Tiecelijn. Jaargang 5

[p. 18]

Reynaert op pad: beknopt verslag

Reynaertkrantenrevue oktober-december 1991. Met een knipoog op vossejacht

Nauwelijks lieten wij in het vorige nummer met vreugde enkele vossen los nabij de vroegere Berlijnse muur, of daar wordt ons speurend oog getroffen door een sadistisch bericht: ‘Win een trip naar Hawaii met een afgeschoten vos’ (frontpaginanieuws in Het Nieuwsblad van 4 december). Wij lazen het bericht met kloppend hart. Moordplaats: Australië. In de staat Victoria alleen al zouden er meer dan drie miljoen vossen sluipen. Aanstoker tot de ‘vossicide’ is het Australische regeringsprogramma met de toepasselijke naam ‘foxlotto’. Voor elke vossepels wordt de killer een tombolabiljet in de handen gestopt: van vakanties over etentjes heen naar een superprijs, een trip naar Hawaii. En wij die dachten dat het Nobelse verdict door pastoor De Wilde aan banden was gelegd op zijn trip naar ‘de lande over see’. Kreeg hij immers geen vergiffenis voor al Reynaerts snode daden, vastgelegd in een Vatikaanse bul?

Zijn wij al te driest in onze fantasieën wanneer we al direct een verband leggen tussen dat wreedaardige Australische politieke besluit en de recente verkiezingsaffiche van een Wase politica? Zagen wij daar zowaar niet ter hoogte van haar boven-leest een slappe vos hangen op de wijze waarop rijkere dames destijds een ‘renard’ over hun schouders vlijden? De associatie is allicht woest onvoorstelbaar: zou onze wakkere emancipatie-en-milieu-verdedigster dit geliefde dier in tegenvoetse contreien hebben neergelegd? Maar waarom zulke afgepeigerde vos, die daar zo levenloos hing -alleen in zijn oogjes flikkerde het vuur nog- als symbool van het Waasland en geen stoute kanjer van een rode fellerd? Maar goed. Reynaert wordt vandaag in differente plunjes en gedaanten gestopt als symbool van... Gazet van Antwerpen (19 oktober) laat zijn lezers, die allicht vertrouwd zijn met de grote borden langsheen de autowegen die het binnenrijden van het Waasland

Waasland, van rand- tot rampstad

[p. 19]

aankondigen (een vos in bruine pij die met fikse stap het Wase groen doorklieft tussen canada's en de Wase raap), even verschrikt wakker worden met een spitse tekening van Ernest Metz. Reynaert tooit zich voortaan met een gasmasker. De horizon werd een rooklijn waarin een aaneengesloten file ‘aanbumpert’, terwijl onderaan een gealarmeerd schilder het ‘land’ in ‘ramp’ van Waas verandert. De groeiende expansie van de Antwerpse haven bedreigt de leefbaarheid in het Waasland. Het ‘soete’ dat helaas geleidelijk ‘zuur’ wordt. We hadden het er al over in Het land van Reynaert.

Laten wij de somberheid van vossemoord, slappe symboliek en rampen verlaten voor vrolijkere persmeldingen van vossegetrippel. De Reinaertgalerij op de Grote Markt in Sint-Niklaas bestaat één jaar, wat moest gecommemoreerd! Het motto: galerij Reinaert speelt Reynaert. Het werd aangekondigd als een ‘grandioos evenementen-weekend’, drie dagen aan een stuk: 8-9-10 november. Er was maar weinig Reynaert te zien... Het massaspel ‘Ik, Reynaert!’ liep er gemaskerd even rond en er was een mini-banket, een even-presenteren-van-het-Reynaertgebak. Het programma vermeldde ook een doorlopende tentoonstelling van achtendertig unieke tekeningen van Wally Laureys uit het Reynaertverhaal. De echte vos hebben we niet gezien.

Die echte vos begint anders de Van Goghs en andere moneymakers aardig naar de keel te springen. Het Dyckse Reynaerthandschrift, tot voor kort in het bezit van de Duitse familie zu Salm-Reifferscheid, werd voor dertig miljoen door de Universiteitsbibliotheek van Münster gekocht. Behalve een Utrechtse en een Zeeuwse krant (PZC) was de informatie in de cultuurbladzijden van de nationale kranten beknopt en de melding uiterst kort.

Eigenlijk is het toch weer opvallend hoe de vos de laatste weken herhaaldelijk de pers haalde -en ons overzicht is verre van volledig (u kan ons hierbij helpen). Bij voorbeeld naar aanleiding van de zoveelste dramatisering van het Reynaertverhaal door toneelkring Verbroedering uit Grembergen. Zes opvoeringen in de tweede helft van november in een creatie en een regie van Leo Janssens. Vijftig uitvoerders brachten het aloude epos tot leven. (Een bespreking in Tiecelijn, jg. 5, 2.) Andere Reynaertopkikkertjes plukkend vonden we heel wat recensies van het facsimile van het Comburgse handschrift en in de regionale edities van de grote Vlaamse kranten een verslag van de persconferentie gehouden ten stadhuize van Sint-Niklaas op 16 december van het massaspel ‘Ik, Reynaert!’.

De vos was niet alleen aanwezig in het dagblad, maar ook op TV. Toevallig keek ik naar het VTMse “Dierenplezier” en daar verscheen ook de vos, al was het Reynaerts verre Noordpoolneef: enkele beelden, een vraag over het weinig bekende dier én enige toelichting door blonde Lynn, die blijkbaar toch niet de juiste titel van het middeleeuwse verhaal kende. Het weze haar vergeven.

Neen, Reynaert is nog bijlange niet dood. Zijn wij te verwaand wanneer we, dit alles constaterend, met genoegen terugdenken aan de prille zaterdagmorgen waarop wij te Sint-Niklaas nabij de vos van Poels, met strop om de nek, enthousiast de raaf oplieten? P.S. Onze oprechte verontschuldigingen dat we ditmaal niets schreven over weeral een nieuw Reynaertbeeld ergens in het Waasland.

[Marcel RYSSEN]

[p. 20]

Dyckse codex naar Münster

Een klein berichtje in de krant. Een van de belangrijkste codices van onze Middelnederlandse literatuur met daarin de oudste volledig overgeleverde tekst van Van den vos reynaerde is verkocht en voor het eerst sinds de middeleeuwen in openbaar bezit aanwezig. We hopen alsnog dat de media deze ontdekking naar waarde zullen schatten. Ik weet het, er was dit jaar al een en ander op het Reynaertfront te doen. Maar hetzelfde geldt voor Europalia Portugal of voor het Vlaamse filmdebuut ‘Boys’. En als men van Roger Raveel een twintig jaar oud beschilderd muurpaneel vindt, dan is dit genoeg om een halve voorpagina van een Vlaamse krant te vullen. Diezelfde krant neemt wél de verkoop van een handschrift van Heine voor 29 miljoen op, maar vindt de verkoop van een stuk eigen literatuurgeschiedenis voor 31 miljoen niet eens het vermelden waard... Gelukkig werkt de regionale pers hier en daar prima.

Het viel trouwens op hoe sterk de Duitse sprekers tijdens de voorstelling van de codex op 9 december in de Deutsche Bank te Münster de nadruk legden op hoezeer dit te Utrecht gekopieerde handschrift een stuk was en is van het Duitse culturele erfgoed.

Elders in dit nummer leest u het verslag van een ooggetuige en hoofdrolspeler. Professor Goossens hield ook te Münster de gelegenheidstoespraak. Daarin leidde hij het Duitse publiek in de Reynaertwereld in. Hij legde de banden tussen de Middelnederlandse teksten en de Duitse overlevering. Verder illustreerde hij op twee manieren het filologisch bezig zijn met oude teksten. Hij besprak twee taalkundige crux uit de eerste versregel van de Dyckse codex. ‘Willam’ (tegenover ‘Willem’ in A 1) wijst op een oude Utrechtse vorm van de eigennaam, terwijl ‘makede’ een oudere vorm is voor ‘maecte’ uit A 1. Vervolgens illustreerde hij hoe een aantal vogels door middel van invoeging van een plaatje door een drukker in latere teksten slopen.

Na de voorstelling werd in de bank de tentoonstelling ‘Het Dyckse handschrift’ geopend. Naast het kroonstuk was ook het heerlijk geïllustreerde Detmoldse handschrift van Maerlants Der naturen bloeme als topstuk aanwezig. Naast het opnieuw ingebonden Dyckse handschrift stonden de middeleeuwse houten platten van de codex tentoon. Centraal in de tentoonstelling stonden verder de figuur van Hermann Degering, die de codex in 1907 ontdekte, en de rijke oogst aan Reynaertpublikaties van Münsterse origine. Münster is inderdaad een van de bloeiendste centra voor de Reynaertstudie. De overige kasten van de tentoonstelling waren gevuld met boeken die voor zeventig procent ook reeds op de Düsseldorfse tentoonstelling uit 1988 aanwezig waren en naar het concept van die tentoonstelling geordend. Daarenboven lagen er nog enkele fraaie en zeldzame Reynaertjes uit Münsters bezit. De tentoonstelling liep slechts tot 20 december.

Weinig Nederlandstaligen hebben deze unieke codex en de mooie tentoonstelling kunnen aanschouwen. We kunnen alleen maar hopen dat er ooit in Vlaanderen een grote Reynaerttentoonstelling komt. Alle Reynaerthandschriften zijn nu in openbaar bezit.

Rik VAN DAELE

[p. 21]

Reynaert in Grembergen

‘Ik blijf hier zitten, ik zit hier goed.’ Dit was de slotzin van de voorstelling ‘van den vos reynaerde’ van de ‘Vlaamse kring Sint-Lutgardis, Toneelkring Verbroedering’ uit Grembergen. En hoewel ik mij tijdens een voorstelling al comfortabeler heb gevoeld dan op één van de 220 te dicht bij elkaar geplaatste stoelen in de onaangepaste en door oude kachels verwarmde toneelzaal, toch kon ik mij met die tekst verzoenen. De toneelkring verdient een betere zaal dan zaal Uilenspiegel. De kleine ongemakken nam ik er overigens in de loop van de voorstelling graag bij. Want het kijkstuk dat werd opgevoerd was van het beste dat ik op Reynaertgebied zag. De prima organisatie, de knap gevoerde promotiecampagne -meestal klinkt een plaatselijke voorstelling niet verder door dan een klein bericht in een lokaal blad, maar hier werden zelfs de nationale kranten bewerkt- en de mondelinge reclame zorgden ervoor dat de zes voorstellingen tussen 15 en 30 november uitverkocht waren. Samen met een aantal schoolvoorstellingen goed voor 1800 toeschouwers.

Nog een meevaller vooraf was de degelijke programmabrochure met een mooie illustratie van Rit Maes, die trouwens ook verantwoordelijk was voor het functionele decor. In dat decor viel vooral het huis van de pastoor op, dat zo uit de Reynaerticonografie was weggehaald. In de brochure typeert auteur-regisseur Leo Janssens de vos als een ‘gemene booswicht’ die niet alleen schrander en welsprekend is, ‘maar ook sluw, vermetel, gewetenloos en onbarmhartig’. Janssens, die ook de Middelnederlandse tekst omzette tot een moderne prozatekst, heeft de gewetenloosheid van de vos consequent doorheen de hele voorstelling doorgetrokken. Zijn bedoeling: ‘Eén ding hebben wij in deze hertaling steeds voor ogen gehouden: Willem niet verraden en zeker Reinaert niet. Trouwens, de vos zou ons te slim af zijn.’ Deze optie is niet de enig mogelijke. De auteurs van Dear Fox vertrokken van de verhaalmaterie en opteerden voor een geheel nieuwe Reynaert; en daarin slaagden zij.

Janssens slaagde ook in zijn opzet. Zowel zijn vertaling als zijn regie zijn van het beste wat er op Reynaertgebied de laatste jaren te zien was. De schaarse vrijheden tegenover de oorspronkelijke tekst, die Janssens' eigen visie op de tekst vergrootten en zijn eigen inbreng manifest maakten, waren consequent en functioneel. Zo was het een knappe vondst om Reynaert de strohalm die hij van de vorst had ontvangen, te laten teruggeven aan de vorst. Andere ingrepen werden vooral om toneeltechnische redenen verricht. Zo is (de vrouwelijke) Firapeel reeds van bij het begin van de hofdag als raadgever aanwezig en krijgt secretaris Botsaert de hulp van Bruneel.

Het succes van de voorstelling werd mee bepaald door de prima vertolking van Johan Baert. Door zijn stembeheersing, beweeglijkheid en mimiek creëerde hij een meesterverleider, door en door slecht en gewetenloos; en hoewel slecht, krijgt de vos door de acteursprestatie op den duur een stuk sympathie van het publiek. Het zou me niet verwonderen indien deze jongeman in toneelland hogerop klimt. Hij slaagde erin de hele

[p. 22]

vossebiecht door (overigens met een erg geslaagde flash-back on stage) zijn gehoor aan zich vast te klampen. Hij beschikte ook over stevige zangkwaliteiten om de liederen tot hoogtepunten van de voorstelling te maken. In de figuur van de vos werd door zowel de kostuum- als de grime-verantwoordelijken extra tijd en inspiratie geïnvesteerd. Alle hoofdrolspelers én de welpen beschikten over mooie kostuums. Voor de bijrollen was de tijd blijkbaar te kort of was de nodige inspiratie weg. De outfit van Botsaert en Bruneel, maar ook Cuwaert (als overjaarse paashaas) en Cantecleer had maar weinig om het lijf. Ook de toneelprestaties gingen volgens hetzelfde patroon.

In totaal stonden vijftig acteurs op de planken, van vijf tot vijfenzeventig jaar (echte oude ‘quenen’). De hoofdrollen waren voor volwassenen en tieners, de kleuters speelden welp, kuiken of (het overbodige) biggetje (dat tegenwoordig in zowat elke Reynaertvoorstelling binnengesukkelt). De kritiek betreft details.

Een erg goede regie, een prima decor, enkele knappe kostuums, een verbluffende acteerprestatie van de vos en goede vertolkingen van de beer en de das (ook dit blijkt een constante: de dasserol wordt dikwijls toevertrouwd aan goede acteurs, wat erop wijst dat regisseurs de figuur van de das in hun concept belangrijk achten) en vooral een zeer knappe en consequente tekst maakten van deze voorstelling een erg genietbaar geheel. De schijnheilige verleider triomfeert en laat de wereld rondom zich in puin achter. De uiteindelijke keuze: ‘Ik blijf hier zitten, ik zit hier goed’ illustreert de ontluistering. De mens ziet zijn eigen tekorten, maar berust uit gemakzucht.

Het is te hopen dat zowel deze tekst als deze regie in de toekomst elders nog aan bod kunnen komen. Het is misschien een gek idee, maar een soort ‘Reynaerttheaterfestival’ met musical, massaspel, marionettentheater, wagenspel, eenakter, voordracht en jeugdtheater zou een succesrijk initiatief kunnen worden. De bewerking van Leo Janssens zou hier zeker een plaats verdienen.

[R.v.D.]