Tiecelijn. Jaargang 5

[p. 7]

Hoe het Dyckse handschrift naar Münster kwam

In de ochtend van donderdag 20 juni 1991 belde mevrouw dr. Roswitha Poll, directrice van de Universiteitsbibliotheek te Münster, mij op. Ze had groot nieuws: misschien zou de UB het Dyckse handschrift kunnen kopen. Of ik eens naar haar toe zou kunnen komen? In zeven haasten maakte ik een fotokopie van de bladzijden 78-81 met de beschrijving van het Dyckse handschrift in de catalogus die Jan Deschamps naar aanleiding van de grote tentoonstelling van Middelnederlandse handschriften in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel in 1970 heeft gemaakt en begaf mij naar de UB. Daar wachtte niet alleen mevrouw Poll mij op, maar ook de leider van de handschriftenafdeling dr. Bertram Haller en mijn vroegere assistent dr. Loek Geeraedts, sinds korte tijd secretaris van het nieuw gestichte ‘Zentrum für Niederlande-Studien’ aan de Münsterse universiteit, die in 1980 een Reynaertbibliografie heeft gepubliceerd en een Uilenspiegelspecialist is.

Wat bleek? Hermann Josef Abs, vroeger o.a. voorzitter en thans ere-voorzitter van de raad van beheer van de Deutsche Bank en een van de centrale figuren bij de wederopbouw van het naoorlogse Duitsland, had contact opgenomen met mevrouw Poll. Abs is in zijn oude dag (hij werd geboren op 15.10.1901) een groot mecenas en o.a. voorzitter van het curatorium van de ‘Kulturstiftung der Länder’ van Duitsland. Hij was door de adellijke familie zu Salm-Reifferscheid aangezocht om een cultureel en wetenschappelijk te verantwoorden maar toch lucratieve verkoop van het Dyckse handschrift tot stand te brengen. Dit handschrift uit het kasteel Dyck tussen Neuss en Mönchengladbach bevat niet alleen de tekst van de Reynaert, maar ook van Jacob van Maerlants Der naturen bloeme. Het was al sinds de late middeleeuwen het privé-bezit van het genoemde adellijke geslacht. De familie wilde er afstand van doen, omdat het noodzakelijk bleek, na het overlijden van de oude prinses (Fürstin) zu Salm-Reifferscheid voor de regeling van de erfenis een kostbaar familiestuk te verkopen, waarmee de successierechten betaald konden worden. Abs had -ik weet niet bij wie- inlichtingen ingewonnen en was van mening dat het handschrift vermoedelijk het best op zijn plaats was in Münster. De argumenten voor deze opvatting had hij voor zover ik weet niet genoemd.

Het zou er dus ten eerste op aan komen, hem en de familie ervan te overtuigen dat dit vermoeden volstrekt juist was, ten tweede de nodige fondsen bij elkaar te brengen, ten derde de zaak geheim te houden tot zij volkomen rond was. Aan dit laatste punt hechtte de Universiteitsbibliotheek zeer veel belang, omdat zij een paar jaar eerder een erg onaangename ervaring had opgedaan: een kostbaar evangeliarium uit het klooster Liesborn, waarvan de aankoop bijna rond was geweest, was op het laatste nippertje naar een privé-koper verhuisd, die meer had kunnen bieden dan de UB. Geheimhouding kon gemakkelijk beloofd worden; over mogelijke geldgevers konden op dat ogenblik alleen maar suggesties worden gedaan. Wat de argumenten ten voordele van Münster betreft, werd afgesproken dat mevrouw Poll die vanuit het standpunt van de UB en ik vanuit dat van het Niederländisches Seminar en de Niederdeutsche Abteilung van het Germanistisches

[p. 8]

Institut zou leveren. De twee stukken zouden dan in elkaar worden verwerkt. Met dat doel kwamen we de week daarop nog eens bij elkaar.

Op dinsdag 2 juli 's morgens werden mevrouw Poll, de heren Geeraedts en Haller en ik in een auto van het Münsterse rectoraat naar Frankfurt am Main gereden. Ieder van ons had een cadeautje voor Abs meegebracht, dat als schakel in de argumentatieketting ten voordele van Münster kon fungeren. Ik was de enige die het zijne -mijn paralleluitgave van Reynaerts historie en Reynke de Vos- in een koffertje had gestoken. Op de negenentwintigste verdieping van de centrale zetel van de Deutsche Bank in Frankfurt werden we opgewacht door Abs en de executeur-testamentair van de familie. Het handschrift was er al, het lag op een tafel en we mochten het bekijken, ik als eerste. Het was een vreemde gewaarwording. Precies drie weken vroeger was ik in Stuttgart geweest voor een gastcollege over de vieze manieren in de Reynaert, vanzelfsprekend had ik van die gelegenheid gebruik gemaakt om in de Württembergische Landesbibliothek het pas opnieuw ingebonden Comburgse handschrift te bekijken. Nu had ik dus het andere Reynaerthandschrift in handen, bescheidener van omvang, maar ongeveer een halve eeuw ouder, minder vluchtig geschreven en met de namen Madocke en Arnout en dus in zekere zin nog eerbiedwaardiger. Wij zetten onze argumentatie uiteen. Er werd natuurlijk ook over de financiële kant gesproken. Uit een expertise van enkele jaren geleden kon worden afgeleid dat het stuk thans tussen de 1,2 en 1,8 miljoen mark waard was; bij de beantwoording van de vraag hoe zo een bedrag bij elkaar kon worden gebracht fungeerde uiteraard Abs als zeer nuttig raadgever. Er werd verder op gewezen dat het nodig zou zijn, naast onze schriftelijke argumentatie nog twee rapporten van experts op het gebied van de handschriftenkunde en de middeleeuwse letterkunde in te dienen. Toen vielen we -voor zover dat op een negenentwintigste verdieping nog mogelijk is- uit de lucht: Abs deelde mee dat we het handschrift mochten meenemen, en de executeur-testamentair verzette zich daar niet tegen. Het was weliswaar nog niet verkocht, maar het zou in de kluis van de UB te Münster even veilig zijn als in de bank te Frankfurt. Wel was het natuurlijk nodig een verzekering af te sluiten voor de reis en voor het verblijf te Münster zolang de koop nog niet was gesloten. Er werd ons nog een goede maaltijd geserveerd, dan werd de verzekering afgesloten -voorlopig voor een maand; dan, zo hoopte iedereen, zou de verkoop wel rond zijn- en toen verhuisde het handschrift naar de binnenkant van mijn koffertje. Ik bekijk het tegenwoordig -het koffertje!- als een halve relikwie. Op de terugreis hield mevrouw Poll, die naast de chauffeur zat, dat eerst angstvallig bij zich, maar dat werd haar op den duur toch te lastig. Toen we in de buurt van Olpe bij een Raststätte stopten, had ze haar gewetensstrijd tussen fysiek ongemak en overgrote verantwoordelijkheidszin gestreden en verhuisde het koffertje naar de kofferruimte van de auto, waar het zeer zorgvuldig werd gedeponeerd.

De volgende weken en maanden moest de zaak rond worden gemaakt. Het stuk met de argumentatie ten voordele van Münster kreeg zijn definitieve vorm, de twee experts schreven positieve rapporten (een van hen was de Vlaming dr. Amand Berteloot, thans hoogle-

[p. 9]

raar aan de universiteit te Keulen en Reynaertspecialist [zie het artikel p. 3-5 in dit nummer] en mevrouw Poll deed met de hulp van Abs hard haar best om de financiering in orde te brengen. De eerste schatting van een maand bleek echter te optimistisch, en de voorlopige verzekering moest nog een paar keren worden verlengd. In oktober sloeg de schrik ons nog een ogenblik om het hart, toen de ‘Kulturstiftung der Länder’ haar laatste reeks financiële bijdragen aan culturele projecten via een persbericht bekend maakte. Daarin werd ook haar bijdrage van een half miljoen mark voor de aankoop van het Dyckse handschrift vermeld. De beide kranten die te Münster verschijnen hadden dat gemerkt en publiceerden een klein berichtje. Gelukkig hebben de kunstschattenjagers geen lont meer geroken. Begin november hoefden we niet meer te zwijgen: de koop was rond, voor anderhalf miljoen mark. Het tweede halve miljoen mark kwam van de Stiftung Kunst und Kultur Nordrhein-Westfalen, het derde werd wat moeizamer bij elkaar gesprokkeld bij het Ministerie van Wetenschappen van Nordrhein-Westfalen, het ministerie van Binnenlandse Zaken van de Bondsrepubliek, twee verzekeringsmaatschappijen en het rectoraat van de Westfälische Wilhelms-Universität, terwijl de UB zelf ook een stuk uit het eigen vlees heeft moeten snijden.

Op maandag 9 december kon dan in het filiaal van de Deutsche Bank te Münster onder grote belangstelling het handschrift aan het publiek worden getoond. Na enkele begroetingstoespraken nam de negentigjarige, maar ongelooflijk vitale en heldere Abs het woord, presenteerde het handschrift en legde het dan een laatste maal in de handen van een lid van de familie zu Salm-Reifferscheid, Marie-Christine Gräfin zu Wolff-Metternich, die het op haar beurt aan mevrouw Poll overhandigde. De daarop volgende feestrede over ‘Die Dycksche Handschrift und der Reynaert’ mocht ik zelf houden, en dan werd bij een receptie een tentoonstelling over de Nederlandse Reynaert en de Duitse Reineke Fuchs evenals over Der naturen bloeme geopend, die tot 20 december doorliep. De stukken over de vos waren evenwichtig over de Nederlandse en de Duitse overlevering verdeeld, met een aantal interessante Duitse drukken uit de zestiende, zeventiende en achttiende eeuw. De pronkstukken van de tentoonstelling waren echter het Dyckse handschrift en het oudste handschrift van Der naturen bloeme, uit de Lippische Landesbibliothek te Detmold, dat een groot aantal schitterende miniaturen bevat.

Ter afsluiting nog een korte samenvatting van de argumenten waaruit blijkt dat de Universiteitsbibliotheek te Münster een ideale bewaarplaats voor ons oudste volledige Reynaerthandschrift is. Aan geen enkele universiteit buiten Nederland en België zijn de Nederlandse taal- en letterkunde en cultuur zo goed vertegenwoordigd als aan de Westfälische Wilhelms-Universität. Er is een instituut voor Nederlandse taal- en letterkunde (het Niederländisches Seminar) met het grootste aantal studenten (tegen de 400) en de grootste gespecialiseerde instituutsbibliotheek. Dit instituut bevindt zich onder één leiding in hetzelfde huis als de Niederdeutsche Abteilung van het Germanistisches Institut. Beide

[p. 10]

inrichtingen hebben belangrijke Reynaert- resp. Reynke-de-Vos-collecties. De UB heeft in haar verzameling een zwaartepunt, het ‘Sondersammelgebiet Niederländischer Kulturkreis’, dat door de Deutsche Forschungsgemeinschaft gefinancierd wordt (de grootste collectie neerlandica in Duitsland) en bezit ook een aantal zeer waardevolle Reynke-drukken. In 1989 is aan de universiteit van Münster een nieuw interdisciplinair instituut opgericht, het ‘Zentrum für Niederlande-Studien’, dat de studie van de Nederlanden op een breder terrein dan dat van de taal- en letterkunde tot taak heeft. In afzienbare tijd, vermoedelijk in 1993, zullen al deze richtingen met het ‘Sondersammelgebiet’ in één gebouw worden overgebracht, het historische Kramer-Amtshaus, waar bij de onderhandelingen die in 1648 tot de Vrede van Münster hebben geleid, de Nederlandse delegatie was ondergebracht. De buitenlandse studie van het Nederlands, zijn letterkunde en cultuur zal dan over een nog voortreffelijker werkinstrument beschikken.

Münster is een van de belangrijkste centra voor de studie van Reynaert/Reynke, en dat sinds lang. Toen Hermann Degering, de latere directeur van de handschriftenafdeling van de Pruisische Staatsbibliotheek te Berlijn, in 1907 het Dyckse handschrift ontdekte, was hij assistent aan de UB te Münster. Zijn diplomatische uitgave van de Dyckse Reynaert verscheen in 1910 bij Coppenrath te Münster. Münsterse geleerden als Franz Jostes en René van Sint Jan hebben zich met de Reynaert beziggehouden en hem in de colleges behandeld. In de jaren vijftig heeft de leider van het toenmalige Seminar für niederdeutsche und niederländische Philologie, William Foerste, Reynaert en Reynke grondig bestudeerd, wat o.a. in 1960 in een belangrijke Von Reinaerts Historie zum Reinke de Vos resulteerde. Zelf ben ik mij sinds het midden van de jaren zeventig intensief met de studie van Reynaert/Reynke gaan bezighouden, aanvankelijk in samenwerking met mijn toenmalige assistent in de Niederdeutsche Abteilung, Timothy Sodmann, met wie ik ook in 1979 het derde en met 150 deelnemers tot dusver grootste internationale ‘Beast Epic Colloquium’ organiseerde. Regelmatig zijn Reynaert en Reynke in het Niederländisches Seminar en de Niederdeutsche Abteilung in werkcolleges behandeld. Ook hebben in die jaren zeven studenten hun eindverhandeling en één een doctorale dissertatie over aspecten van deze thematiek geschreven. Sinds 1976 zijn aan de twee genoemde inrichtingen zeven boeken, veertien studies in artikelvorm en ook enkele recensies over Reynaert en Reynke geschreven, die allemaal als gedrukte publikaties toegankelijk zijn. Ik hoop dat de aanwezigheid van het Dyckse handschrift te Münster hier de studie van het vosseëpos in al zijn verschijningsvormen nieuwe impulsen zal verlenen.

Jan GOOSSENS