Tiecelijn. Jaargang 3

[p. 27]

Reynaert in Maria's gebedenboek

Reynaert de vos is niet alleen alomtegenwoordig in menig middeleeuws literair werk. Ook in de iconografie komt de vos veelvuldig voor, en dat niet alleen in de verluchte handschriften van de Roman de renart (van de Nederlandstalige Reynaertliteratuur is geen enkele miniatuur overgeleverd). Generaliserend gesteld kunnen we de gevonden vosjes indelen in een wereldse en een religieuze traditie, ook al lopen beide constant in elkaar. Van de twee tradities zijn tal van voorbeelden te vinden in vele in Vlaanderen ontstane wereldlijke en geestelijke handschriften. Hier beperken wij ons tot een van de basisvoorstellingen van de religieuze vos, nl. de vos als prediker voor gevogelte (de chronologisch daarop volgende scène van de vos die een vogel in zijn bek heeft is een andere veel voorkomende scène.

Wellicht de prachtigste illustraties van dergelijke vossen vinden we in één van de kostbaarste vruchten die de herfsttij der middeleeuwen heeft opgeleverd, het Latijnse getijdenboek van Maria van Bourgondië. Maria kreeg deze spiegel van betoverende schoonheid van haar stiefmoeder in 1477. De codex bevreemdt ons door de curieuze mengeling van psalmen, gebeden, schriftlezingen, geïllustreerd met de prachtigste miniaturen én van drolerieën (grotesken en andere randversieringen). De functie van de margeversieringen is niet steeds even duidelijk. Wellicht boden de marges enige verstrooiing tijdens de lange uren van bezinning en gebed en wellicht ook hadden de illustraties in de marges een teken-waarde: soms waren ze enkel aangebracht ter verstrooiing, maar ze konden ook functioneren als aanvulling op de teksten of miniaturen, als waarschuwing, of zelfs als contrapunt, als antithese.

Op fol. 100 van Maria's getijdenboek wordt in de initiaal de opdracht van Jezus in de tempel uitgebeeld. Onderaan zit Reynaert de vos, predikend -de taal manipulerend. Reynaert staat hier voor de ketter, de heiden, die probeert de naïeve en lichtgelovige tot het kwaad te brengen. Het literaire motief van de vos in monnikspij krijgt hier een allegorische duiding.

Opvallend aan Reynaerts kledij is dat ze geïnterpreteerd kan worden als die van een franciscanermonnik. Deze bedelmonniken die de armoede beleden en in de volkstaal predikten, werden dikwijls parodiërend getekend. Mogen we veronderstellen dat de Reynaerticonografie graag de spot dreef met de franciscanen? Een andere, zeer vroege illustratie hiervan is te vinden in een vroeg veertiende-eeuws Maastrichts getijdenboek waar de vos predikt voor hanen en een gans. Onwillekeurig moet ik dan aan het

[p. 28]

schilderij van Giotto denken waar de H. Franciscus van Assisi zelf preekt voor de vogels. De monnik-voor-haanscène uit Maria's gebedenboek is een complex web van invloeden. Indien het om een zuiver literaire ontlening van Van den vos reynaerde zou gaan, dan had Reynaert zijn brief met zegel wellicht niet vergeten.

Ook op de achterzijde van de folio van Maria's getijdenboek komt Reynaert nogmaals voor. Wellicht calqueerde de miniaturist deze scène of hij prikte zeer fijne gaatjes door het perkament om zo nogmaals dezelfde figuur te bekomen. Reynaert komt nogmaals voor in Maria's getijdenboek, nu met in zijn kap een aantal reeds gevangen vogels (een prachtige afdruk van deze miniatuur is te vinden op de kaft van de Reynaertuitgave van F. Lulofs, Groningen 1983 en als Plate III in Aspects of the Medieval Animal Epic, Leuven, 1975). Weerom is de religieuze vos negatief: het betreft hier een allegorische voorstelling van de ‘schijn-heiligheid’ van de vos als pelgrim of prediker. Wellicht speelt nog een parodiërend effect mee. Dezelfde scène komt ook voor op een glasraam in de Saint Martin's Cathedral van het Engelse Leicester. Het interessante aan deze Engelse voorstelling is dat ze becommentarieerd wordt d.m.v. een tekstband. De tekst erop vermeldt het achtste vers van het eerste hoofdstuk van de Paulusbrief aan de Filippenzen: ‘God is mijn getuige, hoe ik met de hartelijke liefde van Jezus Christus naar u verlang’. We hebben hier dus te maken met parodie of satire. Reynaert spreekt vroom over het godsverlangen, terwijl hij enkel een goedgevulde maag verlangt.

Maria's gebedenboek is een van de tientallen getuigenissen dat Reynaert in het laatste kwart van de vijftiende eeuw een grote populariteit genoot. Zoals in de in die tijd ontstane handschriften van Reynaerts historie (hs. B rond 1470, hs. C in 1477) is de vos hier ook object van satire en belering. Hij is verdorven en slecht, ook al was hij populair en speelde hij een betekenisvolle rol in het literaire bedrijf.

Bij dit alles mogen we toch niet vergeten dat ook de literaire vosseteksten in het geheel van het (vooral religieus geïnspireerde) literaire systeem slechts functioneerden als een soort marge-illustratie.

Rik VAN DAELE

Bronnen

F. UNTERKIRCHER, Burgundisches Brevier. Die schönsten Miniaturen aus dem Stundenbuch der Maria von Burgund. Graz, 1974.

J. HUIZINGA, Herfsttij der Middeleeuwen. 16e dr. Groningen, 1984.

L.M.C. RANDALL, Images in the Margins of Gothic Manuscripts. Berkeley, 1966.

J.K. STEPPE, Wereld van vroomheid en satire. Laat-gotische koorbanken in Vlaanderen. Kasterlee, 1973.

K. VARTY, Reynard the Fox. Leicester, 1967.