is dubbelzinnig en ontspoort.

De Reynaertwereld is een onhoofse wereld, die getekend wordt door het kromme en het meervoudige. Zowel Malpertuus als de typische bestanddelen van Reynaerts epitheton ornans, ‘felle’, rode’ en ‘baerde’, verwijzen zowel in co-tekstueel, als in intertekstueel perspectief naar onhoofsheid.

Ook de belangrijkste tussenruimte, het dorp, krijgt ruime aandacht. We bestuderen de naamgeving van de dorpelingen, hun activiteiten, de parodie, de rite, de lach, het scabreuze en het carnavaleske. Het dorp wordt gekenmerkt door collectiviteit, obsceniteit, verbetenheid, lawaai, lelijkheid, kromheid, veelheid en onhoofsheid. Daarom leunt het dorp aan bij de Reynaertwereld. Het is de wereld van de sanctie voor de hofdieren. In het dorp verliezen ze hun spraak en worden ze herleid van hoofse ridders tot jankende beesten.

Na de bespreking van de diverse werelden als statische ruimten, bekijken we hoe deze ruimten op elkaar inwerken door middel van een lineaire en cumulatieve lectuur van Vdvr.

[p. 102]

Het dynamische model van Greimas stelt ons in staat het verhaal te structureren en in vier delen op te splitsen: de klachten en de intrede van Cantecleer, de bodetochten, de veroordeling-verzoening en tot slot de finale afrekening. Elk van deze fasen gaat gepaard met een belangrijke ruimtewissel.

Omdat we Willems verhaal in detail vergelijken met zijn voorbeeld Li plaid, nemen we stelling tegen André Bouwman (1991), die Van den vos reynaerde beschouwt als het resultaat van een compilerend auteur. Volgens Bouwman lag Willem met ten minste twee handschriftelijke redacties op zijn schrijftafel. Wij werken voor deze stelling een alternatief uit. De Reynaertauteur werkte aan de hand van één voorbeeldtekst, wellicht een handschrift dat in het stemma van H. Buttner ms. kleine a benadert.

Willem heeft zijn verhaal op het microniveau nauwkeuriger gestructureerd dan de auteur van Li plaid. Hij componeert een landschap dat zich aan de personages voordoet. De ruimte weerspiegelt de manier waarop ze de werkelijkheid zien.

In onze analyse komen talrijke nieuwe accenten voor. Wij sommen er enkele op.

1. De Cantecleerscène fungeert als een spiegel. De ondergang van het hof van Cantecleer prefigureert de ondergang van het hof van Nobel. 2. Het vertrek van de vos naar het hof, de belangrijkste ruimtewissel in het verhaal, is een bewuste strategie van de vos zelf, dus niet ingegeven door Nobel of Grimbeert. Reynaert zal het initiatief niet meer afgeven. 3. Willem heeft de Reynaertruimte zeer subtiel geconstrueerd. Wij illustreren dit aan het Kriekeputte-landschap. Hij organiseert de scène vertrekkend van een realistische onderlaag, die hij transformeert tot een symbolische wereld. 4. De ondergang van de Nobelwereld voltrekt zich ruimtelijk. De hofplaats wordt door het villen van de beer en het wolvepaar een ‘dorperlijke’ ruimte. In de kern van de hofwereld worden de hovelingen verminkt en verliezen ze hun spraak. 5. Het sterkste staaltje van de Reynaerdieë is dat de vos in de stilte van zijn afwezigheid door de kop van Cuwaert voor de totale ondergang van het hof zorgt. Stilte is synoniem van vosselist.

In een derde deel gaan we dieper in op een aantal formele aspecten die Willems ruimtelijke organisatie ondersteunen en/of verbreken. We onderzoeken de dominante eis van het gepaarde rijm en we bestuderen de verhouding tussen de naamgeving en het rijm.

De Reynaerttoponiemen lokaliseren het verhaal slechts impliciet. We gaan niet akkoord met Wytze Hellinga's uitspraak dat de toponymie in Van den vos reynaerde de ruimte structureert. De plaatsnamen doen ‘ontweghen’, scheppen verwarring. Reynaert perverteert de referentiële waarde van de toponymie. De leugen wordt waarheid als men de leugen geloofwaardig maakt. De toponiemen illustreren verder het hyperbolisch taalgebruik van de vos en zijn tegenstanders. Ze structureren de literaire verhaalruimte slechts in zo verre dat ze de personages karakteriseren.

De toponymie functioneert wel naar het publiek toe. Dit houdt verband met de satirische intenties van het verhaal. Het speelt zich voor de ogen van de toeschouwer af in een bekende omgeving. De plaatsnamen maken het publiek medeplichtig.

[Rik van DAELE]