Tiecelijn. Jaargang 4

[p. 2]

Willem die amok maakte

Willem die ‘amok’ maakte (naar L.P. Boon): een aardig letterspelletje. Je verwisselt de m en de a en je vergeet de d: Madok wordt amok. Als het heel vlug gelezen wordt, hoort men niet eens een verschil. Is er wel een groot verschil? Want even dieper borend ontdek je dat de anonieme Willem inderdaad, bij manier van spreken, ‘amokte’, als je vrede kunt nemen met dit nieuwe werkwoord. Maar laat even een gezaghebbend woordenboek aan het woord. Amok betekent in zijn eigenlijke (historische) betekenis: ‘bij de inheemse bewoners van Indonesië voorkomende toestand van razernij, waarin zij ieder die hen ontmoet trachten te vermoorden (vooral als gevolg van onmatig opiumschuiven)’. Nee, ik vereenzelvig Willem niet met een razende Maleisiër vol opium gepropt. Indien hij een ‘physicus’ was, dan werd hij eerder verondersteld om te helen in plaats van om zeep te helpen. Maar in de oneigenlijke betekenis kan ik beter inkomen. Een amokmaker is dan een herrieschopper, een rebel, een onruststoker, of nog mooier: een stokebrand. Vandaag zou ik het over een hooligan hebben. In elk geval iemand die de boel overhoop haalt. En dat deed Willem wel een beetje, om het met een eufemisme te zeggen. Tweemaal amok, eerwaarde vader! Over het hoe en het waarom van dit amok, wil ik enkele persoonlijke bedenkingen voorleggen naar aanleiding van de lectuur en de studie van Van den vos reynaerde.

Amok nummer één. Willem ‘amokt’ via zijn hoofdpersonage. Reynaert is een onverbeterlijke schurk, een moordenaar, een ontembare rover. En doorheen al die barbaarse ‘treken’ angstaanjagend sympathiek. Willem slaagt erin dat wij al onze gedegen morele scrupules opzij duwen, dat wij zand strooien over verkrachting, kindermishandeling, bedrog, cynisme, roof en geweld, vrijbuiterij, volksverlakkerij, ondermijning van het gezag en de hele hutsepot van negatieve krachten die een vroom en deugdzaam leven lustig van de tafel vegen. Het gehele maatschappelijke bestel, de ganse korf van menselijke waarden waar we zo graag aan tillen, het fatsoen, dat alles lapt Willem aan zijn laars. En wij (als moderne lezers) grinniken genietend mee, hopend dat de schurk het tegen alle regels in haalt. We kraken van leedvermaak als we Nobel en andere behoeders van wet en orde in het zand zien bijten. We begraven de bijbel, moraalturven, wetten en reglementen. Natuurlijk kunnen we ons troosten met de wetenschap dat in feite de corruptie bestraft wordt.

En in dat papje maakt Willem onbeschaamd amok: het hele wereldzootje stinkt van schijn; het is een maskerade, één pot nat, waarin klein en groot, adel en geestelijkheid (van de liederlijke aflatenhandelaar tot de purperen reetlikker van de koning), wolven zijn voor elkaar, zoekend wie ze zullen verslinden. Eerlijkheid, eerbaarheid en solide structuren gaan de vleesmolen in. En Reynaert giert, dat ‘hem craket die taverne’.

[p. 3]

En ten tweede male amok. Maar ditmaal vele eeuwen later. Een bijna apocalyptische schare Reynaertonderzoekers met of zonder academische toga, vossejagers van allerlei pluimage, Reynaerdofielen, literatoren, linguïsten, filologen, allen verbeten wroetend vanuit diverse hoeken op zoek naar de schat van... Willem. Archiefgesnuffel, lezen en herlezen, geleerde modellen, duizend-en-een ‘volgewriemelde’ blaadjes van nu-heb-ik-u(-het), en dan bladzijde duizend-en-twee waarop bewezen wordt dat hij hem (het) niet had. Want tot nu toe weet geen kat wie Willem precies was. Ondanks alle gissingen ploetert men nog steeds in een wirwar van data, doktert men in hopeloze ijver aan mogelijke interpretaties, strijkt men op verscheidene plaatsen van het (ook Zeeuws-) Vlaamse land neer om ook maar een spoortje van de listige vos te vinden. Theorieën van de vloer tot het plafond, maar geen zekerheden meer. Wetenschappelijke discussies, geschrijf en gekriebel, chauvinistisch gesprokkel, romantisch gehunker. ‘Hier is het, en nergens anders!’ ‘Ben je krankzinnig? Het is toch duidelijk ginder!’ ‘Een sleutelroman, zeg ik.’ ‘Nee, een satire op adel en geestelijkheid.’ ‘Kletspraat: gewoon een spiegel waarin men ontdekt dat slimme schurken leven op de rug van domme schurken.’ Een plejade van eminente proffen timmert aan de vosseweg. Nauwelijks was er een gebinte dat stand hield. En Reynaert giert, dat ‘hem craket die taverne’.

Ik vraag mij af of het allerbelangrijkste dan niet te veel op de achtergrond verdwijnt. Namelijk dat Van den vos reynaerde een meesterlijk verhaal is. Men kan vanuit allerlei hoeken het verhaal zeer nuttig onderzoeken en belichten. Maar vergeet men niet al te vaak het esthetische? Doorgedreven analyse is noodzakelijk, close-reading, in myriaden stukjes knabbelen, dikke studies over de betekenis van een woord of een vers, dat alles is lovenswaardig. Maar men mag intussen niet uit het oog verliezen wat een meesterlijk gerecht er werd opgediend. Wie aan een feesttafel zit, jouisseert in de eerste plaats van de verrukkelijke delicatessen, maar heeft geen proefbuisjes en weegschaaltjes bij om tot de laatste morzel te onderzoeken wat hij tussen de kiezen krijgt. De grootste waarde van het Reynaertverhaal ligt mijns inziens in het onvolprezen vakmanschap van de Reynaertdichter, een geniaal kunstenaar. Zijn Van den vos reynaerde is een meesterwerk dat in onze literatuur zijns gelijke niet kent.

Ik pleit er daarom voor om het Reynaertverhaal meer vanuit een esthetisch standpunt te benaderen, zoals dat reeds enkele malen is gebeurd. Wij willen hiermee geen afbreuk doen aan het verdienstelijke studiewerk over het auteurschap, de lokalisering, de oorsprong, de datering, en zelfs over de betekenis van het werk. Dit omdat ik een beetje bevreesd ben dat de aandacht wordt afgeleid van de lectuur zelf van het werk. Daarom hoop ik dat menigeen ‘in eenen tsinxen daghe... bede bosch ende haghe met groenen loveren waren bevaen’, liggend in een gemakkelijke tuinstoel ‘dor waremhede van der zonnen’, nog eens opnieuw de Middelnederlandse tekst (beter dan elke vertaling of hertaling) langzaam savourerend genieten zal, in -zoals Van Wilderode schrijft- ‘medeplichtige sympathie’ voor de ‘felle vos in diens geïnspireerd verzet tegen Nobel en de opperhofkliek’.

[Marcel RYSSEN]