Theophilus

[p. 153]

Bijlage A.
Proza-bewerking der Theophilus-legende, uit een hs. der Koninklijke Bibliotheek, Maria-mirakelen bevattende, f. 1-8.

Van enen clerc, die Theophelus hiet ende was eens bisscop(s) officiael.

Het was een bisscop, die hadde een officiael, die ghenoemt was Theophelus, int iaer ons Heren V^C ende XXVIIJ, als bescreven hevet Fulbertus, die bisscop van Cameric, dattet was in Cecilien, een eerbaer wijs man, die Theophelus hiet. Het gheviel, dat die bisscop sterf. Doe wouden die canoniken den officiael Theophelum kyesen tot enen bisscop om sijnre clargien willen ende om sijn eerbaeren levens willen. Mer Theophelus ontseide die heerlicheit ende hi en woude die last des bisscopliken staets niet hebben, want hi seide, hi en kende hem selven des staets niet waerdich. Doe droeghen die canoniken overeen ende coren enen anderen bisscop, die was ghenoemt Wilbertus. Ende doe dese bisscop gheconformiert was bi rade der canoniken, so verdroech hi Theophilum van sinen dienst ende sette een ander officiael in sy(!) stede. Doe wort Theophilus seer toornich ende dochte, dat hi van nidicheit van sinen dienst gheset was bi rade van den ca-

[p. 154]

noniken ende hi dochte, mochte hi enighe macht wedercrighen, hi soude dat op hem wreken. Ende hi ginc op een tijt wanderen bi den weghe ende hadde hat ende nijt in hem selven, omdat hi sinen dienst quijt was. Doe ghemoete hem daer die duvel in die ghedaente van enen eerbaren man ende hi gruete Theophilus als een officiael ende doe wort Theophilus toornich ende seide: ‘Sult ghi oec met mi spotten? Ghi weet doch wael, dat ic gheen officiael en bim.’ Die duvel seide: ‘Sijt ghi van uwen dienst; dat en wist ic waerlic niet.’ Doe seyde Theophilus: ‘Ja ic. Ende dat is gheleden omtrent drie daghen, mer ic woudet mi laten costen V hondert gulden ende ic weder in minen dienst waer. Ic soude mi over denghenen wreken, diet mi ghedaen hebben.’

Doe seide die duvel: ‘Wilt ghi minen raet doen, ghi sult uwen dienst weder hebben ende ten sal u niet enen groten costen.’ Doe seide Theophilus: ‘Ja ic, ic wil al doen dat ghi mi raet.’ Doe seide die duvel: ‘Gaet tavont totten heeubreuschen (!) iode, die woent tot deser stede ende segt hem u ghebrec, hi sal u wel helpen.’ Doe sceyde die duvel van hem van buten, mer in der harten stoecte hi den nijt altoes vort. Doet avont was, doe ghinc Theophilus, daer die iode woende ende clopte daer an. Doe vraechde¹⁾ die iode, wat hi begheerde inder nacht. Doe seide Theophilus ‘Ic heb enen dienst ghehadt in des besscops hof ende overmits hat ende nijt so bin ic daer of gheset; ende nu is mi gheseit van enen eerbaren man, dat ghi mi wael helpen sult in minen dienst.’ Doe seide die iode: ‘Ic sal u wael helpen, opdat ghi minen wille ende minen raet doen wilt.’ Doe seide Theophilus: ‘Ic en vraghe daer niet na wat ic doe, opdat ic weder in minen dienst comen mach.’ Doe seide die iode: ‘So sal ic u tot minen meester brenghen, mer ic seg u te voren, wat mijn meester beghert, dat moet ghi doen sonder wedersegghen. Ende wat ghi hoert, wat ghi siet, ymmer en seghent u niet, of al

1) Hs. wraechde.

[p. 155]

u arbeit waer verloren.’ Doe seide Theophilus: ‘Ic sal al doen, dat ghi ghedaen wilt hebben, opdat ic minen dienst mach wedercrigen.’ Doe seide die iode: ‘Ja ghi, ic love u daervoer.’ Doe ghinghen si te samen voer Lucifer ende Lucifaer sat in enen hoghen setel ende sach den ioden comen met enen man. Doe seide hi tot sinen ghesellen: ‘Ghinder coemt onse vrient mit enen man, wat mach hi willen!’ Doe seide die duvel Belyal, diet al bedreven hadde: ‘Meester, laten¹⁾ comen, hi salt u wael segghen.’ Doe die iode anquam, doe seide Lucifaer: ‘Vrient, waen coemdi²⁾ mit desen man?’ Doe seide die iode: ‘Meester, het is een rampsalich kersten, hi hevet in der werelt enen groten staet ende dienst ghehadt. Ende nu is hi daer uut ghesteken ende ofgheset van sinen dienst, ende dat toornt hem also seer, dat hi daer niet om gave, wat hi dede, opdat hi weder in sinen dienst ware.’

Doe seide Lucifaer: ‘Neen, laten gaen, ic en wil daer niet toe doen, want als ic die kersten gheholpen heb, dat sy haer begheerten ende haren wille vercreghen hebben, so weten si wael, tot wien si gaen sullen, diese mi weder ontleyt³⁾. Daerom laten gaen, ic en wil daer niet toe⁴⁾ doen.’ Doe seide die iode: ‘Meester, ic segghe u sonder twivel, dese man en sal u niet bedrieghen, hi hevet een crune ende hi sal u enen brief scriven ende die beseghelen ende al doen, dat ghi begheert. Theophilus, ist niet waer?’ Doe seide Theophilus: ‘Jaet meester, ende ic bin daerom ghecomen, moghet ghi mi in minen dienst helpen, ende also machtich maken als ic was, ic sal al doen, dat ghi ghedaen wilt hebben.’ Doe seide die iode: ‘Ic love u voer desen man.’ Doe seide Lucifaer: ‘Vrient, so sal ic u segghen, wat ghi doen moet. Ghi moet eerst lochenen u kerstenwet ende u kerstendom ende al kerstenheit. Ghi moet lochenen den vader, den zoen, den heilighen gheest. Ghi moet lochenen Maria, die moeder Gods ende die heilighe kerke. Ghi moet lochenen alle sancten ende

1) Hs. latten.

2) Hs. coemt di.

3) Vg. Inl bl. 9 vg.

4) Hs doe.

[p. 156]

sanctinnen ende alle die sacramenten der heiligher kerken. Ghi moet lochenen den hemel, die sonne ende die maen, die sterren ende alle die planeten die aen dat firmament staen. Ende ghi sult mi opgheven u lijf ende u ziel ende ewelic bi mi te bliven. Wat seght ghi daertoe? Wilt ghi dat angaen?’

Doe seide Theophilus: Ja, hi woude al doen, als hi daer geseit hadde, opdat hi weder in sinen staet quame. Doe seide Lucifaer: ‘Vrient, en twivelt daer niet aen, ic en sal u weder in uwen dienst helpen, ja, wilt ghi, ic make u bisscop.’ Doe seide Theophilus: neen, hi was te vrede mit sinen dienst. Doe seide Lucifaer: ‘Ic sal u helpen, mer ic wil bet versekert wesen. Ghi sult gaen sitten scriven enen brief van alle dat ghi ghelochent hebt ende daer sult ghi uwen seghel X-warf op drucken, tot een kennisse der waerheit, dat u lijf ende u ziel ewelike mijn sal sijn.’ Doe seide Theophilus: ‘Dat sal ic doen.’ Ende hi ghinc sitten scriven in enen brief alle die versakinghe als voerseit is ende opten brief stac hi X-warf sijn seghel ende dien brief gaf hi Lucifaer, den duvel ende Lucifaer las den brief ende hi ghenoechde hem wael. Ende hi seide: ‘Vrient, nu gaet thuus ende weest in rusten, want eer morghen te noentijt sult ghi weder in uwen dienst wesen.’ Doe seide Theophilus: ‘Dat is al mijn begheerte.’ Doe seide die iode: ‘Laet ons gaen, het sal u wael ghescien.’ Doe ghinc elc sijns weghes thuuswaerts. Doe seide Lucifaer totten duvel Belyal: ‘Gaet haestelic tot alle diegheen, die Theophilus versteken hebben ende openbaert hen in haren slaepe, dat sy alle qualic sullen varen tensy dat si Theophilus weder setten in sinen dienst, daer hi in was.’ Doe seide Belyal: ‘Meester, ic salt wael voort driven.’

Doe liep die duvel totten bisscop Wilbertus ende openbaerde hem in sinen slape, dat hi haestelike soude sterven, ten waer dat hi Theophilus in sinen dienst settede. Doe liep hi tot meester Symon, die toe officiael was, ende seide, dat hi quaden doot soude sterven, ten waer dat hi Theophilus sinen dienst wedergave. Doe liep hi voort totten anderen canoniken ende seide hem in

[p. 157]

haren slaep, dat si alle qualic souden varen¹⁾, of sy souden Theophilus weder helpen in sinen dienst. Des morghens vergaderden sy alle in des bisscops hof ende elc seide, wat hem ghedocht hadde ende si begheerden alle Theophilus in sinen dienst weder te setten. Doe wert Theophilus ontboden totten bisscop te comen ende doe hi quam, doe baden sy hem allen om verghifnisse van dat sy hem misdaen hadden. Doe seide hi, het waer al vergheven. Doe seide die bisscop: ‘Wilt ghi, ic gheve u dit bisdom over.’ Ende Theophilus seide, hi en woude gheen bisscop wesen, mer hi waer te vreden mit sinen ouden dienst. Doe gaf hem die bisscop sinen dienst weder ende beval hem dat te regieren als hi plach. Doe dochte Theophilus, dat hi te vreden was. Doe quam die duvel weder tot hem als een eerbaer man ende vraechde, hoet hem vergaen was. Theophilus seide, het waer al guet, hi waer weder in synen dienst. Doe seyde die duvel: ‘Begheert ghi yet anders of brect u yet, so segtet minen meester, die (!) iode, hi sal u wael helpen.’ Daerna quam die iode ende seide: ‘Theophilus, hoe ist, hoe sydi te vrede?’ Hi seide, hi waer wael te vreden, hi hadde, dat hi begheerde. Doe seide die iode: ‘Dat is mi lief. Siet, dat ghi voortan doet, dat ghi ghelovet hebt, of u sal veel meer ongheval ghescien.’ Doe seide Theophilus: ‘Twivelt daer niet aen, ic sal wael doen, dat ic beloeft hebbe.’

Doe sceyde die iode van daen ende Theophilus was wael te vreden, dat hi weder in sinen dienst was. Niet langhe daerna so las Theophilus in den vighelien, die men leest voer die doden, dat Job seit aldus: ‘vir iustus salvabitur’, dat is: die rechtverdighe sullen behouden bliven wanneer die rechter te ordel sal comen oerdelende over levende ende dode ende die werelt mitte vier Doe seide Job: Ende waer sal ic dan, arm onsalich, bliven?’ Doe bleef Theophilus sitten, beanxt in hem selven. Ende doe begonde hi eerst te dencken wat hi ghedaen hadde ende waer hi gheweest hadde, ende seide in hem selven: ‘Wach armen, wat

1) Hs. waren.

[p. 158]

heb ic ghedaen! Wach armen, onghevallich man, wat hebstu bedreven! Wach armen, dat ic ye gheboren wort! Och, of ic in mijnre ioghet ghestorven hadde, soe mocht ic hoep hebben totten ewighen leven ende soe mocht mi ghenade ghesciet hebben. Mer nu bin ic eweliken verdoemt, want om ydelheit ende om eer der werelt ende om ghiericheit des aertschen goets, soe heb ic mi selven overghegheven in des duvels handen, lijf ende siel, die God soe duer ghecoft hevet mit sinen duerbaren bloede ende mit sinen bitteren doot. Och armen, dat ic ye mensche wort! Och, vermaledide harte, wat hebstu ghedacht! vermaledide tonghe, wat hebstu ghesproken! vermaledide mont, wat hebstu voertghebrocht! vermaledide hande, wat hebstu ghescreven ende beseghelt! Och, vermaledide lichaem, wat hebstu ghedaen! het is yammer, dat ic langher leve! Wil ic mi selven doden? Ja ic. Och neen ic, want soe waer mijn siel noch meer verdoemt ende swaerliker. Och armen, wat sal ic doen? al woude ic ghenade bidden, mi en mach gheen ghescien, want ic heb te veel misdaen. Nochtans al heb ic dat alrequaetste ghedaen, dat men doen mach, nochtans en wil ic in gheen wanhope vallen, want daer staet ghescreven: Die barmharticheit gaet boven alle sijn werken. Ic wil gaen bidden Maria, die reyne maghet ende moeder der ontfermharticheit, dat si voer mi bidden wil. Ic wil penitencie doen, ic wil vasten, waken ende bidden, opdat ic van Gode ontfermharticheit mach vercrighen. Ic wil gaen voer dat beelde van Maria ende ic en wil van daen nyt sceyden, eer ic vertroest bin.’ Doe ghinc Theophilus in eenre capellen, daer een beelt van Maria onser liever Vrouwen in stont, ende knyelde¹⁾ daer vore ende screyde bitterlic ende seide: ‘o Maria, Moeder Gods, o coninghinne der hemelen ende vrouwe der enghelen, o Moeder der barmharticheit, o rose sonder doorne, ende lelye sonder vlecke, o waerde roede van Yesse, o heilighe vat vol suverheit, o spieghel alre oetmoedicheit ende exempel aller duechden, o sacrastie des heilighen gheests, o fon-

1) Hs. Kneylde.

[p. 159]

teyn alre ghenaden, o waerde moeder ende maghet, o ghebenedide volmaecte Maria ende middelaerster tusschen God ende den sondaer, al hadde ic alle der¹⁾ werlt consten, so en conde ic uwen lof noch uwe waerdicheit niet volprisen. Mer o gloriose suvere maghet Maria, moeder der ontfermharticheit, ic bidde u door u grondelose ontfermharticheit, dat ghi voor mi wilt bidden uwen lieven Soen, opdat ic ontfermharticheit mach vercrighen van minen groten scandeliken sonden, want daer en was nye sondare, die ghenade begheerde, hi en wort vertroest, als Dismas die moordenaer, Petrus, Magdelena, Mattheus ende Paulus. Och, armen, al nome ic dese, ic ben X^M warven argher dan enich van hem allen was. Nochtans hope ic op die ontfermharticheit Gods ende op Maria, die moeder der ontfermharticheit, want wil si voor mi bidden, ic hope ghenade te vercrighen.’

Ende aldus bleef Theophilus in der capellen XL daghen ende XL nachten sonder eten, sonder drinken, mer somtijt sliep hi ende somteyt screyde hi, somtyt bat hi, somtyt troeste hi hem selven, somtijt versuchtede hi ende hopede altoes ghenade ende hi beval hem in bescermenisse Maria syn ziel ende syn lyf. Doe dit een wijl tijds gheduert hadde, doe seide die engel Gods Michael tot onser liever Vrouwen: ‘o Maria, coninghinne van hemelrijc, moeder Gods, vrouwe der enghelen, bloem der maechden, uutvercoren waerde Moeder der ontfermharticheit, wilt doch den armen sondaer ontfermen, die mit so groter rouwen ende mit so bitteren tranen ende mit so groter penitencien u aenroepet om hulpe ende om troest van sinen sonden, ende hi hevet XL daghen ende XL nachten gheleghen mit groter droefheid sonder eten, sonder drincken ende en hebt gi hem niet vertroest.’ Doe seide Maria, die moeder Gods: ‘Ic wetet wel, hoet mit hem staet, want hi hevet te veel misdaen, hi hevet alle ghelochent ende versaket, dat hem helpen mach.’ Doe seide die engel Gabriel: ‘o Maria, maghet ende moeder, dese mensche hevet berouwe

1) Hs. die.

[p. 160]

van allen, dat hi misdaen hevet ende hi bid aen u ghenade. Waer dat enich Sarracijn of onghelovich mensche, die tot bekennisse quame ende u bade om troest ende ghenade, ghi en soudet hem gheen ghenade weiggheren.’ Doe seide Maria: ‘Gabriel, ghi seyt waer, mer dit is een kerstenman, die verstant hevet, daerom ist mi leet, dat hi hem aldus qualiken hevet regiert ende omdat hi kersten is ende ghenade bidt, so sal ic tot hem gaen ende sien, mocht ic hem vertroesten.’ Doe ghinc Maria, die Moeder der ontfermharticheit met een scaer van enghelen al singhende totter cappellen daer Theophilus in lach. Doe hi hoerde den hemelschen sanc, seide hi: ‘Och, ic hoer soe sueten sanc; ic hope, dat Maria, die Moeder Gods, coemt om mi te troesten. Daerom wil ic weder singhen tot hore eeren die sanc: Consolatrix inclita, dat is: o Maria, edel vertrosterinne, weest welcoem, coemt ende visenteert mi, arme sondaer, ende helpt mi uut die macht des viants ende uuten kerker der kativicheit.’ Doe seide Maria: ‘o Mensche, wat meenstu, dattu aldus vriliken aen mi bidste; en weetstu niet wattu ghedaen hebste? Du hebste al ghelochent, dat God toebehoert, ende al dat di helpen sonde. Dy (!) sonden sijn te groet ende te scandelic; ic bin daertoe vercoren alle sondaren te troesten ende ic minne alle die kersten, mer om grootheid dijnre sonden soe ontsie ic mi voer Gode, soe dat ic nyet en dar vore u bidden. Mer bidt God selven, want hi is oetmoedich, guedertieren ende ontfermhartich, hi sal u wel ontfermen.’ Doe seide Theophilus: ‘Maria, waerde Moeder Gods, hoe soude ic Gode dorren bidden om ghenaden mit minen besmitten monde, daer ic hem ende alle dat hem toebehoert mede ghelochent heb? o Waerde moeder der ontfermharticheit, staet mi nu in stade, ic wil gaerne penitencien doen alle mijn leven lanc.’ Doe seide Maria: ‘Qualic can ic u weygheren, want gi duncket mi so willich sijn. Ende ghi bidst soe ynnichlic, soe dat ic u niet weygheren en mach, ic sal Gode vore u gaen bidden, mer gi moet volcomen ghelove hebben.’

Doe seide Theophilus: ‘o Waerde Maria, dat wil ic doen, ic

[p. 161]

wil vastelic¹⁾ ende volcomelic gheloven. Ic ghelove in die heilige drievoudicheit, in den vader, in den soen ende in den heilighen gheest. Ic ghelove, dat die soen Gods van den Vader eweliken gheboren is vore dat beghin der werelt ende die heilighe gheest van hen beiden voortgaende is. Ic ghelove, dat God alle dinc ghescepen ende ghemaect hevet. Ic ghelove in Ihesum Christum sinen enyghen gheboren Soen, dat ghi die ontfinct overmits den heilighen Gheest in uwen suveren maechdeliken lichaem ende van u gheboren wort waerachtich God ende mensche, ende die sijn menschelicheit liet vanghen ende binden, bespotten, gheselen, pinen, crusen ende doden. Ic ghelove, dat sijn lichaem begraven wort ende sijn ziel voer neder ter hellen ende verlosten (!) sijn vriende daeruut. Ende sijn lichaem verrees op den derden dach van der doot. Ende daerna voer hi ten hemel ende sit na sijnre menscheit te rechterhant sijns Vaders almachtich. Ic ghelove in die heilighe kerke, in ghemeenscap der heilighen, in verlatenisse der sonde, in verrisenisse des vleysches. Ende dat Jhesus Christus te ionxten daghen wedercomen sal oerdelende over levende ende doden, ende die goeden mit hem voeren in dat ewighe leven, ende die quade senden in die ewighe pijn. Dat is my ghelove, daer wil ic in leven ende in sterven.’

Doe seide Maria: ‘U ghelove is groet ende goet, ende dat dwinct mi daertoe, dat ic voer u moet bidden om verghifnisse uwer sonden te vercrighen.’ Doe ghinc Maria mit die scaer der enghelen voer Jhesum horen lieven zoen ende si begonde sijn menscheit te bidden. Si knyelde neder ende leyde hare handen te samen ende seide: ‘o Jhesus, des levendighen Gods Soen ende mijn lieve kint, ic bidde u voer Theophilum den sondaer, doet hem ghenade ende verghevet hem sijn sonden.’ Doe seide die menscheit Jhesu: ‘o Moeder, wat ghenade soude hem ghescien? Hi hevet verlochent ende versaket die (!) vader, die zoen ende die heilighen gheest ende alle dat hem helpen ende bescermen mach

1) Hs. wastelic.

[p. 162]

of soude. Ic heb mededoghen mit hem, want hi is een man die verstand hevet, mer hi hevet hem selven qualiken regiert.’ Doe seide Maria: ‘Lieve zoen, dat is ghesciet overmits becoringhe des viants, ende ic bidde vriendelike ghenade ende hi doet grote penitencie ende hi begheert ghenade ende verghyfnisse van sinen sonden; daerom bidde ic u, doet hem ghenade ende ontfermharticheit om mijn bede willen ende om den dienst die ic u dede in uwer kinschheid.’

Ende doe seide Jhesus: ‘Om uwer beden willen ende om den dienst, die ghi mi menichwarven ghedaen hebt ende om die suver borsten die ic ghesoghen hebben, so vergheve ic sijn sonden. Ende ic sal mijn hemelschen Vader voer hem bidden.’ Doe seide die menscheit Jhesu: ‘o Vader inder gotheit; ic bidde di voer enen sondaer, die overmits des viants becoringhe swaerlike ghesondicht hevet, als ghi wael weet. Nu bidde ic ghenade voer hem, want hi hevet recht berouwe ende hi doet grote penitentie, daerom bidde ic voer hem, omdat ic hem ghecoft hebbe mit minen preciosen bloede ende verlost hebbe mit desen wonden, die noch open staen, soe bid ic, doet hem ghenade ende verghevet hem sijn sonden.’ Doe seide die vader inder godheit: ‘Zoen, ic weet, dat hi grote sonden ghedaen hevet, mer si sijn hem leet ende hi bidt ghenade ende hi doet penitencie ende omdat ghi voer hem bidt, ende omdat ghi hem met uwen wonden verlost hebt, die noch open staen, die ghi mi toent, so vergheve ic hem sijn sonden, doet mit hem alle uwen wille, dat is minen willen.’ Doe dancte Jhesus sinen hemelschen Vader ende hi seide tot sijnre moeder, dat hoer bede verhoert waer. Doe dancte Maria haren lieven soen ende ghinc weder tot Theophilus mit die scaer der enghelen, daer hi noch lach in penitencie ende badt ghenade. Doe seide Maria: ‘Theop(h)ile, Man Gods, dijn begheerten sijn verhoert, dat hevet ghedaen mijn ghebedt ende dijn penitencie; siet, dat ghi voertaen ghestadich blijft in den dienste Gods ende hout goet ghelove ende alle u sonden sijn vergheven.’

Doe seide Theophilus: ‘o Waerde moeder der ghenade, ic wil

[p. 163]

God ewiliken dienen ende u dancken ende loven ende ic en sal nymmermeer van minen ghelove scheyden, al soude men mi doden. Ic wiste doch wael, dat an u al mijn waelvaren¹⁾ lach, want ghi sijt hulp ende troest van alle sondaren. o Maria, waerde moeder Gods, ghi hebt mi vergyfnisse vercreghen van minen sonden, mer ic en mach mi noch niet verbliden, ghi en moet mi noch meer helpen.’ Doe seide Maria: ‘Wat ghebrect u noch, u en mach niement deren, want tegen God sydi al versoent.’ Doe seide hi: ‘o Maria, moeder ende maghet vol alre ghenaden, die duvel, die mi bedroghen hevet, die hevet enen brief van mi mit minen (!) eyghen hant ghescreven end X-warven bezeghelt mit minen zeghel, daer al in ghescreven staet, dat ic ghelochent hebbe. Ic en mach niet te vrede wesen, ic en heb den brief weder in mijn hant.’

Doe seide Maria: ‘Weest tevreden, ic sallen u halen.’ Doe ghinc Maria ter hellen waert mit die scaer der enghelen; doesi voer die helle quam, began die helle te beven. Doe seide Lucifaer: ‘och armen, onse helle bevet; ic ducht, dat ons toorn nakende is.’ Ende hi seide totten duvel Belyal: ‘Lopet uut ende sich, wat daer coemt.’ Die duvel sach uut ende sach Maria comen mit een grote scaer enghelen, doe seide hi tot Lucifaer: ‘Meester, het is onse wederpartye; het is dat wyf, diemen Maria noemt. Weest tevreden, ic sal lopen teghen haer ende vraghen haer, wat si hier soect.’ Doe ghinc die duvel tot Maria ende seide: ‘Vrouwe, wat soect ghi al hier?’ Doe seide Maria: ‘Quade gheest, ic coem hier tot uwer scade ende tot uwer alre scanden, die hier in dit kot wonen; ghi hebt een brief van Theophilus, die wil ic hebben.’ Doe seide die duvel: ‘Wat ist, vrouwe? wi en weten van ghenen brief’. Doe seide Maria: ‘Swighet, bose gheest, du weetste dat alrebest, want bi dijnre becoringe soe ist altemael ghesciet ende bi rade van den hebreuschen iode. Daerom loept gheringhe ende haelt mi den brief.’ Doe seide die duvel: ‘Vrouwe, wi weten wel, dat ghi ons niet lief en hebt, want van u

1) Hs. waelwaren.

[p. 164]

liden wi grode (!) scade, mer hoert nu een woort. En (Hs. Ende) hevet God niet een eyghelic (!) mensche sijn eyghen vrien wille ghegheven ende nu is dese man ghecomen ende heeft sinen scepper ghelochent ende al dat God toebehoert. Ende tot enen teyken so hevet hi enen brief ghescreven ende mit sijns selfs zeghel bezeghelt. Wat wilt ghi hier toe segghen, vrouwe?’

Doe seide Maria: ‘Swighet, bose gheest, het is dijnre quader becoringhe scout, want die wille der sielen en gaf daer nye consent toe. Ende doe die mensche hem bedochte, was hem leet, daerom so haelt mi den brief, of ic trede u onder mijn voeten.’

Doe seide die duvel: ‘Vrouwe, hoert mi noch een woort: en (Hs. ende) sprac God niet mit sinen monde: So wie misdede yeghen den vader ende teghen den zoen, dat soude hem vergheven worden, mer soe wie misdede yegen den heilighen gheest, dat en soude hem niet vergheven worden in deser tijt noch in der ewicheit. Ende dese mensche hevet ghesondicht yeghen den vader ende den soen ende den heilighen gheest ende yeghen alle dat God toebehoert, wat wilt ghi hier toe segghen?’

Doe seide Maria: ‘Quade gheest, bedriver alre quaetheit, wat daer ghesciet is, het is al dijn scult. Dese mensche mach noch al verbeteren, dat daer misdaen is. Daerom ganc haestelic, ic en wil niet meer woorden van di horen.’ Toe trat Michael toe ende sloech den duvel mitten cruus ende iachde hem ter hellewaert om den brief. Doe liep die duvel ter hellen ende riep: ‘Och armen, mijn leden sijn nu ontween gheslaghen. Lucifaer, meester, hier is qualiken ghevaren, want Theophilus is al weder bekeert. Ghevet hastelic den brief over, of wi sullen alle grote pijn liden.’ Doe seide Lucifaer: ‘Och armen, dat seide ic wael te voren ende aldus worde ic dicke bedroghen van den kersten, mer doe ic den brief hadde, waende ic mijn dinghen vast te hebben ende qualic moet die iode varen, die mi daertoe riet. Hout hier, maect mi den brief quyt, opdat ons niet meer scade en ghesciet.’ Doe nam die duvel den brief ende liep tot Maria ende warpen haer toe ende seide: ‘Hout, daer is den brief; ic woude dat ic u

[p. 165]

niet ghesien hadde, want ic bin swaerlic ghepijnt.’ Doe nam Maria den brief ende ghinc mit de scaer der enghelen inder capellen. Doesi in die capelle quam, doe lach Theophilus ende sliep. Doe seide Maria: ‘Goede rust moet hier wesen’, ende si nam (Hs. nan) den brief ende leiden Theophilus op sijn borst ende ghinc van hem int ewighen (!) leven ende doe Theophilus ontwaecte, doe vant hi den brief legghen op sijn borst. Doe stont hi op ende seide: Och, heer God van hemelrijc, gheloeft, ghedanct ende ghebenedijt moet ghi wesen. Nu sie ic wael dat mijn penitencie Gode ontfanckelic hevet gheweest ende dat hevet Maria, die Moeder Gods, ghedaen mit haren ghebeden. Gheloeft, ghedanct ende ghebenedijt moet si wesen! Nu wil ic gaen ter kerken totten bisscop ende doen daer mijn biecht openbaer voer al dat volc van al dat ic mesdaen hebbe, want ic begheer van den bisscop gheabsolveert te wesen.’ Doe ghinc Theophilus ter kerken ende seide: ‘Hoert, heer bisscop, ende alle ghi priesteren ende clerken ende ic sal u segghen een vreselic wonderlic dinc, dat nye mensche en ghesciede dan mi. Daerom, heer bisscop ende ghi goede luden, hoert mi ende verstaet dat wael.’ Doe seide die bisscop: ‘Theophile, staet op ende segt u begheerte.’ Doe seide hi: ‘Neen, heer besscop, mi behoort te knyelen, want ic wil biechten. Ic heb een valsch leven gheleyt, dat nyemant van u allen en weet, daerom laet mijn woerden u ontfanckelic wesen.’

Doe seide die bisscop: ‘Theophilus, vrient, segt op, ic wil u gaerne horen.’ Doe seide Theophilus: ‘Here bisscop, ghi weet wel dat ghi mi in uwen dienst wederseide ende verboet mi u hoef. Doe wort ic alsoe seer vertoornt in miselven, soedat ic ontsinnen woude van toorn ende wort onverduldich ende ghinc dwalen alleen ende en wiste niet, wat ic doen soude. Doe quam daer gaen een eerbaer man van schijn, mer het was die duvel ende hi gruettede mi als een officiael. Doe wort ic noch meer vertoornt, want ic waende, dat hi mit mi spottede. Doe seide hi mi, hi en wiste niet, dat ic verset ende versteken was. Doe claechde

[p. 166]

ic minen toorne ende onverduldicheit. Doe seide hi tot mi, woude ic sinen raet doen, hi woude mi weder helpen in minen staet, daer ic te voren in was. Ic seide, ia ic, ende ic woudet mi laten costen V^c gulden, opdat ic mi wreken mochte over diegheen, die mi versteken hadden. Doe seide hi tot mi, ten soude mi niet costen, ende hi sende mi tot enen heeubreuschen (!) ioden ende die iode brochte mi toten duvel inder hellen. Doe vraechde mi Lucifaer, wat mijn begherten was ende ic seide hem, hoe ic versteken was ende wat dienst ic plach te hebben ende mocht hi mi weder helpen in minen dienst, ic woude al doen dat hi begheerde. Doe seide Lucifaer, woude ic lochenen ende versaken God ende alle dat Gode toebehoerde, ende hem ziel ende lijf opgheven, dan soude hi mi helpen in minen staet. Ende overmits nydicheit ende toorn so seide ic ia. Ende ic lochende God ende sijn Moeder Maria ende al sancten ende sanctinnen, mijn kerstendom ende die heileghe kerke ende ic gaf hem op lijf ende ziel. Ende alle die versakinghe screef ic in enen brief ende op dien brief dructe ic X warf mijn zeghel ende doe dat ghedaen was, doe gavet ghi mi binnen drie daghen mijn officie weder. Nu hoert hoe ic voert voer. Corts daerna so las ic in die vighelie: “vir iustus salvabitur”, in den daghe des oerdels, als die rechter coemt oerlen (sic) levende ende doden; doe seide Iob: “och ic, arm onsalich, waer sal ic bliven”? Ende doe doechte (!) ic eerst wat ic ghedaen hadde. Doe gaf mi di duvel in, dat ic mi selve doden soude, want ic waer eweliken verdoemt. Doe dochte ic weder: dede ic dat, het waer noch eergher (!), mer ic ghinc in een heymelike capel, daer een beelde van Maria in stont. Daer was ic in penitencie XL daghen ende XL nachten sonder eten, sonder drincken, ende ic badt Maria, die Moeder Gods der ontfermharticheit, dat si mijns ontfermen woude. Gheloeft sy God, si hevet mi wel ghetroest, want si vercreech mi aflaet ende verghifnisse van alle mijn sonden ende si quam tot mi ende kunchdichde (!) mi dat, mer doe en was mijn hart noch niet te vreden om den brief, die ic den duvel ghegheven hadde. Dat

[p. 167]

claechde ic Maria, die moeder Gods ende si ghinc mit eene scaer der enghelen totter hellen ende brochte mi desen brief.’

Doe gaf Theophilus den bisscop den brief, omdat men overluut lesen soude ende doe hi overluut ghelesen was, doe deden die bisscop barnen ende hi absolveerde hem van alle sinen sonden, ende gaf hem dat heilighe sacrament ende si dancten ende loefden alle Gode van den sconen mirakel, dat daer ghesciet was. Ende Theophilus ghinc weder inder capellen, daer hi sijn penitencie ghedaen hadde ende hi seide, hi en woude niet van daen sceyden eer God anders mit hem versaghe. Ende daer bleef hi in penitencien ende hi maecte daer die sequencie Ave Maria, die alsoe beghint. Ende op den derden dach soe sende daer God die scaer der enghelen die hem mit Marien vertroest hadden. Dat vernam Lucifaer, dat sijn sterfdach naecte ende hi sende daer een scaer der duvelen of sy die ziel mochten brenghen in wanhope, mer die enghelen Gods die yaechden die duvelen van daen, ende sy liepen totten heebreuschen ioden ende braken hem den hals ende alle sijn leden ende voerden sijn siel ter hellen. Mer die enghelen Gods namen die siel van Theophilus ende voerdense int ewighe leven. Amen.