Theophilus

[p. 61]

Theophilus.aant.

Ene scone miracle, dat Onse Vrouwe dede ane Theophiluse ende ene scone exempel.

⁺ Gode biddic, dat hi mi sende,
Tallen beghinne goeden ende.¹⁾ aant.
Ene dinc willic beghinnen,
Daer ic mi bat mocht ane bekinnen,¹⁾ aant.
Dats (of ic mochte ende of ic conste
Ende mi God siere hulpen onste)
Ene miracle van siere goeder
Ende van siere ghebenedider moeder,
Vander moeder ende van der maghet,
Die ons heeft tparadijs bejaghet.
Dese mieracle willic bescriven,aant.
Om dat sal behouden bliven,
Vanden latine in dietschen bediede,aant.
Doer datter sijn vele liede,
Dies niet te vroeder en souden wesen¹⁾ aant.
Al hoerden sijt in latine lesen.
Oft noch worde openbare
Ende iement wiste wie ic ware,

+ Hs. f 196 c.

1) Zie de Aant. hierachter.

1) Zie de Aant. hierachter.

1) Zie de Aant. hierachter.

[p. 62]

 

Hine sal mi dit niet lachteren

20

No minen name daerbi niet¹⁾ achteren,aant.

 

Dat ic mi noch onderwinde,

 

Dat ict in dietsche rimen binde.¹⁾ aant.

 

Dies orconde die soete vrouwe,

 

Die ic naest Gode best betrouwe,

25

Dat ic doer ghene idelhede

 

Noch doer den prijs van iement mede

 

Hebbe begonnen dese sake,

 

Maer omme te sine met ghemake

 

Jeghen idelheit ende sonder sonde,

30

Hebbict in dietsche onderwonden

 

Ende oec doer den groten lof,¹⁾ aant.

 

Daer ons al goet es comen of.

 

Nochtan vresic achtertale.

 

Mochtic mi oec wachten soe wale,

35

Dat men neghene van mi en seide,

 

Soe mochtic segghen voer waerheide

 

⁺ Dat niemen en ware mijn ghenoet,

 

Want mijn gheval ware soe groet,¹⁾ aant.

 

Na dien dat mi ghescepen staet;

40

Bedi die werelt es soe quaet,

 

Datter alle liede plien.

 

Wilden si hem selven besien,

 

Die der achtertale pleghen,

 

Si souden hem wachten daer jeghen;

45

Nochtan die de beste wanen sijn,

 

Sijn vele argher dan venijn;

 

Ende die die liede meest begripen,

 

Men machse metten selven nipen.¹⁾ aant.

 

Al es dit ghedichte niet wel ghemaect

1) Zie de Aant.

1) Zie de Aant.

1) Zie de Aant.

+ f 196 d.

1) Zie de Aant.

1) Zie de Aant.

[p. 63]

50

Ende niet alsoe wel als een ander smaect,

 

Tighet mijnre ongheraecthede,

 

Ende mine haesteghen sin mede.

 

Al hebbic recht of en doe,¹⁾ aant.

 

Ic hebbe den wille goet daer toe.

55

Nu biddic der soeter coninghinne,

 

Daer ic dit omme beghinne,

 

Dat ic des moete volcomen,

 

Gode teren ende ons te vromen.

 

 

 

Het was een man goet ende rike

60

Ende diende Gode oetmoedelike,

 

Oetmoedelike ende met trouwen

 

Ende sente Marien onser vrouwen.

 

Hi was den aermen ghenadich

 

Ende daers te doene was gheradich.

65

Van aelmoesene was hi groet,

 

Ende goet van rade, daers was noet.

 

Sijn goet was den aermen ghemene:

 

Jeghen hemselven spaerdi¹⁾ allene.aant.

 

Den aermen was hi goedertieren

70

Ende van sinen rade ondiere.

 

Hi was den weesen alse vader

 

Ende der weduwen troest algader.

 

Hi was oetmoedech ende rike:

 

Men vint nu luttel sijn ghelike,¹⁾ aant.

75

Die des goets vele winnen,

 

Dat si hem selven willen kinnen.¹⁾

 

Gherne dede hi goede werke

 

Ende gherne was hi in die kerke,

 

In die kerke ende diende Gode,

1) Zie de Aant.

1) Zie de Aant.

1) Zie de Aant.

1) Zie de Aant.

[p. 64]

80

Ende hielt gerne sine ghebode¹⁾

 

⁺ In vastene, in bedene, in ander dinghen,

 

Diene te hemelrike mochten bringhen.

 

Suver was hi van sinen live.

 

Wat hulpt, dat ict langhe drive!aant.

85

Hi was ter werelt wel gheraect

 

Ende in doeghden al volmaect,

 

Nochtan en woude hijs niet weten.

 

Hi hadde de werelt suver vergheten,²⁾

 

Dat hire mochte niet en twint.

90

Hi was suver als een kint

 

Int herte binnen ende sochte,

 

Dat al die werelt wonder dochte.

 

Hi was vele beter binnen,

 

Dan hi van buten liet bekinnen.

95

Hine slachte den ghenen niet,

 

Die men nu achter lande siet,

 

Die hem herde sempel toghen

 

Ende heilich voer der lieden oghen,

 

Die int herte dorper sijn.

100

Si sijn argher dan venijn.³⁾

1) Hier volgen in het Hs. nog deze twee regels, die ik als geïnterpoleerd beschouw:

Die God te doene gheboet
Ende dede penitencie groet.

Zie Inl. bl. 40.

+ f 197 a.

2) Zou men niet moeten lezen so verre voor suver? Suver wordt vooral gebruikt van eten en drinken, met de bet. schoontjes, zoodat er niets overblijft. Vg. Rein. 414, 2098. Suver in vs. 83 en 90 kan den afschrijver in de war gebracht hebben.

3) Hierna volgen in het Hs. deze twee verzen, die ik uitwerp:

Dan venijn, dat sijn si vele,
Dat ic der werelt niet en hele.

Zie Inl. bl. 41.

[p. 65]

 

Venijn doodt den lichame allene,

 

Die jeghen de ziele es herde clene:

 

Ypocrisie doodt te samen

 

Die zielen metten lichamen.

105

Hoe vele vint mer achter lande,

 

Die goeden lieden beraden scande,

 

Ende herde sempel buten dincken

 

Ende onder den hoet een ander scincken¹⁾;

 

Die penitencie buten toghen,

110

Ende vol¹⁾ quaet doen achter oghen.aant.

 

Dit en seggic niet bidi,

 

Dat eneghe doghet beter si,aant.

 

Dan daer si es, die suverhede

 

Buten ende binnen mede;

115

Maer daer si es buten allene,

 

Daer es die doghet wel clene.

 

Men mach segghen van den man

 

Daer ic tierst af began,

 

Woudic al sine doeghden vertellen,

120

Ic soude u te sere quellen,

 

Ende u mochte oec verlanghen,¹⁾ aant.

 

Bedi willix aldus afganghen:

 

Ic machene prisen in alder wijs,

 

⁺ Daer enech man soude hebben prijs.

125

Dese man woende in ene stede,

 

Daer een bisscop woende mede;

 

Dese man was in die poert

 

Voer den bisscop best ghehoert,¹⁾ aant.

 

Bedi. die buten der Gods wet

130

Ginc, liet hi niet onghelet

 

No doer ghichte, no doer bede,

1) Zie de Aant.

1) Zie de Aant.

1) Zie de Aant.

+ f 197 b.

1) Zie de Aant.

[p. 66]

 

No doer vrients wille mede.

 

Hi was ghelettert alsoe wel

 

Als iement in dat lant was el;

135

Die bisscop wrachte¹⁾ na sinen rade:aant.

 

Hi wiste oec wel, dat hi mesdade,

 

Haddi daer buten iet ghedaen,

 

Dat hi hem dede verstaen.

 

Die boec seghet ons aldus,

140

Sijn name was Theophilus.

 

Als ghi selt horen, desen name

 

Was hem herde wel bequame,

 

Bedi die hem sal onderwinden,

 

Dat hijt te rechte sal ontbinden,²⁾

145

Theophilus luudt Gods minne,

 

Die hi droech in sinen sinne³⁾.

 

Dese man leefde menech jaer

 

In penitencien herde swaer,

 

Ende proefde hem, dat men en vant

150

Neghenen sijn ghenoet int lant.

 

Hierna, als God gheboet,

 

Soe quam dien bisscop an die doet,

 

Ende hi moeste ghelden die scout,

 

Die wi sijn sculdich jonc ende out.

1) Zie de Aant.

2) Deze vier regels komen mij verdacht voor, vooreerst omdat bequame hier in den ongewonen zin van gepast moet worden opgevat, 2^o. omdat het woord onderwinden hier vrij ongepast gebruikt wordt van eene zoo eenvoudige zaak als de vertaling van den naam Theophilus. Doch ik heb geen voldoenden grond, om ze uit te werpen.

3) Na vs. 146 volgen in het Hs. deze beide verzen:

Ende die hem God int inde toghede
Indien dat hi van hem ghedoghede,

die ik als onecht verwerp. Zie Inl. bl. 41.

[p. 67]

155

Den lichame dede men ter erden:

 

Die ziele voer haerre verde.

 

Tierst dat die bisscop was doot,

 

Doe riept al cleine ende groet,

 

Jonc ende out, leke ende clerke

160

Ende die canoneke van der kerke,

 

Dat men Theophiluse daer toe brochte

 

Te sine bisscop, opdat men mochte.

 

Hier toe cosenne oec die gone,

 

Diene te kiesene waren ghewone.

165

Dien archebisscop screef men te hant¹⁾,

 

Die overbisscop was int lant,

 

Hoe dat die bisscop ware bleven,

 

⁺ Ende noemden dient ware ghegheven,

 

Bede ghegheven ende vercoren

170

Ins bisscops stede van te voren.

 

Als die archebisscop verstoet,

 

Dat selc een man was ende soe goet

 

Ende soe volmaect ende soe volcomen,

 

Dancte hijs hem diene hadden ghenomen,

175

Ende hi dancte Gode van dien,

 

Dat die heileghe kerke soe ware versien,

 

Dat bisscop soude sijn die man,

 

Daer dus vele doeghden laghe an.

 

Hi was blide, hi danckes²⁾ Godeaant.

180

Ende sende om hem sinen bode,

1) Hs. ‘Die a. screef te hant’, doch uit den samenhang blijkt duidelijk dat deze lezing onjuist is. Vg. Lat (Acta Sanctorum) 489 b. Et celebrato decreto mox ad metropolitanum direxerunt Episcopum, quo suscepto virique compertis virtutibus, annuit petentibus effectum et dirigens ad promovendum Episcopum praenominatum, accersiri praecepit vice-dominum.

+ f 197 c.

2) Zie de Aant.

[p. 68]

 

Dat hine woude conformeren

 

Ende te bisscope sacreren.

 

Theophilus hi voer te hove

 

Daer hi was met groten love

185

Wel ontfaen ende met eren.

 

Die bisscop woudene sacreren.

 

Tierst dat sach Theophilus,

 

Dat die bisscop woude aldus,

 

Hi was die dat niet en gheerde

190

Ende hi viel neder op die erde,

 

Op die erde op sbisscops voete,aant.

 

Ende seide: ‘Here soete,¹⁾ aant.

 

Here’, seithi, ‘ontbeert dies.

 

Wildi der kerken verlies,

195

Der kerken verlies ende dmine mede?

 

Here, dat ware jammerhede,

 

Het ware jammer al te groet.

 

Mi ware liever waric doot,

 

Dan dus die kerke ware verloren,¹⁾ aant.

200

Dat ic bisscop ware vercoren.

 

Here, soudic bisscop wesen,

 

Dies en mochte die kerke niet genesen.aant.

 

Waric bisscop, het ware scande.

 

Soe goede liede sijn achter lande;

205

Ontbeert dies, wel lieve here!

 

In werde bisscop nemmermere.

 

Ic en mach gheen bisscop sijn.

 

Hen betaemt niet den sonden mijn,

 

Dat ic bisscop soude wesen.

210

Here, ontbeert al van desen.aant.

1) Zie de Aant.

1) Zie de Aant.

[p. 69]

 

Ic ben een besondicht¹⁾ man,

 

Die daer toe niet ghenoech en can,

 

⁺ Dat ic bisscop wesen mochte.

 

Here, wendet uwe ghedochte,

215

Wendet uwe gedochte, here;

 

Ghi sijt sere buten kere.

 

Ic ben besondicht ende onvroet.

 

Here, wendet uwen moet,

 

Wendet uwen moet, wel lieve here!’

220

Dit bat hi ende weende sere.

 

Dus lach hi neder op die eerde

 

Ende toeghede sine onweerde.

 

Die bisscop hoerde sine tale.

 

Het bequam hem herde wale,

225

Herde wale ende hi sprac weder:

 

‘Wat ligdi op die eerde neder,

 

Op die eerde ende op mine voete?

 

Staet op,’ seithi, soete,²⁾

 

Staet op, ghi selt bisscop sijn,

230

Seldi doen den wille mijn.

 

Lieve vrient, sijt onvervaert,

 

Ghi dunckes mi herde wel waert.

 

Ghi hebdt u ontsculdicht wel.

 

Waendi, vrient, dat niement el

235

Besondicht en es dan ghi?

 

Ic weet wel, dat niemen en si,

 

Hine hebbe sonde ghedaen:

 

Hierbi en moeghdi niet ontgaen.

 

Hen levet niemen enen dach,

240

Die sonder sonde leven mach;

1) Zie de Aant.

+ f 197 d.

2) Er zal wel een woord uitgevallen zijn; I. here soete (?).

[p. 70]

 

Enen dach? ja vele min.

 

Lieve vrient, wendet uwen sin

 

Ende doet ghereet dat ic u rade.

 

En vreset niet der kerken scade;

245

Sijt bisscop in den name Ons Heren

 

Ende laet mi u sacreren.

 

Al hebdi ghedaen vele sonden,

 

Wi sijn alle met sonden ghebonden.¹⁾ aant.

 

Hebdi der sonden ghepleghen,¹⁾ aant.

250

Ghi selt u voert wachten daer jeghen.

 

Of ghi sonde hebdt ghedaen,

 

Hiermede seldise afdwaen.

 

Waendi dat neghene pine

 

Es goeden man bisscop te sine?

255

Al eest ere, hets grote sorghe;

 

Werdt bisscop ende sijt goet wederborghe.¹⁾ aant.

 

⁺ Werdt bisscop, want dat tanegane

 

Daer leghet grote penitencie ane.’

 

Theophilus andworde weder:

260

‘Here, no doer hoghe no doer neder, -aant.

 

Here, houdt u met verden, -

 

Ic en mach gheen bisscop werden.

 

Soe wat dat mi daerna ghesciet,

 

Ic en werde bisscop niet.’

265

Doen hi dit seide, hi weende mede

 

Alsoe hi te voren dede.

 

Die bisscop sach ende hoerde

 

Sine tranen ende sine woerde,

 

Ende dat groet mesbaer, dat hi dreef,

270

Ende dat hi alsoe ghestade bleef.

 

Doe andwerdi alse die vroede,

 

Ende seide: ‘Vrient, dit si met goede;

1) Zie de Aant.

1) Zie de Aant.

1) Zie de Aant.

+ f 198 a.

[p. 71]

 

Ic mane u bi uwer wet,

 

Dat ghi u bepenset bet:

275

Bepeinst u bat op dese sake

 

Noch drie daghe met ghemake.’

 

Theophilus hi nam die vorste,

 

Omdat hijt laten niet en dorste,

 

Doer dat was des bisscops wille.

280

Maer hi peinsde selve stille,

 

Dat hi aldus bleve ghestade,

 

Dat hijt altoes niet en dade.

 

Alse hi soe langhe hadde ghebeden,

 

Dat die derde dach was leden,

285

Doen quam hi voer den bisscop weder

 

Ende viel op sine voeten neder

 

Ende weenede vele meer,

 

Dan hi te voren dede eer,

 

Ende bat hem doer ghenade,

290

Dat hi hem dat ghestade,

 

Dat hi pape niet en werde.

 

Die bisscop sach dat hi soe herde

 

Vreesde bisscop te sine;

 

Hi seide: ‘Vrient, doer dine pine,

295

Mi duncke, ic moets di verlaten,

 

Al eest mi leet utermaten,

 

Ic verlaets di, al doe ict node;

 

Wes goet man ende vaert te Gode’.¹⁾ aant.

 

Theophilus was utermaten

300

Blide dat hem was verlaten

 

Bisscop te sine; hi nam orlof

 

Oetmoedelike ende rumede thof.

1) Zie de Aant.

[p. 72]

 

Hi voer thuusweert ende was vroe,

 

⁺ Dat hi ghevaren hadde alsoe.

305

Het was een ander saen vercoren

 

In sbisscops stede van te voren.

 

Theophilus hi was mettesen,

 

Als hi te voren hadde gewesen

 

Metten anderen goeden man:

310

Maer onlanghe was hire an,¹⁾ aant.

 

Dat quade orworme¹⁾ quamen,aant.

 

Die hem sbisscops hulde namen,

 

Soe dat hem orlof was ghegheven

 

Ende van den hove was verdreven,

315

Dat ghemaect hadden quade tonghen

 

Die goede lieden hebben bedwonghen.¹⁾ aant.

 

Quade tonghen hebben ghedeert²⁾

 

Den meneghen ende sere onteert.

 

Quade tonghen hebben beraden

320

Den meneghen lachter, die niet en mesdaden.

 

Quade tonghen sijn tontsiene,

 

Quade tonghen sijn te vliene,

 

Quade tonghen sijn sere te hatene,

 

Quade tonghen sijn te verwatene,

325

Quade tonghen sijn te benidene,aant.

 

Quade tonghen sijn af te snidene,

 

Quade tonghen sijn sere te scuwene,

 

Quade tonghen sijn sere te gruwene,

+ f 198 b.

1) Zie de Aant.

1) Zie de Aant.

1) Zie de Aant.

2) Indien deze tirade over de quade tonghen niet van den afschrijver is, is zij den dichter in de pen gegeven door de lat. woorden callidus hostis et humani generis invidus inimicus. Het fr. is hier even kort en heeft slechts (v. 122 vg.):

Anemis (= die viant)............
Moult grant joie ot de cest àfaire.

[p. 73]

 

Quade tonghe es een scaerp sweert,

330

Quade tonghe es strael, die sere deert.

 

Quade tonghen sijn quade gherechten,¹⁾ aant.

 

Quade tonghe doet meneghen vechten,

 

Quade tonghe maect meneghen nijt,

 

Quade tonghe maect meneghen strijt,

335

Quade tonghe maect meneghen bloet,

 

Quade tonghe sleet meneghen doot,

 

Quade tonghe es quaet venijn

 

Ende argher, mochte si argher sijn;

 

Quade tonghen moeten vloeken,

340

Die an Gode ghenade soecken.

 

Alse Theophilus was verscroven,¹⁾ aant.

 

Die te voren was te boven,

 

Ende begonste tsine te teerne,

 

Doe begonste hem therte te sweerne,aant.

345

Ende die viant begonsten te spaenne

 

Ende begonsten te vermaenne,

 

Hoe groten here hi hadde ghewesen,

 

Ende hi ghevelt¹⁾ was van desen.aant.

 

Wat eren hi hadde menechsins

350

⁺ Ende hoe luttel men nu achte sijns

 

Ende hoe luttel dat sine nu eerden,

 

Die hem te voren neghen toter erden.

 

Diene te voren scone groetten,

 

Sine wouden cume, als sine ghemoetten,

1) Zie de Aant.

1) Zie de Aant.

1) Zie de Aant.

+ f 198 c.

[p. 74]

355

Op hem sien of jeghen hem spreken.

 

Dusdaneghe dinc dede hem therte breken.

 

Diene te voren hieten wijs,

 

Si gaven hem crancken prijs.

 

Dusdaneghe dinc dedem sijn herte

360

Vallen in quaden begherte,aant.

 

Soe dat hi tgoet van eertrike

 

Begherde voer dat hemelrike,

 

Ende peinsde, hine rochte hoet gheviele

 

Nemmermeer met siere ziele,

365

Indien dat menne hadde vercoren

 

Daer hi gheweest hadde te voren.

 

Dus leefdi een stuc onsochte,

 

Ende peinsde wat hi doen mochte

 

Dat hi weder ware te hove.

370

Doen viel hi in onghelove

 

Ende peinsde, men soude hem weder kiesen,

 

Al soude hi die ziele verliesen.

 

Doe peinsde hi weder ende voert

 

Ende ondervant stille in die poert,

375

Of daer iement van toverien

 

Wiste ofte van duvelien.

 

Ten lesten hi ondervant

 

Dat een jode was int lant,

 

Die was des duvels eyghin

380

Ende meneghen hadde brocht daerin,

 

Dat hi den duvel hadde opghegheven

 

Sine ziele ende sijn leven,

 

Tien dat¹⁾ hi hem holpe om²⁾ die zake,aant.

1) Zie de Aant. op vs. 476.

2) Zie de Aant.

[p. 75]

 

Daer hi was omme tonghemake.

385

Als hi dit hadde ondervonden,

 

Die viant hadde hem soe bedwonghen,

 

Dat hi Gods al vergat

 

Ende hi prijsde vele bat

 

Een stucke¹⁾ hier in eren te sineaant.

390

Ende euwelike in die helsche pine.

 

Dus hadde hem quade ghierechede

 

Bracht uut sinen goeden sede.

 

Dus hadde hem die viant ghevaen,

 

Die langhe wel hadde ghedaen.

395

⁺ Dus volleec was hi verwonnen,

 

Die een goet leven hadde begonnen.

 

Aldus es die ghierechede

 

Ende der ghierecheden sede,

 

Te hebbene soe wat hi begheert,

400

Hem en roeket, wat der zielen deert.

 

Hi peinsde, hoe hi quame in dien

 

Dat hi den Jode mochte sien,

 

Mochte sien ende spreken.

 

Hi peinsde daer na¹⁾ ende met wat treken,aant.

405

Dat hi stille daer toe quame,

 

Dat oec niement en vername.

 

Ten lesten hi hem bedachte,

 

Dat hi allene ter middernachte

 

Stont op stille, behendelike,

410

Ende ginc ten huse haestelike,

 

Daer die Jode lach ende sliep.

 

Ghemackelike¹⁾ dat hi riep:aant.

 

‘Ontdoe die dore, vrient, ontoe!

1) Zie de Aant.

+ f 198 d.

1) Zie de Aant.

1) Zie de Aant.

[p. 76]

 

Ende gheeft mi raet, of du wets hoe.

415

Ontdoe, vrient, ontoe die dure

 

Ende hore na mine avontuere.

 

Ontoe, vrient! ontoe mi!’

 

Die Jode seide: ‘Wie sidi?

 

Ic sal weten wie ghi sijt,

420

Eer ic ontoe op desen tijt.’

 

Dander seide: ‘Ic en soeke gheen quaet,

 

Soete vrient, ic soeke raet.

 

Ontoe vrient, ontoe, ontoe!

 

Ic segghe u, wat ic hier doe.

425

Ontoe, vrient, ic segdi stille

 

Cortelike minen wille.

 

Ontoe, vrient, ic ben hier comen

 

Te miere noet entiere vromen.

 

Alse dat die Jode hadde verstaen,

430

Ontede hi die dore saen.

 

Hi seide: ‘Vrient, dies biddic u,

 

Segghet wat ghi soeket nu.

 

Wat avonture hevet u hier bracht

 

Te desen tide van deser¹⁾ nacht?aant.

435

Segghet uwen wille cortelike

 

Ende laet mi slapen haestelike.

 

Met eren¹⁾ moetti hier sijn comen.aant.

 

Ghi hebdt mi minen slaep benomen,

 

Minen slaep ende mine erste.’

440

⁺ Die ander seide: ‘Ic hebbe berste

 

Van selken rade, als men mi seghet,

 

Die¹⁾ aen u allene leghet,aant.

 

Ane u allene ende an el niemen;

1) Zie de Aant.

1) Zie de Aant.

+ f 199 a.

1) Zie de Aant.

[p. 77]

 

Wel soete vrient, beraet u sniemen.’

445

Doen telde hi sine avonture

 

Van den iersten al duerenture,

 

Ende hoe gherne dat hi dade

 

Alle dinc na sinen rade.

 

Mochte hi hem ghehulpen dies,

450

Dat hi verhaelde sijn verlies,

 

Ende mochte hi verhalen sine scade,

 

Hem en rochte wat hi dade.

 

Alse die Jode ghehoert sine tale:

 

‘Vrient, ic sal u hulpen wale.

455

Wildi na minen wille werken

 

Ende afgaen uwer kerken¹⁾

 

Ende u God ende sine ghelove,

 

Ic bringhe u noch van al te boven.

 

Laet uwen here ende houdt u an den minen,

460

Soe mach u sine hulpe schinen.

 

Sine hulpe ende sine cracht

 

Hevet meneghen ter eren bracht.’

 

Die ander seide, dat hijt dade,

 

Mochte hi verhalen sine scade.

465

Die Jode seide: ‘Vrient, nu siet,

 

Dat ghi dies en latet niet,

 

Ghine comt morghen nacht te deser tijt,

 

Indien dat ghi beraden sijt,

 

So sal uus noch werden raet.²⁾ aant.

1) Na vs. 456 volgen nog deze 2 verzen:

Der kerken ende der kerken raet
Ende tghelove datter ane staet,

die ik als onecht verwerp. Zie Inl. bl. 41.

2) Zie Inl. bl. 31. In plaats van 469 vg. heeft het Hs..

Nu sijt gesont ende gaet,
Doen ginc hi metter vaert.

[p. 78]

470

Nu sijt ghesont ende gaet.’

 

Theophilus was blide das,

 

Dat hi dus ghetroestet was;¹⁾

 

Die duvel haddene soe verblint,

 

Dat hi en achte niet en twint

475

Hoet na den live comen mochte,

 

Tien dat²⁾ hi hadde dat hi sochte.aant.

 

Doen ginc hi thuus met groter haesten

 

Ende sach uut ten naesten

 

Daghe ende toter naester nacht.

480

Daer toe haddene die duvel bracht

 

Met siere cracht mids sjoden rade,

 

⁺ Daer hi in viel in groter mesdade

 

Dan hi te voren hadde wel ghedaen,

 

Doen hi in doeghden was bevaen.³⁾

485

Alse Theophilus heeft vernomen,

 

Dat die selve tijt es comen

 

Die hem die Jode hadde gheseit,

 

Doen ginc hi wech vele ghereit²⁾ aant.

1) Na vs. 472 volgen in het Hs. nog deze beide regels:

Ende hi ginc met haesten thuus
Ende bleef in dien wille aldus,

die ik als geïnterpoleerd beschouw. Zie Inl. bl. 41.

2) Zie de Aant.

+ f 199 b.

3) Hier volgen in het Hs. deze vijftig verzen, die ik als geïnterpoleerd beschouw (vg. Inl. bl. 42-44):

Nochtan en wondert mi niet dies:
Dicke begheert ene sijn verlies
Velc meer ende sine seade
Dan dinghen daer hi wel ane dade.
Dits een dinc dat men mach
Sien ende merken al den dach.
Dien tijt hadde hi onweert
Dies dinc dat hi nu begheert
Hieromme so en radic niemen,
Noch en troeste, dat hi shiemen
Hem en verboude op sine doghet,
Na dat ghi hier horen moghet,
Op sine doghet meer dan mate
Ende dat hi alle quaetheide late,
Maer houde hem altoes in dien
Dat hi der doghet wille plien:
Al hadde hi penitencie ghedaen
Van der tijt dat hi verstaen
Conste ghesien in sinen moet
Dat quaet ghedaen ware ende goet.
Die tijt was dat desen man
Gerne die viant soe verwan,
Hem hadde onweert ende dochte quaet,
Daer hem sijn herte nu toe staet.
Bedi es hi ries die hem verbout
Indien dat hi hem doeghden hout,
Hine si emmertoe vervaert,
Die hem hier te levene waert.
Die nu es goet, mach wesen quaet,
Die nu in penitencie staet
Mach al te gader noch verkeren
Alse ghi an desen man mocht leren
Of iement oec in sonden ware
Men hebbe oec niet soe ommare,
Dat men die hope van hem verliese;
Bedi het sijn vele riesen,
Al leven si een stuc in sonden
Dat in doghden lest werden vonden,
Ende meer penitencie doen
Dan daer se die viant noit toe spoen.
Bedi en sal hem niement verwanen,
Noch anders sonden in quade vermanen.
Die nu es quaet mach werden goet,
Ende werden quaet, die nu goet doet.
Nochtan radic, dat die gone
Die der doeghden es ghewoene
Dat hi hem in doeghden hout,
Ende die der sonden hebben scout
Peinsen dat die sondeghe sijn
Des vians al eyghijn.

2) Zie de Aant.

[p. 79]

 

Tote des Joden huus al stille,

490

Om te vorderne sinen wille.

 

Die Jode was ghereet te hant

 

Ende nammen metter hant

 

Ende seide: ‘Vrient, nu comt met mi,

 

Doet minen wille, dat radic di.’

495

Hi leidene op ene dwerse strate

 

Daer si beide te gader saten.

 

Hi seide: ‘Vrient, soe wat du sies,

 

En vervare di nemmer dies,

 

So wat dat du sies ofte hoers,

500

Sie dat du di niet en verstoers.

 

Soe wat dat anders di gheschiet,

 

En sechent u metten cruce niet.’

 

Die ander seide, dat hi dade

 

Alle dinc na sinen rade.

505

Als si dus te samen sitten,

[p. 80]

 

Toeghde hem die Jode swerte

 

Herde vele ghecleedt waren¹⁾,

 

Die alle droeghen candelaren,

 

Die alle songhen ende waren vro,

510

Ende daerna soe sach hi hoe

 

Si tere scaren voer hem leden,

 

Dien si alle anebeden,

 

Dat was die here van algader²⁾ aant.

 

Dien si eerden als haren vader,

515

Als haren vader, ja vele meer;

 

Dat was haer here Lucifeer,

 

Die met siere overmoede

 

Was dierste die verwrochte Gode.

 

Die Jode nam dien kerstijn

522

Ende leide hem vore den here sijn.

 

Die viant seide: ‘Wat wiltu, vrient?

 

Wat doet hier man, die Gode dient,

 

Beide Gode ende siere moeder?

 

⁺ Her Jode, en sidi niet vroeder,

525

Dat ghi hier selken man hebdt brocht?

 

Her Jode, ghi sijt evel bedocht.’

 

Die Jode antworde sinen here:

 

‘Here, en belghet u niet te sere.

 

Dese man die wilt laten Gode

530

Ende siere moeder ende sine ghebode,

 

Wildi hem hulpen ende gheven raet

 

Van sulker dinc als hem bestaet.’

 

Doe seide hi hem sine mesquame

1) Over deze bedorven verzen, die ik niet in staat ben te verbeteren, zie Inl. bl. 31 vg.

2) Zie de Aant.

+ f 199 d.

[p. 81]

 

Ende hoe gherne hi hulpe name.

535

Doe sprac die viant: ‘Vrient kerstijn,

 

Wildi laten den here dijn,

 

Dinen here ende dinen God

 

Ende houden di voert an mijn ghebod;

 

Wiltu van dinen Gode scheden

540

Ende van siere moeder ende vlien hem beden,

 

Ende algader die heileghe kerke

 

Ende haer ghebod ende haer ghewerke,

 

Ic sal di te rade staen

 

Ende hulpen di weder saen

545

Te hove daer du best soe verscroven,

 

Ende hulpen di weder te boven

 

Metten bisscop ende met alle die gone,

 

Die te sinen rade sijn ghewone.

 

Maer ic en houde mi meer en twint

550

Aen dine worde dan an den wint,

 

Want ghi kerstine, ghi pleghet,

 

Als ghi hebt een dinc daer u therte an leghet,

 

Dat ghi begheret herde sere

 

Ende niet en moghet bidden uwen here

555

Ende niet en moghet uwen wille ghewinnen,

 

Dan soe wendi u herte binnen

 

Ende comt tot mi om raet ghegaen

 

Ende wilt van uwen here staen,¹⁾ aant.

 

Ende doet mi dan een groet belof.

560

Daer na stadijs varinghe of,

 

Als ic u hebbe uwen wille

 

Ghedaen, beide lude ende stille.

 

Dan soe drivedi mi te scherne¹⁾ aant.

1) Zie de Aant.

1) Zie de Aant.

[p. 82]

 

Ende beghindi u weder te werne¹⁾ aant.

565

Ende gaet tuwen here, die goedertieren

 

Es ende ontfaet u sciere.

 

Aldus hevet mi menech bedroghen,

 

Al maghict qualike ghedoghen.

 

Maer wiltu hebben minen raet,

570

⁺ Ic sal di segghen hoe het staet,

 

Doetstuut gherne ende eest u lief,

 

Ghi selt mi scriven enen brief

 

Ende ghi selter inne scriven

 

Dat ghi wilt mijn eyghen bliven,

575

Ende datte vaster sal moghen sijn,

 

Seldire an doen den zeghel dijn.’

 

Theophilus die viel mettien

 

Ter eerden over sine knienaant.

 

Ende custe des viants voet

580

Ende sochte sinen oetmoet

 

Ende seide: ‘Ic halme mi¹⁾ Godsaant.

 

Ende siere moeder ende sijns ghebods,

 

Ende ic wille mede sijn

 

Euwelijc u vri eyghijn.

585

Ende sider dat u es lief,

 

Nemt hier zeghel ende brief.’¹⁾ aant.

 

Doen custe hine als men es ghewone

 

Te manscape, alst es te doene.

 

Hi nam orlof ende hi was vroe,

590

Dat hi sciet van hem alsoe

 

Ende ginc weder thuuswaert

 

Metten Jode al onvervaert.

1) Zie de Aant.

+ f 200 a.

1) Zie de Aant.

1) Zie de Aant.

[p. 83]

 

Des anders daghes began berouwen

 

Den bisscop, dat hi den ghetrouwen

595

Theophilus hadde ghedaen

 

Van sinen hove ende hadde ontfaen

 

Enen ander, die niewer naer¹⁾ aant.

 

Soe nutte en was als hi was daer.

 

Hi begonde oec mede claghen

600

Datten tonrechte hadden bedraghen

 

Quade orworme, die daer waren,

 

Die pleghen der valscher niemaren.

 

Hi claghede, dat hi oec selc was

 

Dat hi soude gheloven das,

605

Dat hem die quade tonghen seiden,

 

Dat sine van heme deden scheiden,

 

Den goeden man, soe lachterlike.

 

Des claeghdi ende dies ghelike,

 

Soe dat¹⁾ hi riep enen seriantaant.

610

Ende hiet hem varen altehant

 

Omme Theophilus, dat hi quame

 

Ende sijn ambacht weder name.

 

Die seriant en liet des niet,

 

Hine dede dat hem die bisscop hiet.

615

Theophilus voer te hove waert,

 

Dies hi langhe hadde begaert.

 

⁺ Hi was vele meer willecomen¹⁾ aant.

 

Den bisscop ende oec hem somen.

 

Die bisscop die was sijns herde blide:

620

Hi settene neven sine side

 

Ende bat, dat hijt hem woude vergheven,

1) Zie de Aant.

1) Zie de Aant.

+ f 200 b.

1) Zie de Aant.

[p. 84]

 

Dat hine also hadde verdreven

 

Van sinen hove, van sinen rade

 

Ende hi seide, het hadden quade

625

Tonghen ghedaen met valscher spraken,

 

Die goede liede onweert maken,

 

Daer mense wilt gheloven.

 

‘Van Gode moeten si sijn verscroven,

 

Die mi dat daden verstaen,

630

Dat ghi jeghen mi hadt mesdaen.

 

‘Vrient, ic segghe u, wat ghi doet.

 

Vergheeft mi uwen evelen moet,

 

Ende sijt here over dit lant,

 

Dat ic hebbe in mine hant;

635

Beide over lant ende over goet

 

Willic dat ghi uwen wille doet.

 

Al dat ghi wilt, dat si ghedaen;

 

Na uwen wille saelt al gaen,

 

Beide mijn doen ende mijn laten.

640

Ic betrouwe u utermaten;

 

Wel sijt ghetrouwe te minen rade.’

 

Hi seide dat hijt gherne dade.¹⁾ aant.

 

Dus was Theophilus willecomen

1) Na vs. 642 volgen in het Hs. de volgende 20 regels, die ik als onecht verwerp. Zie Inl. bl. 44 vg.

Ic hope dat noit God en liet,
Dat dese dinc aldus ghesciet
Hi en liet dit exempel gheschien,
Dat wi ons allen daer bi souden castien
Dor ons ende doer de sine mede;
Al waendi dat die viant dede,
Ende (l. En) was bi den viant niet,
Al waendi dat bi hem gheschiet.
Ic hope, dat God aldus wilde
Dat men an hem vaste hilde
Met goeder herten, ende met vasten gheloven,
Al ware ene onder ofte boven,
Dat wi ons castiden bi desen man
Ende nemen exempel hier an,
Dat ons ghenoeghe, dat hi ons gave
Waert armoede, waert grote have:
Want si nemmer stille en staet
Die avonture, die sere gaet,
Somwile op, somwile neder,
Dus soe gaet si voert ende weder.

[p. 85]

 

⁺ Ende hi was weder ghenomen,

645

Beide ghenomen ende ghecoren,

 

Daer hi gheweest hadde te voren

 

Ende was vele meerder here

 

Ende ginc bat na sinen kere¹⁾ aant.

 

Van al dat te hove was te doene

650

Dant te voren was ghewone.

 

Ende es oec vele bat ghehoert

 

Ende sinen wille gaet bat voert

 

Dant oec dede te voren eer.

 

Hi es oec selve sonder keer,¹⁾ aant.

655

Want hi doet al dat sijn vleesch begheert,

 

Ende es worden soe verweert,¹⁾ aant.

 

Ende oec van hem selven soe ontbonden,¹⁾ aant.

 

Dat hi en acht op ghene sonden.

 

Dicke quam in sinen moet¹⁾ aant.

660

Die Jode ende vraeghde of hem niet goet

 

Sinen here en dochte, die hem dus saen

 

Sinen wille hadde ghedaen,

 

Diene dus saen hadde beraden

 

Ende van sinen rouwe ontladen.

665

Hi dancte oec den Jode sere,

 

Beide den Jode ende sinen here,

 

Bi wies rade dat hi al stille

 

Waende wesen te sinen wille,

 

Te sinen wille, te siere ghenoechte,

670

Ende hadde al sine ghevoechte.¹⁾ aant.

 

Alse Theophilus hevet ghelevet

 

Dit leven, daer hi in sere hevet

 

Beide ghesnevet ende ghedoelt,

+ f 200 c.

1) Zie de Aant.

1) Zie de Aant.

1) Zie de Aant.

1) Zie de Aant.

1) Zie de Aant.

1) Zie de Aant.

[p. 86]

 

Doen gaf hem God dat hi ghevoelt,

675

Ende God maecte hem cont

 

Over ene corte stont

 

Ende leide hem te voren,

 

Dat hi die ziele hevet verloren

 

Ende hem sal staen te sine

680

Ewelike in die helsche pine,

 

In die pine, in die ellende

 

Ewelijc duerende sonder ende.

 

Dus goet es God ende dus ghenadech

 

Ende in ghenaden dus ghestadech.

685

Dus ghevoelech, dus goedertiereaant.

 

Ende ghebeidich es hi met siereaant.

 

Wraken, daer men hem heeft mesdaen.

 

⁺ Dus langhe laet hijt in vorste staen,

 

Sinen slach, God onse Here,

690

Ende als hi slaet, so slaet hi sere.

 

Dus ghebeidich es hi met siere wraken.

 

Dus ontbeidt hi met ghemake,

 

Of die ghene die heeft mesdaen

 

Van den sonden woude avestaen.

695

Want Gode ware vele bat ghename,

 

Dat men van den sonden quame

 

Ende dat men quame van den sonden,

 

Ende men dade in corten stonden

 

Penitencie in dit leven,

700

Ende hijt dan moeste vergheven,

 

Dan dat si des ontbaren

+ f 200 d.

[p. 87]

 

Ende ter hellen souden varen

 

Ende bliven in dat grote torment,

 

Daer nemmermeer mensche en went.¹⁾ aant.

705

Theophilus began mesbaren

 

Dat hi dus hadde ghevaren:

 

‘Ay mi,’ seghet hi, ‘ay mi, ay mi!

 

Ay mi, wel sondich man, tewi,

 

Aymi, twi wordic ie gheboren!

710

Dat ic dus hebbe verloren

 

Mine ziele ende mijn leven,

 

Dat ic dus hebbe opghegheven

 

Den viant dus ghewillechlike!

 

Ic ben verloren ewelike.

715

Ay mi, wat node was mi dies,

 

Te achtene op dat verlies,

 

Dat men mi dede van den hove.

 

Wat was mi metter lieden love¹⁾,aant.

 

Metten love ende metten prise,

720

Daer ic Gode van den paradyse

 

Ende siere moeder mede hebbe verwrocht,

 

Ende mi selven daer toe brocht,

 

Dat mi in die helsche pine

 

Ewelike staet te sine.

725

Ay mi, ay mi, wats mi gheschiet!

 

Ay mi, ay mi, twine peinsdic niet

 

Dat mi God hadde ghedaen!

 

Te vele goeds haddic verstaen.²⁾

1) Zie de Aant.

1) Zie de Aant.

2) De lezing is blijkbaar bedorven; men zal wel moeten lezen haddic bevaen. Bevaen (bevangen) bet. o a. verwerven, Sp. II¹, 24, 84:

Dat men hare vrientscap daer met bevange,

en bevaen hebben o.a. bezitten, Salad. 15:

Hi haette dorperlijc venijn
Ende meneghe doecht haddi bevaen.

[p. 88]

 

Ic was rike van haven sere,

730

Rike van haven ende daertoe mere

 

Was ic gheacht in die stede

 

Ende bat ghehoert metten lieden mede

 

Dan iement was in mijn gheslachte.

 

⁺ Omdat ics goets niet en achte,

735

Wat was mi, onsalich man,

 

Wat ghewinne lach mi daer an

 

Dat ic die ere dus begherde

 

Ende ic mi selven sus¹⁾ onwerde?¹⁾ aant.

 

Ay mi, ay mi, ay mi, ay mi!

740

Ic mochte hebben gheweset vri

 

Ende ghelevet met ghemake

 

Buten alle sondelike sake.

 

Met wien salic te rade staen?

 

Wat hebbic mi selven ghedaen!

745

Wie sal mi selven gheven raet

 

Na dien dat mi ghescepen staet?

 

Hope ende raet hebbic verloren.¹⁾

 

Twi en haddic mi bepeinst te voren,

 

Dat ic an enen Jode bet

750

Gheloefde dan ane mine wet,

 

Aen enen Jode, aen enen dief!

 

Wat node was mi, dat ic gaf brief?

 

Waest niet ghenoech dat ic gaf halme,

+ f 201 a.

1) Zie de Aant.

1) Zie de Aant.

1) Zie de Aant.

[p. 89]

 

(Metten monde ende metter palme

755

Gingic af Gode ende Sente Marien)

 

Inne moeste noch vorder lien

 

Soe verre, dat ic moeste gheven

 

Vaste sartere daer af bescreven?

 

Ay mi, ay mi, ay mi, ay mi!

760

Wat sal mijns worden hier bi!

 

Ic en weet wat ic mach doen.

 

Wat node was mi, dat ic verspoen¹⁾ aant.

 

Den viant, dat ic daertoe quam

 

Dat ic manscap ane hem nam!

765

Ay mi, ay mi, ic was te rike.

 

Ic mochte wel ghemackelike

 

Hebben gheleeft ende sonder pine.

 

Wat begheerde die herte mine?

 

Mi stont te sine sonder aerbeit

770

Ende sonder sonde ende sonder pleit¹⁾ aant.

 

Ende sonder menegerande sake

 

Wel te levene met ghemake,

 

Dat goeden man wel soude voeghen,

 

Al en const mi niet ghenoeghen.

775

Ay mi, ay mi, ay mi, ay mi!

 

⁺ Ay mi, wat node was mi,

 

Dat ic mi dus hebbe verloren!

 

Ic diende Gode wel te voren.

1) Zie de Aant.

1) Zie de Aant.

+ f 201 b.

[p. 90]

 

Nu hebbic mi selven ghebonden

780

Met alre dorperliker sonden.

 

Daer toe hevet mi die Jode bracht,

 

Dat ic niet en hebbe gheacht,

 

Hoe vele sonden dat ic dede,

 

Ende hoe dorperlike mede.

785

Wat salic doen, onsalich man!

 

Daer alder werelt troest lach an,

 

Die mi van sonden hadde brocht,

 

Hebbic met sonden verwrocht,

 

Dat ic in ghere manieren

790

En der gaen tote die goedertieren,

 

Al machse noch soe goedertieren sijn,

 

Haer claghen die sonden mijn.

 

Wie sal nu mine tale spreken?

 

Die mi aldernoetst soude ghebreken,

795

Sal over mi te doemsdaghe

 

Na rechte doen die ierste claghe.

 

Wie sal mi in dat swaer ghedinghe,

 

Daer elke sal sonderlinghe

 

Van sinen sonden redene gheven,

800

Daer die ingle selen beven,

 

Wie sal mi hulpen in die noet.

 

Daer alle sonden werden bloet

 

Die stillekine sijn ghedaen;

 

Daer niement en sal moghen ontgaen,

805

Hine sal moeten redene gheven

 

Van den sonden die hi heeft bedreven;

 

Daer elkerlijc sal sonderlinghe

 

Redene gheven van allen dinghen;

 

Daer men die sonden sal vertellen;

810

Daer men stieren sal ter hellen

 

Die quade, ende ter pinen senden,

[p. 91]

 

Daer si nemmermeer en wenden,

 

Ende die met doeghden sijn bevaen,

 

Selen den eweliken loen ontfaen;

815

Daer niet en sal bliven ongheloent;

 

Daer men sal sien die hier ghehoent

 

Ende die waerheit met goeden ghedochten¹⁾

 

Ende die dorperlike sonden wrochten;

 

Daer men sal sien die herten binnen,

820

Die men hier niet en mach bekinnen;

 

Daer niemen en sal bliven quite

 

No bi ghelate no bi abite;

 

Daer dobble pine selen doghen,

 

Die hem sempel buten toghen

825

⁺ Ende binnen sijn al vol venijns.

 

Wie sal daer ghedincken mijns?

 

Wie sal mi daer hulpe draghen

 

Daer si over mi sal claghen,

 

Die in mine hulpe moeste staen,

830

Soudic die helsche pine ontgaen!

 

Ic hebbe verwrocht bi minen scouden

 

Hare die mi versoenen soude.

 

Daer men sal al die werelt domen,

1) Vs. 816 vg. zijn zonder twijfel bedorven, maar ik ben niet in staat ze op eene afdoende wijze te verbeteren; misschien ontbreken er na 816 een paar verzen. De Vries wil aldus lezen:

Daer men sal sien die ghiere ghehoent
Ende die vrecheit van goede ghedochten.

(Ghedinken, trans. zijne gedachten op iets richten, zooals St. Am. II, 6095; Ovl. Ged. 3, 120, 42). Zoo krijgt men een goeden zin, maar de evidentie der verbetering ontbreekt.

+ f 201 c.

[p. 92]

 

Si sal verbolghen jeghen mi comen.

835

Aen wien sal ic daer soeken troest,

 

Of mi die Gods moeder noest,¹⁾ aant.

 

Gods moeder, ja, God selve mede?

 

Si sijn op mi verbolghen bede.

 

Het en es ghene onmate,

840

Dat mi God ende sijn moeder haten.

 

Dat si mi haten, dat es recht.

 

Het es wel bi miere plecht,aant.

 

Dat si mi goet ende ere daden,

 

Ende ict hem loende met quade.’

845

Alse hi dus jammerlike claghet,

 

Ende hi hem selven dus versaghet,

 

Soe sent hem God in siere herten

 

Ene hope metter smerten

 

Die hi in siere herten droech,

850

Soe dat hi in hopen sloech¹⁾ aant.

 

Aen onser vrouwen ende seide:

 

‘Al hebbicse verloghent beide

 

Sente Marien ende haren sone,

 

Nochtan om dat si es ghewone,

855

Diene an hare soeket, te gheven troest,

1) Zie de Aant.

1) Zie de Aant.

[p. 93]

 

Ende heeft den meneghen oec verloest

 

Die ter hellen waren ghegaen,

 

En hadde hare hulpe ghedaen, -

 

Hier bi dunct mi die beste raet,

860

Na dat mi ghescepen staet

 

Van minen groten overdaden,

 

⁺ Die ic ghedaen hebbe buten pade,aant.

 

An hare te soekene troest ende ghenade,

 

Want si mi mach beraden.¹⁾

865

Ic wane, ic mi dies sal bewinden,

 

Ende sien of ic mach vinden

 

Aen hare troest ende ghenade.

 

Ende en wiltsijs mi niet ghestaden,

 

Soe wetic over waerheit wel,

870

Mine ghestades niement el.

 

Hoe salics nochtan beghinnen

 

Ende hoe salic die coenheit ghewinnen,

 

Dat ic haer claghe minen noet,

+ f 201 d.

1) Is het niet opmerkelijk, dat wij in deze passage telkens na een ongeveer even groot aantal verzen eene corruptie of invoeging aantreffen? Eerst vs. 816 en 17, dan vs. 840 en dan weder op deze plaats vs. 864, terwijl weder na 23 regels het nieuwe, verkeerd ingevoegde blad begint. Zou dit niet wijzen op het feit, dat van de beide voorafgaande bladen (elk blad had 2 kolommen, zie Inl.) de 2 onderste regels geheel of gedeeltelijk onleesbaar of afgeknipt waren, en dat de afschrijver getracht heeft zoo goed en zoo kwaad als hij kon de leemte aan te vullen? Alleen een tot heden onbekend Handschrift zal in staat stellen over de juistheid van dit vermoeden een oordeel uit te spreken.

[p. 94]

 

Want mine sonden sijn soe groet,

875

Dat icse hebbe verwrocht

 

Ende hare hulpe hebbe vercocht

 

Om ene wel cranke have.

 

Onrecht ware dat si mi gave

 

Troest no¹⁾ raet no hulpe mede,aant.

880

Sent dat ic die quaetheit dede

 

Dat ic haers verloghenen soude

 

Om ene cleine onscoude¹⁾ aant.

 

Dat ware onrecht, gave si mi raet,

 

Want mine sonden sijn soe quaet.

885

Ic dede hem beden sulken lachter,

 

Het ware onrecht, peinsese achter.¹⁾ aant.

 

Het ware onrecht en wrake sise niet

 

Die sonden die mi sijn ghesciet.

 

 

890

.............

 

 

 

⁺ Dat icse moet bringhen voert

 

Die sonden, die mi sijn ghesciet.

 

Daerom en salic laten niet,

895

Aen hare en salic ghenade soeken,

 

Bedi ic hebbe ghesien in boeken,

 

Dat Gode becomt vele bet

 

Ghenadecheit dan rechte wet.¹⁾

 

Al hebbic noch so vele mesdaen,

900

Ghenadicheit sal vore gaen.

 

⁺ Al en es nieman mijn ghenoet,

 

(Want mine sonden sijn soe groet)

 

Ic sal hare bidden nochtan ghenade,

1) Zie de Aant.

1) Zie de Aant.

1) Zie de Aant.

+ f 202 a.

1) Zie de Aant.

+ f 202 b.

[p. 95]

 

Die den meneghen heeft beraden.

905

Si es so hovesch, so goedertieren,

 

Ic hope hare sal ontfarmen miere

 

Sonden, al waren si mere noch,

 

Mochten si mere wesen doch.¹⁾

 

⁺ Nochtan en canic ghepeinsen hoe

910

Dat ic comen mach daertoe,

1) Na vs. 908 volgen in het Hs. nog de volgende 56 regels, die ik als geinterpoleerd beschouw. Zie Inl. bl. 47 vgg.

Hieromme was si vercoren
Hieromme woude God van haer sijn gheboren,
Om ons te bringhene uten sonden
Die met sonden waren ghebonden

Ende ons te bringhene te hemelrike

Die waren verloren ewelike
Doer ander sonden ende doer die mine,
Om ons te losene uter pinen
Van Luciferre ende van sinen ghesellen
Om ons te losene uter hellen.
Hieromme wert si coninghinne
Ende God toghede haer die minne,
Dat si sijn moeder moeste sijn
Ende daer toe bliven maghet fijn.
En ware (l. waren) sonden niet ghesciet,
Soe en waer si Gods moeder niet,
Want en hadden die sonden ghedaen,
God en hadde haer niet ontfaen
Meer dan mi of ander menschen.
Het gheviel haer wel te wensche
Doen haer God die minne dede;
Si es ghereet in elke stede,
Dat ele mensche die hem ghevroet,
Hare meest ere naest Gode doet;
Ja naest Gode; wel vele lieden
En dorren hem dies niet ghemieden¹⁾
Dat si an Gode ghenade sochten
Doer die sonden die si wrochten.
Si bleven ewelijc verloren
Om die sonden van te voren
Maer dat si met goeder hopen
Ende met oetmoedicheiden nopen
Die vrouwe die God vercoes
Daertoe dat si ghevet troest altoes
Hem allen, die met sonden sijn bevaen,
Indien dat si se afstaen.
Sent dat si es comen
Bi onsen sonden te dustanen vromen
Te dustaneghe vromen, te dustanege eren
Dat si moeder es Ons Heren,
Sijn moeder ende hevet van hare
Ghemaket onse makelare
Makelare ende taelman,
Soe doe ic minen troest daeran,
Minen troest ende mine hope,
Soe dat ic met herten tote hare lope
Ende hare bidden (l. bidde) ghenadelike:
Ghenade, Gods moeder van hemelrike
Mine mach gheen goet gheschien
Want God wilt van mi vlien.
Gods moeder, ic claghe u minen noet,
Want u ghenaden sijn soe groet;
Ghi en selt mi niet ghebreken,
Ghi en selt mine tale spreken
Voer uwen lieven sone,
Alsoe ghi over dandere sijt ghewone.

1) Lees ghenieden, vgi. C. en El. bl. 194. Tekster 29-31, en Troyen 3017 noot.

+ f 202 c. (midden)

[p. 96]

 

Dat ic voer dese vrouwe draghe

 

Mine sonden ende mine claghe.

 

Salic spreken metten monde

 

Daer ic die dorperlike sonde

915

Met jeghen hare hebbe ghedaen?

 

Die sonden selen mi verslaen¹⁾ aant.

 

Ende thelsche vier sal mi verbraden¹⁾ aant.

 

Die tonghe ent herte, die mi verraden

 

Hebben, dat ic die sonden dede,

920

Ende die lichame algader mede.

 

Beghinnic oec te trecken van desen,¹⁾ aant.

 

Die duvel sal soe an mi wesen,

 

Ic vrese, dat hi mi mach halen

 

Siele ende lijf al te male,

925

Willic hem iet ontvaren;

 

Dus sere maghic mi vervaren,

 

Dat hi mi neme ziele ende leven,

 

Dat ic hem hebbe opghegheven.

 

Nochtan en vorstic langher mee,¹⁾ aant.

930

Beter es camp dan hals ontwee.¹⁾ aant.

 

Mi es best, dat ic mi verboude:

 

Hen sal bliven bi minen scoude,

 

En wilt si mi niet ghestaden,

 

Soekic ane hare ghenaden

935

Met rechter trouwen, met herten goede,

 

Ende ic mi voertmeer wille hoeden

 

⁺ Van sonden die ic hebbe ghedaen,

 

Ende in penitencien staen

 

Alle die daghe, die ic sal leven,

1) Zie de Aant.

1) Zie de Aant.

1) Zie de Aant.

1) Zie de Aant.

1) Zie de Aant.

+ f 202 d.

[p. 97]

940

Indien dat sise mi wille vergheven’.¹⁾

 

Dus peinsde hi voert ende weder

 

Om sine sonden op ende neder;

 

Dus claeghde hi met groten mesbare

 

Sine sonden ende met vare.

945

Ten lesten²⁾.........

 

 

 

....., gheeft hem God gheval,

 

Dat hi recht late varen al

 

Die werelt ende al haer baraet,

950

Dat der werelt toebestaet.

 

Hi sal hem hoeden met goeder herten

 

Der sonden ende der begherten,

 

Diene daertoe hadden ghedreven,

 

Dat hi hadde al opghegheven

955

Ziele ende lijf ghebordelike³⁾ aant.

1) Na vs. 940 volgen in het Hs. de volgende 26 verzen, die ik als geïnterpoleerd beschouw:

Ende en hoert si niet mine claghe

Ic sal hare te domesdaghe

Verwiten dat sijt alle selen horen
Die noit van wiven waren gheboren,
Dat si mi ter noet gebrac,
Ende datse sonde op mi wrac.
Ic bidde haer ghenade oetmoedelike,
Ende ic wille avestaen der sonden ewelike,
Ende gaen in penitencien ende in boeten
Haddic van hare die ghemoeten
Haer sal ghenade oec ghebreken
Wilt si mi oec daer buten steken
Sone es si niet vol ghenaden
En wilt si mi niet staen in staden.
Soe meer mesdaen, soe mere bate
Indien dat men die sonden late.
Al sijn mine sonden groet,
Gods ghenade en es niet doet;
Gods ghenade ende die hare,
Want ic altoes hope op hare.
Wilt God ende si mede,
Soe sal ghehoert sijn mine bede
Ende niet wech geworpen ende hebben onweert,
Want si hare ghenaden niet en spaert
Jeghen alle die ghene die begheren
Ghenade, ende voert an hare keren.

Zie Inl. bl. 50.

2) Hier schijnen een paar regels te ontbreken.

3) Zie de Aant.

[p. 98]

 

Den viant ewelike.

 

Hem begonden met goeder trouwen

 

Sine sonden sere rouwen

 

⁺ Met rechter trouwen, met herten goeder.

960

Ende warp sine hope al an der moeder,

 

Daer God ons here af was gheboren,

 

Ende liep al stillekine vore

 

Hare ymage, daer si stoet,

 

Ende hadde den hope groet ende goet,

965

Dat hi metter hulpen van hare

 

Ontvaren soude des viants scare.

 

Hi hadde oec hope ende ghelove,

 

Dat sine van hare niet en verscrove

 

Ende hem warende¹⁾ met ghenaden:aant.

970

Si hadde oec den meneghen beraden.

 

Dus viel hi neder op den vloer;

 

Hi weende, hi claeghde, hi bat, hi voer

 

Also jammerlike als hi doen mochte,

 

Want hi niet dan ghenade sochte²⁾.

975

Dus lach hi ghinder eenpaerlike

 

Voer onse vrouwe van hemelrike.

 

Vaste hi weende ende bat oec mede

 

Met herten ende met serechede³⁾.

+ f 203 a.

1) Zie de Aant.

2) Na vs. 974 volgen in het Hs. nog deze beide geïnterpoleerde verzen:

Ane Maria der moeder Gods
Socht hi ghenade altoes.

Zie Inl. bl. 51.

3) Na vs. 978 volgen deze vier geïnterpoleerde verzen:

Ghenade op die heileghe maghet,
Die alle sonden verjaghet
Die an hare ghenade soeken
Met goeden ghelove, met goeder moeten.

Zie Inl. bl. 51.

[p. 99]

 

Noit man dat mesbaer en dreef:

980

Ghestadelike dat hi bleef

 

Veertich daghe ende veertich nachte

 

Eenpaerlike in dit ghedachte.

 

Als die veertich daghe waren leden

 

Dat hi gheclaeght hadde ende ghebeden

985

Oetmoedelike ende met goeder trouwen

 

Ghenade groet an onser Vrouwen,

 

Si en wilde niet langher sparen,

 

Sine wilde hare openbaren,

 

Die suete moeder, die suver maghet

990

Die den sondeghen bejaghet

 

Soendinc jeghen onsen Here,

 

Op dat ment an hem beghere.

 

Dits ons troest, ons toeverlaet,¹⁾

1) Verschillende der hier vermelde symbolen, waaronder Maria vereerd werd, waren in de middeleeuwen van algemeene bekendheid. Vgl. Grimm in de uitgave van Koenraad van Wurtzburg's Goldene Schmiede, Bruder Hansens Marienlieder (ed. Muntzloff); Claus. v.d. Biblen, Strophe 16-18 en de belangrijke aant. van Verwijs, bl. 70 ald. (Bibl. v. Mnl. Lett. Afl. 26), waaruit ik deze woorden aanhaal, die tot recht verstand van onzen tekst kunnen dienen: XV: Maria figurata fuit per Esther, qnae Aman fecit suspendi.., XIV: per Judith, quae Holofernem peremit..., IX: per virgam Aaron, quae habuit fructum praeter opus naturae...; X: per stellam... de quibus prophetavit Balaam (cf. Numeri 24, 17 en Rijmb. 6149: ‘Maria sterre van der mere’). Porte van paradijs wordt Maria ook genoemd L.o.H. 3590. De vergelijking van Maria met Jaël (Richt. 4, 17-22) vinden wij niet bij Bonaventura (Verwijs t.a.p.), maar wel Rijmb. 7384. - In weerwil van deze omstandigheid, dat de hier genoemde symbolen ook elders worden genoemd, komt de geheele passage van vs 993-1038 mij verdacht voor. Ook de 28 na vs. 998 geïnterpoleerde verzen behooren hiertoe, maar de gronden, die ik had voor het uitwerpen dier verzen, kan ik niet voor de geheele passage doen gelden. Het is niet te ontkennen, dat de samenhang door deze lange uitweiding wordt verstoord en dat het gedicht zeer zou winnen, indien vs. 1039 onmiddellijk volgde op vs. 992. Verder zijn hier en daar uitdrukkingen, die aan den interpolator herinneren; zoo b.v. het duistere vs. 1019, het dwaze vers 1021 (dat ik, als misschien van den afschrijver afkomstig, maar niet had moeten trachten te verbeteren), het foutieve vers 1022, het ongepaste mach (1025), het even ongepaste dar (1027), voor welke beide woorden men darf (d.i. behoeft) zou verwachten; het dwaze vs. 1035, het metrum van sommige verzen, als 1009, enz.

[p. 100]

 

Dits die ghene, die voer ons staet

995

Jeghen den viant ende sine scare.

 

Dits die rechte makelare¹⁾ aant.

 

Die ons versoenet jeghen haer sone;

 

Dies es si altoes ghewone.²⁾

 

⁺ Dits die ons die propheten

1000

Langhe te voren hadden beheten.

 

Dits die Amanne verhanghen dede,

 

Ende Sisaron versloech oec mede,

1) Zie de Aant.

2) Na vs. 998 volgen in het Hs. de volgende 28 verzen, die van den afschrijver afkomstig zijn (zie Inl. bl. 51 vgg.)

Als wi mesdoen jeghen hem twint
Si versoent ons jeghen haer kint.
Dits onse hulpe ende onse troest

Bi hare si wi alle verloest

Van den tormente van der hellen
Daer wi bi vrouwe Jeven in vellen.
Dierste wijf vertroeste algader
Adaem onsen iersten vader,
Soe dat hi wrochte jeghen tghebot
Dat hem gheboden hadde God.
Ende ware dit wijf ende dese maghet
Si es die de boete draghet
Jeghen tvenijn dat Jeve gaf
Daer si Adame mede vergaf
Hem ende hare selven ende ons allen.
Wi waren ter hellen alle ghevallen,
En ware dat si tfenijn versloech
Bider dracht, die si droech,
Tfenijn datse alle sloech te doet
Jone, out, cleine ende groet,
Alle die leefden te voren
Eer God van hare wart gheboren;
Alle die vriende Gods die waren
Te voren toter hellen ghevaren
Si moesten alle gader ombeiden
Tote den tide dat dit ghescieden
Ende tote den tide dat dese quam
Ende God menscheit an hare nam.

+ f 203 b.

[p. 101]

 

Die Oliferne thoet af sloech.

 

Dits die roede Aarons, die droech

1005

Loof ende note binnen ere nacht,

 

Sonder sap ende wortels cracht.

 

Dit es die sterre van der zee,

 

Dat niemen en mach nemmermee

 

Ter havene van hemelrike comen,

1010

Hine hebbe gheleide an hare ghenomen.aant.

 

Dits die poerte van hemelrike;

 

Daer blijfsi oec ewelike,

 

Die behouden selen wesen.

 

Dits die ghene, daer wi af lesen,

1015

Die boven alle inghelen sit

 

⁺ Ende haren sone over ons bidt.

 

Spieghel van der suverheiden,

 

Violette¹⁾ van oetmoedicheiden.aant.

 

Si es in penitentien recht;¹⁾ aant.

1020

Si es die ghene die voer ons vecht

 

Jeghen den viant voer haer kint,

 

Die doer hare ons allen mint.

 

Hare ghenaden sijn soe groet,

 

Dat niemen, hi en si te bloet,

1025

Mach sterven enter hellen varen,

 

Wilt hi soeken hulpe an hare.

 

En dar niemen verloren bliven

 

Die noit gheboren was van wive;

 

Al hadde hi ghedaen allene

1030

Alle die sonden groet ende clene,

+ f 203 c.

1) Zie de Aant.

1) Zie de Aant.

[p. 102]

 

Ende al die sonden die al die lieden

 

Ghedaen hebben ende noit ghescieden,

 

Wilde hi met goeder trouwen

 

Ghenade bidden deser vrouwen:

1035

Ic segghe, dat hi ghenade vint

 

An dese vrouwe ende an haer kint,

 

An dese vrouwe namelike,

 

Heeft hi berouwe ghestadelike,

 

Als men mach sien an desen man,

1040

Daer ic u ierst af began.

 

Hine hadde maer veertich daghe

 

Van sinen sonden ghedaen die claghe, -

 

Van sinen sonden, die groet waren,

 

Dat si elken mochten vervaren -

1045

Ende onse Vrouwe quam alsoe saen

 

Daer na nachts te hem ghegaen,

 

Alse die goede, die goedertiere,

 

Die verwonnen was wel sciere.

 

Al hadde si gheweest verbolghen,

1050

Sine wilde den evelen moet niet volghen;¹⁾ aant.

 

Si moeste toghen haer nature.

 

Sine wildet hem niet maken sure,

 

Sine moeste haer laten verwinnen:

 

Want si sach sijn herte binnen,

1055

Dat hi met goeden ghedochte

 

Ghenaden an hare sochte.

 

Sine mochte niet langher sparen,

 

Sine moeste haer openbaren.

 

Si quam te hem ende sprac aldus:

1) Zie de Aant.

[p. 103]

1060

‘Wat wiltu, Theophilus?

 

Du pijns mi ende nopes mede

 

⁺ Met dinen tranen, met dinen ghebede,

 

Met dinen ghebede, met dinen tranen,

 

Die mi ghenadecheit vermanen.

1065

Wat soecstu ghenaden ane mi?

 

Twine peinstu niet, waerbi

 

Dat di ghenade mach ghescien?

 

Wiltu di selven niet besien¹⁾?aant.

 

Het ware onrecht, soudic di beraden

1070

Na dinen sonden, na dinen daden.

 

Dune moghes verdienen niet,

 

Dat di ghenadicheit ghesciet.

 

Wanen comt u die coenhede,

 

Dat du dars ghenadichede

1075

Bidden van dinen groten sonden?

 

Waer hebstu die coenheit vonden?

 

En ghedincti niet en twint,

 

Dat ghi mi ende mijn kint

 

Heves gheloghent ende ghegheven

1080

Den viant ziele ende leven?

 

Du heves ghehalmet dier ghenaden,

 

Daer ic u mede mocht hebben beraden.

 

Ende al liet ic den lachter gaen,

 

Die du heves mi ghedaen, -

1085

Dor dat ic die kerstine minne

 

Alle met ghestaden sinne,

 

Ende sonderlinghe alle die gone,

 

Die mi dienen ende minen sone -

+ f 203 d.

1) Zie de Aant.

[p. 104]

 

Al vergavic di minen lachter,

1090

Het en mach niet bliven achter:

 

Ic en mach alsoe vergheven niet

 

Die sonden die u sijn ghesciet

 

Jeghen minen sone, dinen God.

 

Waenstu dus houden u spot,

1095

Dattu sijns souts halmen

 

Metten monde ende metter palmen

 

Ende daertoe met brieve mede,

 

Ende daertoe doen alle quaethede;

 

Ende alstu moede best van dien,

1100

Ende du beghins di te besien,

 

Waenstu dan vinden ghenade,

 

Ende begheres dan weder stade

 

Met dinen beden, met dinen tranen,

 

Dat ic hem dijns wille vermanen

1105

Ende ic over di bidde dan?

 

Twine besiestu di, sondich man?

 

Al verghevic di dine sonden,

 

⁺ Daer du mede best ghebonden,

 

Hoe salic dorren jeghen mijn kint

1110

Dijns ghewaghen iet en twint?aant.

 

Hoe salic hem van diere claghen

 

Iet en twint dorren ghewaghen?

 

Sal ic comen voer mijns kints oghen,

 

Dat ic sal dorren betoghen,

1115

Dattu gherne names ghenaden

 

Ende dat ghi gherne waert ontladen

 

Van der sonden, van der mesdaet

 

Die du ghedaen hebs vele ende quaet?

+ f 204 a.

[p. 105]

 

Al es mijn sone goedertieren

1120

Ende soe ghenadich, dat van siere

 

Ghenadecheit ens maer een wonder,¹⁾ aant.

 

Nochtan so en es niet sonder

 

Gherechtecheit sine ghenadechede.

 

Hi es ghenadich ende gherechtich mede.

1125

Waer salic nemen dat ghenint,

 

Dat ic dar comen voer mijn kint

 

Ten vreseliken domesdaghe,

 

Ende ic toghe dine claghe?

 

Mi duncke, ic ben daertoe te bloet,

1130

Want dine sonden sijn te groet,

 

Die du jeghen hem heefs ghedaen.

 

Dies willic gherne bate ontfaen

 

Dies du jeghen mi heefs ghesneven¹⁾,aant.

 

Wiltu mi voerwaerde¹⁾ ghevenaant.

1135

Ende wachten di van desen

 

Ende wilt voertmeer goet man wesen;

 

Ende bidt selve minen sone voert,

 

Dat hi dine bede hoert,

 

Ende bidt hem mede daer toe

1140

Dat hi di ghenade doe.’ -

 

‘Ay, edel vrouwe, moeder mijn,

 

Sal mi iet gheholpen sijn¹⁾,aant.

 

Saelt ie ghescien, dat mi God doe

 

Ghenade, uwe hulpe moeter toe;

1145

Uwe hulpe ende uwen troest

 

Moeter toe, salic sijn verloest.

1) Zie de Aant.

1) Zie de Aant.

1) Zie de Aant.

1) Zie de Aant.

[p. 106]

 

Werdic verloest, werdic behouden,

 

Het moet sijn bi uwen scouden;

 

Bi uwer scout, bi uwen rade

1150

Moetic verhalen mine scade,

 

Of inne¹⁾ verhaelse nemmeer niet,aant.

 

Soe wat anders mijns ghesciet.

 

Vrouwe, al hebbic vele mesdaen,

 

Ic wille in penitencien staen.

1155

⁺ Ic doe penitencie gherne:

 

Ic hebbe wille mi te verwerne

 

Jeghen den viant, jeghen die sonden,

 

Daer ic mede ben ghebonden.

 

Vrouwe, laet mi penitencie doen

1160

Van sonden, daer mi toe verspoen

 

Ende verriet oec mede

 

Die viant met siere moghenthede.

 

Penitencie die maecte quite

 

Van sonden den coninc Davite

1165

Die sulke sonden hadde ghedaen,

 

Dat hi Urias dede verslaen,

 

Verslaen ende oec verriet,

 

Indien dat hi screef ende hiet,

 

Dat hi was gheset in dierste scare

1170

Dat hi tierst versleghen ware.

 

Hi nam Urias dus sijn lijf

1) Zie de Aant.

+ f 204 b.

[p. 107]

 

Ende daertoe verhoerde¹⁾ sijn wijf.aant.

 

Nochtan vergaf hem God bede

 

Mids penitentie die hi dede,

1175

Soe dat hem God onste das,

 

Dat hi sent prophete was,

 

Als hi gheweset hadde te voren²⁾.

 

 aant.

 

Sinte Peter hi verloghende Gode

1180

Ende ontfinc sint sine ghebode¹⁾,aant.

 

⁺ Dat hi bant ende ontbant,

 

Ende hi gaf hem in sine hant

 

Die slotele van hemelrike,

 

Ende here was in erterike.

1185

Hi quam te deser werdichede

 

Bi penitentien die hi dede.

 

Sente Pauwels, die meeste tirant,

 

Die men in erterike vant,

 

Die al haette Gods ghewerke,¹⁾ aant.

1) Zie de Aant.

2) Na vs. 1177 ontbreekt een regel, die misschien kan geluid hebben:

Vor dat hi coninc was vercoren.

Dat vs. 1177 niet kan gemist worden, zien wij uit het Lat., waar uitdrukkelijk staat: ‘sed etiam denuo prophetiae donum accepit.’ Op vs. 1177 volgen daarentegen in het Hs. wel 18 regels, die ontwijfelbaar onecht zijn; zij luiden aldus:

Niemen en hadde gheweest verloren
Doer sonden daer hi in was gheboren,

Ne hadde Jeve ghedaen,

Die Adaem daer toe brochte saen,
Dat hi brac Gods ghebot
Ende dede als een sot
Daer wi alle verloren waren mede,
Ende hadde ghedaen die moghenthede
Dat God woude sijn gheboren
Van der Maghet uutvercoren
Die ons allen heeft verloest.
Ay, moeder, nu weest mijn troest
Ende laet mi penitentie doen.
Ic wille dies sonden verspoen
Ende wachten mi voert van dien.
Moeder Gods, sent gracie mie
Dat ic mach in penitencie staen
Ende voert wilt mi ontfaen.

Zie Inl. bl. 53 vgg.

1) Zie de Aant.

+ f 204 c.

1) Zie de Aant.

[p. 108]

1190

Ende onneerde meest die kerke,

 

Hem halp penitentie soe sere,

 

Dat hi best es met Onsen Here

 

Ende es een verheven¹⁾ sant,aant.

 

Die te voren was een tirant.

1195

Sente Maria Magdalene,

 

Si es met Gode van Nasarene,

 

Die soe langhe ende soe vele

 

Hadde ghevolghet den overspele²⁾,

 

Dat onnere es dat ment vertelle.

1200

Jane halpsi hare uter helle

 

Mids penitencie die si dede,

 

Ende berouwenesse, die si hadde mede,

 

Dat haer God sint onste das,

 

Dat si die alderierste was

1205

Diene sach met haren oghen,

 

Daer hi hem hare wilde vertoghen,

 

Sinder dat hi was verresen,

 

Alsoe wi in dewangeliste lesen.

 

Noit en was sonde soe groet,

1210

Man die penitencie boet,

1) Zie de Aant.

2) Voor het bedorvene der hoverden spele heb ik niet geaarzeld, den (h)overspele in den tekst op te nemen. Hoovaardij is geen hoererij. Vgl. L.o.H. 1398-1451. Wel is waar zegt zij daar van zichzelve (1430):

Ic was behaghel, onmate, fier
In mi was prijs, roem ende dangier,
Ic hadde onwert oemoedichede,

hetgeen eene vrij volledige schets van hoovaardij is, maar al is iemand nog zoo hoovaardig, het kan nooit ‘onnere’ worden, ‘dat ment vertelle’ d.i. te schandelijk om te noemen.

[p. 109]

 

Diese boet ende diese dede,

 

Ende die dan volquam daer mede,

 

Hine versoende jeghen Gode.

 

Soete vrouwe, sijt mijn bode

1215

Jeghen u kint, Gode uwen sone,

 

Als ghi te sine sijt ghewone,

 

Die hare herten an u keren

 

Ende al dies an u begheren,

 

Dat hare zielen mochte baten.

1220

Vrouwe, en wilt oec mi niet laten.

 

Moeder Gods, bidt voer mi uwen kinde

 

(So dedi hem, omdat ghise minde)

 

Ende wilt mi gheven uwe ghenade;

 

Want ghi den meneghen hebdt beraden,

1225

En sijt niet wreet jeghen mi allene.

 

Uwe hulpe die es al ghemene,

 

⁺ Beide out, jonc, groet ende clene

 

Voer uwen sone van Nazarene’.

 

Doe antworde Onse Vrouwe

1230

Ende seide: ‘Vrient, dine trouwe

 

Ende dijn ghelove hevet mi verdreven

 

Daer toe, dat ic di troest moet gheven.

 

Al hebtstu noch soe vele mesdaen,

 

Ic sal di in hulpen staen.

+ f 204 d.

[p. 110]

1235

Doet minen raet, doet mijn ghebot.

 

Sider dat mijn kint es God,

 

Ende hi was van mi gheboren,

 

Ende ic bleef maghet als te voren -

 

Du moetes gheloven oec daeran,

1240

Dat hi es ghewarech God ende man;

 

Du moetes gheloven oec daerboven¹⁾

 

Al dat die kerke hetet gheloven.’

 

Doe seide hi weder: ‘Soete troest,

 

Die al die werelt hevet verloest,

1245

Hoe salic an mi selven vinden²⁾,aant.

 

Ende hoe salic mi dies gheninden,

 

Dattic metten selven monde,

 

Daer ic die dorperlike sonde

 

(Daer ic bi dus ben verladen)

1250

Mede sprac, ende soeken ghenade?

 

In weet hoe ic sal dorren spreken

 

Metten monde, die dus dorperleken

 

Sonde ghesproken hevet te voren:

 

Mijn ghenoet en was noit gheboren!’

1255

Doe seide si weder: ‘Swighes al stille,

 

Lieve vrient, doet minen wille,

 

Doet minen wille, doet minen raet,

 

Oftu hebben wilt verlaet

1) Misschien zijn ook vs. 1241 vg. te stellen op rekening van den afschrijver.

2) Zie de Aant.

[p. 111]

 

Van sonden, die di sijn ghesciet.

1260

Hebdt goet ghelove, en twifelt niet;

 

Hebdt goet ghelove ende soeket ghenaden,

 

God selve salre di ghestaden.

 

Hi es soe ghenadich ende soe goet,

 

Soect met trouwen sinen oetmoet.

1265

Wiltu ghetrouwen ende gheloven,

 

Ghine wert van hem niet verscroven.

 

Sech dijn ghelove nerstelike,

 

Di wert gheholpen ghetrouwelike’.

 

⁺ Doe dreef hi herde groet mesbaer,

1270

Hi weende sere ende sleet sijn haer,

 

Hi sleet sijn haer, hi wranc sijn hande,

 

Hi beet te gadere sine tande.¹⁾ aant.

 

Hem dochte dat hem sijn herte brac.

 

Als hi becomen was, hi sprac:

1275

‘Ic ghelove’ seiti, ‘an Gode,

 

Dat alle dinc te sinen ghebode

 

Staet, ende dat hi es vader

 

Ende dat hi makede algader,

 

Dat boven es in hemelrike

1280

Ende beneden in erterike.

 

An sinen sone ghelovic mede,

 

Dat hi ontfinc menschelijchede

 

An Sente Marien der maghet,

 

Dor dat wi waren wechghejaghet

1285

Van onser haven, van onser stede

 

Doer die sonde, die Adaem dede.

 

Dat hi ginc leren achter lande,

 

Daer hi doghede grote scande

 

Ende groet vernoey menech warf,

+ f 205 a.

1) Zie de Aant.

[p. 112]

1290

Ende dat hi an een cruce starf,

 

Ende dat hi daerna was begraven,

 

Daerne alle sine vriende begaven

 

Sonder sine moeder ende Sente Jan,

 

Daer hi troest hadde an.

1295

Dat hi verloeste met siere doet

 

Sine vriende uter helscher noet;

 

Dat hi der hellen porte brac

 

Ende sine vriende daer uut trac,

 

Die ghebeden hadden daernaer

1300

Meneghen dach ende menech jaer.

 

Dat hi verrees op den derden dach

 

Ende dat men daerna dicke sach

 

Ende dat hi dicke hem vertoghede,

 

Doer dat hi wilde dat men gheloevede,

1305

Ende men vaste hielde daer an,

 

Dat hi God ware ende man.

 

Dat hi voer ten hemelen boven

 

Daerne alle die ingle loven;

 

Dat hi sit te sijns vader side

1310

Ende danen comen sal ten tiden,

 

Dat die doemesdach wesen sal.¹⁾

1) Na vs. 1311 volgen nog deze 12 regels, die het merk der onechtheid op het voorhoofd dragen:

Ende sal al die werelt doemen
An den Heilighen Gheest gelovic mede,
Die metten vader ende metten sone mede

Es een ghewarech God;

Ende an die heileghe kerke ende haer ghebodt
In verlatenesse miere sonden.
Ende ant gheselscap dat wort vonden
Van alle santen ende van allen santinnen.
Here God, toghet ane mi uwe minne!
Oec ghelovic dat wi alle selen verrisen
Beide met ziele ende met live,
Ende ons allen God doemen sal.

Zie Inl. bl. 56.

[p. 113]

 

⁺ Moeder Gods, gheeft mi daer goet gheval,

 

Daer wi selen ten ghedinghe staen

 

⁺ Ende na onse werke loen ontfaen’¹⁾.

1315

Als hi dit hadde gheseit,

 

Noepte onser Vrouwen oetmoedecheit,

 

Soe dat si haer gheliet,

 

Alsof si hare bolghe niet,

 

⁺ Maer si voer in diere manieren,

1320

Als si verwonnen ware sciere

 

Van sinen rouwe, van sinen tranen.

 

Si seide: ‘Ic sal dijns vermanen

 

Ende staen di gherne bi

 

Ende bidden over di

1325

Ende ic sal spreken dine woert²⁾,aant.

 

(Indien dattu di wachtes voert)

 

Doer dattu best kerstijn

 

Ende ghedopet heves ghesijn

 

Ende bi den teken²⁾ dattu gheves,aant.

1330

Duncke mi, dattu berouwe heves

 

Ende heves wille di te bekerne;

 

Daeromme hulpic u gherne

+ f 205 b.

+ f 201 d.

1) Hier begint het verkeerd ingevoegde blad. Zie verder Inl. bl. 29.
Na vs. 1304 volgen in het Hs. 12 regels, die ik als geïnterpoleerd beschouw; zij luiden:

Hier boven ghelovic meest,
Dat die vader, die sone ende die heilege geest
Es een God ende persone drie;
Lieve vrouwe, ghebreket oec mie

Iet ant ghelove van der kerken,

Ic wille volghen goeden clerken
Aen mine ghelove, an mine wet,
In dien dat si mi wisen bet.
Vrouwe, dits mine begherte
Metten monde ende metter herten
Hier bi willic ghedopet sijn,
Daer men sal doemen dleven mijn.

Zie Inl. bl. 57.

+ f 202 a.

2) Zie de Aant.

2) Zie de Aant.

[p. 114]

 

Ende ic sal doen dine claghe,

 

Ende sal di soendinc bejaghen.’

1335

Mettien begonst te wesen dach.

 

Si voer, dat hise nemmeer en sach.

 

Theophilus bleef eenpaerlike

 

Ligghende oetmoedelike

 

Voer die ymage van onser Vrouwen.

1340

Hem begonste meer berouwen

 

Ende hi mesliet hem vele meer

 

Dan hi te voren dede eer.

 

Hi weende, hi claeghde, hi sleet sijn haer,

 

Hi wranc sijn hande, hi dreef misbaer,

1345

Hi bleef ligghende ter stede

 

Eenpaerlike in sine ghebede

 

Drie daghe ende drie nachte,

 

Dat hi op hem selven niet en achte

 

Ende hi negheens goets¹⁾ ontbeetaant.

1350

Ende hi dicke claghede sijn leet.

 

Des derds daghes quam onse vrouwe

 

Als hi hadde dusdaneghen rouwe,

 

Ende seide: ‘Theophilus, wes vroe,

 

Dine penitencie si es soe

1355

Wel volcomen ende so goet,²⁾

 

⁺ Dat u mijn kint sinen evelen moet

1) Zie de Aant.

2) Hier eindigt het verkeerd ingevoegde blad. Na dezen regel staat nog in den tekst:

Theophilus, hebdt bliden moet.

Zie Inl. bl. 27.

+ f 205 b.

[p. 115]

 

Hevet vergheven, indien dattu

 

Blives eenpaerlijc, alse du does nu,

 

In penitencien, in goeden ghewerken

1360

Ende int ghelove van der kerken.’

 

Doe seide hi weder ende sprac:

 

‘Al eest dat ic te voren brac

 

Dat ghelove ende dat ghebodt,

 

Dat ons gheboden hevet God,

1365

Ic ben ende bliven sal indien,

 

Dat mi nemmeer en sal ghescien.

 

Ic sal te penitencien gheven

 

Alle die daghe, die ic sal leven.

 

Ghebenedijt soe moetti wesen,

1370

Soete coninghinne, in desen

 

Dat ghi mi dus hebt beraden.

 

Neware ic ben noch meer gheladen!

 

Ic moet u segghen oppenbaer,

 

Vrouwe, ic hebbe groten vaer,

1375

Ic ben in vare, ic ben in vresen,

 

Als ic te rechte wel mach wesen.

 

Herde sere ontsie ic mi,

 

Vrouwe; ic mach u segghen twi;

 

Ic maecht u segghen, eest u lief:

1380

Noch hebbìc vrese om den brief,

 

Om den brief, die ic den viant

 

Ghescreven gaf in sine hant.

 

Vrouwe, salic uter vresen wesen,

 

Ic moet seker sijn van desen.

1385

Mi duncke, sal mi goet ghescien¹⁾,aant.

1) Zie de Aant.

[p. 116]

 

Ic moet den brief noch wedersien.

 

Ic moeten sien ende hebben beide.

 

Bi uwen rade, bi uwen gheleide

 

Ende oec, vrouwe, bi uwer ghenaden

1390

Ben ic tote hiertoe ontladen.

 

Ghi hebt mi beraden¹⁾ ende vertroest

 

Met uwer hulpen, met uwen troest;

 

⁺ Ghebenedijt soe sidi, coninghinne,

 

Hulpt mi dat ic den brief ghewinne!’

1395

Doe bleef hi daer ter selver stede

 

Ligghende in sine ghebede,

 

In sine ghebede, in sine claghe

 

Drie nachte ende drie daghe.

 

Doe quam weder onse Vrouwe;

1400

Maer hi hadde met goeder trouwen

 

Hem selven soe siec ghemaect,

 

Dat hi soe vele hadde ghewaect,

 

Als si daer quam, dat hi van hare

 

Niet en twint en wert gheware.

1405

Si ginc tote hem, aldaer hi lach;

 

Maer als sine slapen sach,

 

Sine wilde hem wecken niet;

1) Ik heb ontladen en beraden onderling van plaats doen verwisselen. Th. wil natuurlijk niet zeggen, dat hij door de genade van Maria besloten is den brief terug te vragen. Hij smeekt Maria, die hem tot hiertoe geholpen heeft, hem ook verder bij te staan. Wij hebben nu in den volgenden regel de bij onzen dichter gewone herhaling derzelfde gedachte met andere woorden.

+ f 205 c.

[p. 117]

 

Ghemackelicke dat si liet

 

Den brief vallen op sine berste,

1410

Ende lietene ligghende in erste

 

Ende liet hem slapen met ghemake.

 

Tiersten dat hi was in wake

 

Ende hi vonden hadde den brief,

 

En vant hi noit dinc¹⁾, dat hi soe liefaant.

1415

Hadde te vindene, als hem dit was.

 

Tierst dat hine binnen las,

 

Hi hielt den brief ende was vroe,

 

Dat hi ghevaren hadde alsoe.

 

Hem dochte, dat hi was ontgaen

1420

Den viant, diene hadde ghevaen

 

Soe oversere in siere gewelt,

 

Tiersten dat hi den brief helt.

 

Des anders daghes waest soendach,

 

Alsoe die avonture ghelach,

1425

Dat men vierde van ghewerken

 

Ende alle die lieden waren ter kerken.

 

Theophilus ginc met desen.

 

Als dewangelie was ghelesen,

 

Hi viel den bisscop op die voete:

1430

‘Here, dat u God lonen moete,

 

Here, dat u God selve lone,

 

Dat hi u gheve die hemelsche crone!

 

Here, hoert mine avonture.’

1) Zie de Aant.

[p. 118]

 

Doe telde hise al duerenture,

1435

Dat sijt hoerden, die daer waren,

 

Alop¹⁾, ende hoe hi hadde ghevaren.aant.

 

⁺ Doe toeghde hi sinen brief daer mede.

 

Alle die daer waren ter selver stede,

 

Ende oec die bisscop, doe hi horde

1440

Sine avonture ende sine worde,

 

Hem wonderde soe utermaten,

 

Dat sine wisten waer si saten.

 

Sine wisten wat hem overginc,

 

Soe wonderde hem van deser dinc.

1445

Si danctens Gode, si waren vroe,

 

Dat hi ghevaren hadde alsoe;

 

Dat hem die sonden waren vergheven,

 

Die soe sere hadde ghesneven;

 

Dat God toeghde al oppenbare,

1450

Dat hi soe goedertieren ware;

 

Dat hi dus versoenen mochte,

 

Die ghenade an hem sochte.

 

Dies waren vroe alle die clerke

 

Ende alle die waren in die kerke.

1455

Die bisscop stont op te hant

 

Ende nam Theophilus bider hant

 

Ende hi ginc ter porten staen

 

Ende begonste roepen saen;

 

Hi bat den lieden, dat si te samen

1460

Allegader voer hem quamen.

 

‘Comt hare’, seiti, ‘soete liede,

 

Ende hoert, wat miraclen hier ghesciede.

1) Zie de Aant.

+ f 205 d.

[p. 119]

 

Comt hare’, seiti, ‘ende siet

 

Wat wondre dat hier es ghesciet.

1465

Comt hare ende siet die grote cracht,

 

Die God selve hier heeft ghewracht.

 

Comt hare ende siet die grote doghet,

 

Die God hier heeft ghetoghet.

 

Comt ende siet die ghenadichede,

1470

Die God cortelike dede.

 

Comt ende siet hoe goedertieren

 

Dat God es in alre manieren.

 

Comt hare ende en twifelt niet,

 

Hoe scone dinc hier es ghesciet.

1475

Comt hare ende siet, wat crachte hevet

 

Die tijt, die men doer Gode ghevet.

 

Comt ende siet met welken love

 

God ontfaet, die heeft goet ghelove.

 

Comt hare ende siet die cracht van tranen,

1480

Hoe si ghenadicheit vermanen.

 

Comt hare ende siet hoe grote sonden

 

Bi penitencien sijn ontbonden.

 

⁺ Comt hare ende siet hoe Gode becoemt

 

Penitencie ende hoese vroemt.

1485

Comt hare ende siet hoe grote ghenaden

 

Penitentie hevet beraden.

 

Comt hare ende siet wonder groet:

 

Noit en was dies ghenoet.

 

Comt hare ende siet hier ende merct,

1490

Dat onse ghelove sere sterct.

 

Comt hare ende siet hier enen man,

 

Daer onse Vrouwe cracht toghet an.

+ f 206 a.

[p. 120]

 

Comt hare ende siet haren troest:

 

Desen sondare heeft si verloest.

1495

Comt hare ende siet hoe grote goet

 

Dat si haren vrienden doet.

 

Comt hare, siet ende verstaet,

 

Dat ghene sonden en sijn soe quaet

 

No ghene sonden en sijn soe groet,

1500

Onse Vrouwe en hulptse uter noet

 

Die ghenade soeken an hare

 

Met vasten ghelove oppenbare.

 

Alle die penitencien plien,

 

Si moghen merken ende sien

1505

Wat cracht dat penitencie hevet,

 

Ende die in penitencien levet,

 

Hoe weert hi es met onsen Here;

 

Doer sijnre liever moeder ere.

 

Die verloren was in sonden

1510

Ende dus cortelike es vonden,

 

Ende vonden es dus cortelike,

 

Ende was verloren ewelike,

 

Hi werdt met Gode oec soe lief,

 

Dat hem es ghesent die brief,

1515

Die hi hadde den viant

[p. 121]

 

Opghegheven in sine hant.

 

Die soendinc¹⁾ hevet hi ghemaect,

 

Dat hi hem selven hevet gheraect²⁾

 

Te penitencien cortelike

1520

Ende hevet ghedaen ghetrouwelike.

 

Hine dede maer veertich daghe

 

⁺ Penitencie, dat sine claghe

 

Ende sine tranen ende sine woert,

 

Vore Gode so waren ghehoert,

1525

Dat hi den alrewertsten bode

 

Ende den besten vele voer Gode

 

Van den hemele ontfinc

 

Ende hem boedscapte dese dinc.

 

Wie sal hem penitencien scamen

1530

Of penitencie soe mach vramen,

 

Hi es dul, die se niet en doet

 

Sider dat si es soe goet.

 

Hi es gheonneert diese doet node,

 

Daer si dus goet es voer Gode.

1535

Wie es die wanhopen mach,

 

Die noit so groter sonden plach?

 

Willen si sien op desen man,

 

Si moghen hope nemen hier an.

1) Soendinc komt ook elders vr. voor, b.v. Lanc. III, 21897. Ook dinc is vr. en onz. Het geslacht kan den afschrijver in de war gebracht hebben.

2) Het woort gheraect moet hier beteekenen geordend, gezet. Vg. Mask. 974:

Dat hi alle kint (?) te sekeren inde
Gheordineert heeft ende gheraect.

+ f 206 b.

[p. 122]

 

Het en dar wanhopen niet

1540

Doer sonde die hem es ghesciet,

 

Mensche die op desen siet

 

Ende tot onser Vrouwen vliet.

 

Hoe mochte man hebben meer mesdaen?

 

Wat sonden soude den mensche verslaen,¹⁾

1545

Die wille in penitencien staen

 

Ende sine sonden avegaen?’

 

Die wile dat die bisscop staet

 

Ende hi vertellet die scone daet,

 

Ende hise den lieden verseghet,¹⁾ aant.

1550

Soe weent Theophilus ende leghet

 

Op die erde, op dbisscops voete.

 

Die bisscop seide: ‘Staet op, soete!

 

Siet uwen brief ende nemten hier,

 

Ic wille dat ghine werpt int vier.’

1555

Theophilus hi dede alsoe.

 

Alle diet saghen die waren vroe,

 

Si waren vroe, si loefden Gode,

 

Die dus den sinen hulpt te node.

 

Die bisscop wijsde metter hant,

1560

Soe dat si alle sweghen te hant.

 

Doe dede hi die messe voert.

 

Alse hi messe hadde ghehoert,

 

Gaf hi Theophiluse onsen Here.

 

Als hine ontfinc, soe scheen soe sere

1565

Sine anschijn alsoe clare,

 

Alsoft die lichte sonne ware

 

Ende claerre vele dan die lichte dach.

1) Zie de Aant.

1) Zie de Aant.

[p. 123]

 

⁺ Als dat volc die miracle sach

 

Soe gheloefden si vele te bet

1570

Ende hielden te bat hare wet.

 

Theophilus hi ginc mettien,

 

Daer hi onse Vrouwe hadde ghesien.

 

Hi stont ghinder oetmoedelike

 

Drie daghe ende nachte eenpaerlike

1575

Voer onser Vrouwen ende voer haer kint,

 

Dat hi poerde¹⁾ niet en twintaant.

 

No hant no voet no ghene lede,

 

Hine bleef staende ter selver stede

 

Alsof hi hadde gheweest ghebonden,

1580

Daer hi onse Vrouwe hadde vonden.

 

Als leden was die derde dach,

 

Doe custe hi die hi daer sach;

 

Hi nam orlof ende hi versciet.

 

Die siele voer daer si Gode siet;

1585

Sine lichame leghet in die stede

 

Daer God die miracle dede.

 

Bidden wi Gode doer sinen oetmoede

 

Dat wi alle onse dinghen te goede

 

Ende bringhen ende werden vonden²⁾

1590

Ende quite sijn van onsen sonden.

 

Dies moet wesen onse volleest¹⁾ aant.

 

Die Vader, die Sone, die heileghe Geest.

 

Dese miracle es volscreven;

 

God gheve ons sijn ewelike leven.

 

Amen.

+ f 206 c.

1) Zie de Aant.

2) Mij niet duidelijk. Misschien ontbreekt er iets aan het volgende vers.

1) Zie de Aant.

2 Hs. in de. 4 moch. 14 Doer dat sijn. 16 hoerdent.

22 Hs. ic. 30 Hebbic.

84 ic. 99 int therte.

106 goede.

132 vriens. 152 die b.

156 hare. 164 ghewoene. 165 Die a. screef te h. 172 sel.

192 Hs. voor here soete nog herde soete, doch uitgeschrapt. 210 0. van al desen.

216 Hi sijt. 217 en o. 233 ontsculdich. 238 moghdi.

261. verdden. 272 met gode, doch vg. Tijdschr. I, 138 vg.

278 niet laten. 279 Doer dat die bisscop wilde, doch vg. Inl bl. 30. 291 werdde.

306 Int bisscops. 315 quaden. 325 sere te b.

329 quaet sweert. De verbetering is van Dr. Franck. 329 tonghen, en zoo overal. 330 strael is door mij ingevoegd om de symmetrie met den vorigen regel te herstellen. 338 mochten. Van vs. 341-670 is gedrukt in Verwijs' Bloeml. II², 12-28. De daaruit overgenomen verbeteringen zijn met V. gemerkt. 345 spaenene (V.) 346 vermaenene (V). 350 Over het onzuivere rijm zie Inl. blz. 34. V. ten onrechte dat men.

356 Dus daneghen (V). 363 geviele. 379 eyghijn. Vgl. Inl. bl. 30.

386 Over het onzuivere rijm zie Inl. bl. 34. 392 wt. 400 roket. 406 ende. 413 die dore ontbr. Vg. vs. 415.

415 dore. 425 segt di. 428 ende te diere v. 439 raste, zie Inl. bl. 30 en Tijdschr. I, bl. 253.

459 houdt van den minen. V. 466 laet.

472 ghetroest. 473 Dien d. 474 niet ontbr. 478 sach dat ten (V.) 481 joden. 482 grote.

492 V. namene, ten onrechte. 498 Hs. niet te meer dies. V niet tameer dies. Ik getoof dat nemmer d.i. volstrekt niet, hier het ware woord is. 500 Men zal verstoren wel in den zin van in de war maken, verijdelen op te vatten hebben en moeten lezen: Sie dat duns niet en verstoers.

506 Toghde. 510 hi ontbr. 511 Dat tere. 518 Over het onzuivere rijm zie Inl. bl. 34. 533 Wat hem misquame, doch er kan hier geen conj. staan.

539 God. 549 mi niet en twint. 550 worden. 553 begheert. 555 gewinnen. 556 vendi (V.)

564 dan beghindi. 565 tot uwen. 571 Doetstu. 575 datter; V. dattet. 579 vians. 582 haers ghebods. Vg. vs. 530. 588 Over het onzuivere rijm zie Inl. bl. 34.

593 te berouwen 599 te claghen. 600 Dat hine hadde. (V.) 605 quaden. 606 heme ontbr. V. van hove. 608 claghdi. 621 Vóór woude staat nog vergave, doch uitgeschrapt. Hs. vergeven.

623 ende van s.r. 625 quader valscher. 638 An uwen w Of men moet gaen in staen veranderen. Vg. D. Lucid. 400. 642 Theophilus zeide. 643 willecomen.

650 ghewoene. 660 D.J. vraghde hem of n.g. 661 dien dus s. 669 Te siere wille. Vg. Bloeml. II², bl. 219. 672 snevet.

673 vg. Over het onzuivere rijm zie Inl. bl. 34. 677 Maeckede hi hem cont ende leidem te v. 679 die edel z.
Na vs. 684 volgen nog de beide regels:

Ende dus ghenadich in dat goet
Dat hi elke sonderlinghe doet.

Zie Inl. bl. 46. 695 God.

704 D.n.m. inde en went. Vg. vs. 812 en D. Lucid. 2894: (Si) worden ghesteken in den torment, Daar nemmermere ziele weder went, en 3233: (Die) int helsche vier belenden Ende nemmermee daer uut wenden. 705 begonde te m. 713 gheweldichlike. De omgekeerde vergissing in een Hs. vindt men Rein. I, 3431. 716 op ontbr. 718 metten. 726 twine en.

740 gheweest 742 allen. Dr. De Vries wil lezen: 745 Wie sal mi helpen ende gheven raet, en 747 Helpe ende raet hebbic verloren. De veranderingen zijn m.i. niet noodig. 753 alme.

756 vodert. Na 767 volgen in het Hs. nog deze twee regels:

Hadde gheweest die mine
Avonduere goet ghesijn.

Zie Inl. bl. 46.
768 die herte mijn. Dat het adj. ook als attrib na het subst. staande verbogen kan worden, leert Theoph. 1181 met herten goeder; Rein. 1297 van den clippelen sinen; 1316 metten tanden sinen; 412 die kindre mine; 504 die pade sine enz. Dit geval is door Cosijn, T. en Lettb. II, 153 niet vermeld. 771 menegrande. 773 goede 774 coest.

791 mochse. 794 aldernoets.

814 die e.l. 815 Dat. 823 si doble. 825 Die b. Vs. 827 en 28 in omgekecrde orde. 827 mine hulpe. Vg. Lat. auxilium ferre alicui. 831 hebse. 832 Hare ontbr. 833 doemen.

Na vs. 834 volgen in het Hs. nog deze beide regels:

Die God te moeder heeft ghenomen,
Wie sal mi daer moghen vromen.

Zie Inl. bl. 46.
Na 840 volgen nog deze twee regels:

Nochtan soe claghic weder di
Hare die soude versoenen mi.

Zie Inl. bl. 46.
842 Hets. 844 quaden. 847 herte. Vg. 849. 848 smerte.
Vóór 852 nog in het Hs.: Al hebbicse verbolghen beide, doch uitgeschrapt. 855 Die an.

862 padeen. Na vs. 864 volgen nog deze beide regels:

Ende oec die met goeder trouwen
Ghenade soeken ander vrouwen.

Zie Inl. bl. 47.
865 dus sal bewenden. Hem des bewinden bet. de stoute schoenen aantrekken. Vg. Oudem. I, 681. Dus voor des vindt men ook Rein. 3220. 866 venden. 868 si mi. Vg. 870. 869 die waerheit.

887 Hets o. 888 Over deze geheele passage zie Inl. bl. 25 vgg. 895 en ontbr. 899 noch so ontbr.

905 ende so g. 907 Mine sonden, verbeterd door De Vries, Versl. en Med. Kon. Acad, VI, 90. 910 mach comen.

1) Lees ghenieden, vgi. C. en El. bl. 194. Tekster 29-31, en Troyen 3017 noot.

917 thelscher. 918 ende therte. 927 mi mach nemen. 932 Het. 933 Ende en.

942 Om ontbr. 943 claghde. 950 die w.

958 s. te berouwen. 959 ende met. 960 hi warp. 962 voren. 968 soude verscroven. 969 warende hem. 972 claghede iet bat.

979 Noit en dreef man dat mesbaer dat hi dreef. 981 XL (2 maal) 983 Alse d. XL daghen. 984 gheclaghet h.e. gebeden. 989 maget.

999 Dat ons. 1000 hadde. 1001 die an manne. 1002 oec daer mede.

1006 macht. 1007 sapen w.c. 1012 blijft si. 1015 ingelen 1021 ende haer kint. Voer, dat ik voor ende in de plaats gesteld heb, op te vatten in den zin van coram. 1024 hi ontbr. 1027 Ende dar. 1028 wiven.

1031 alle. 1032 die noit. 1034 biden. 1041 H.h. ghedaen m. XL dage. 1042 V.s.s. die claghe. 1044 Dat hi e. mochte v. 1046 tnachs. 1052 wilde. 1053 si. 1056 Ghenade. 1058 moest.

1062 ende met. 1065 W. ghenaden soekestu an mi. 1066 Twine en. Vs. 1069 en 70 in omgekeerde orde. 1074 dors. 1079 ghelogent. 1081 ghehalmt dinen. 1082 mochte. 1083 Ende ontbr. 1084 mi heves.

1095 almen. 1099 Ende ontbr. 1102 Ende beghinnes dan weder stane. De verbetering, die ook het rijm herstelt, is van Dr. De Vries. 1103 biddene. 1106 di ontbr. 1107 dinen. 1113 Hoe sal... ogen. 1117 ende van. 1118 hebts ghedaen.

1120 E.s.g. es van s. 1121 hens. 1122 N. en es hi n.s. 1123 sijnre. 1131 jeghen mi heves. 1133 Dattu j.m. heves g. 1134 Wiltu voerwaert goet man wesen. De verbetering is van Dr. De Vries. Zie Inl. bl. 33. 1136 E.w. voer meer goet wezen. 1143 iet. 1144 uwer. 1146 toee.

1151 nemmermeer niet. 1157 ende j. den s. Na vs. 1158 volgen nog deze 4 regels, die geïnterpoleerd zijn:

Vrouwe doer uwen oetmoet
Penitencie es soe goet
Ende daer toe soe groet
In alre sonderlike noet.

Zie Inl. bl. 53. 1163 maecten. 1169 Daer h.w.g. in die s. 1170 Tes hi.

1174 Met. Vgl. vs. 1201.

1190 Hi o.m. die heileghe k. 1195 Maddalene. 1198 der hoverde spele. 1199 vertelde. 1200 Janne halp haer (!!). 1202 E.b. si h. oec m. 1206 wille. 1208 die ew.

1215 Na Gode in het Hs. nog ter stede, doch uitgeschrapt. Een nieuw bewijs hoe de afschrijver met den tekst zou geleefd hebben, indien het rijm hem niet nog bijtijds tot inkeer gebracht had. 1215 lieve kint. 1218 dies si an. 1218 Van dat mocht b. 1220 mi oec. Vs. 1221 en 22 in omgekeerde orde. 1222 Dat dedi. 1228 Jhesum van N.
In plaats van 1231 en 32 in het Hs. deze 4 regels:

Hebdi den viant ghegheven
Ende dijn onghelove hevet mi verdreven
Daer toe dat ic di troest moet gheven
Daer du af hebts ghesneven.

Zie Inl. bl. 55. 1233 noch soe ontbr.

1237 dat hi. 1238 als ic was te v. Na vs. 1238 volgen nog deze beide regels:

Ende dat hi ontfinc van mi sijn menschelijchede
Ende bleéf ghewarech God mede.

Zie Inl. bl. 55. Vs. 1249 en 50 in omgekeerde orde. 1250 Ende soeken is bedorven, maar hetgeen men verwachten zoude: soude soeken past ook slecht in het metrum. 1252 dorperliken. 1253 ende. 1258 wilt hebben.

1267 set. 1283 Van S. Maria. 1286 sonden. 1289 weerf.

1290 een ontbr. Vs. 1291-4 in omgekeerde orde (Aldus eenstemmig verbeterd door De Vries en Franck). 1297 Ende dat. 1298 hi sine.
1301 Ende dat. 1303 hem dicke. 1305 dat men. 1307 Ende dat. 1309 Ende dat. 1310 dan. 1311 D.d.d. sal comen.

Vs. 1313 door mij ex conjectura ingevoegd. Zie Inl. bl 57 1325 wort. 1328 hevet. 1330 berouwenesse heves 1331 bekerene.

1338 Ligghene ende o 1341 meer te. 1349 dat hine g.g.o. 1350 hi claghede dicke. 1351 ons en anders daghes. Vgl. 1347 en Lat. ‘per triduum amplius postulans et enixius in terram faciem percutiens.’ 1353 weset (De Vries, Versl. enz. bl. 89). 1356 Want u.

1359 ende in g. ghewerke. 1360 heileger kerke. 1361 en. 1365 ende die. 1366 nemmermeer ende. 1367 te penitencie sijn ghegheven; vg. vs. 1476. 1372 Te waren ic.

1390 ben ic hiertoe beraden. 1391 ontladen ende. 1393 sijdi. 1396 Ligghene. 1402 Dat op te vatten als omdat; vg. vs. 1518, Esop. 6, 8 en Oudem. II, 37.
Na vs. 1404 volgen nog deze beide regels:

Den vaec die hem toe was comen,
Hadde hem dwaken soe benomen.

Zie Inl. bl. 58. 1405 al ontbr. - Vs. 1405 en 6 in omgekeerde orde.

1409 tusschen sine borste. Berste ook Nat. Bl. II, 3415; V, 819; VI, 366, 603; IX, 317 e.e. 1410 Ende si l. ligghen in rasten. Zie over het rijm en den vorm erste Inl. bl. 31. 1414 Ende. 1415 hem den brief was. 1423 scoen dach. Zie Taalz. bl. 168 en Sp. III⁶, 36, 66. Vs. 1424 en 23 in omgekeerde orde. 1425 ghewerke. 1428 ewangelien. 1430 Here seiti. Vg. vs. 454 en 631. 1431 loene. 1432 hemelsch.

1437 toghede. 1439 die dat horde. 1444 hen. Vg. vs. 1441. 1450 al soe. 1454 die daer waren. 1458 te roepen. 1461 lieden.

1464 dat ontbr. 1465 C.h. seiti die g.c. 1467 C.h. seiti d g.d. 1471 Comt hier. 1472 Es God. 1483 becomt. Vs. 1485 en 86 komen mij verdacht voor.
In plaats van vs. 1492 heeft het Hs. deze drie regels:

Daer God cracht toghet an.
Comt hier ende siet cracht van onser vrouwen
Dat moghdi nu alle wel bescouwen.

Zie Inl. bl. 58.
Na vs. 1498 volgt nog in het Hs.:

Men macher af hebben verlaet
Comt hare, siet ende en sijt niet te bloet.
Soect ghenade voer dine doot.

Zie Inl. bl. 59.
1499 Want g.s. 1501 soeket. Vs. 1503-8 in het Hs. na vs. 1509-12. 1512 Die was. 1513 oec met G.

Na vs. 1516 nog in het Hs.:

Dits een teken sonderlinghe
Van vrienscapen, van andren dinghen.

Zie Inl. bl. 59. 1517 D.s. hevet oec g. 1518 Voor dat vg. vs. 1402. 1523 wort. 1524 si waren. 1528 boedscap. 1533 diese wert moede. Zie Inl. bl. 34. 1354 Daer = dewijl is nog zeldzaam in 't mnl. 1536 groten. 1537 Wilden. 1538 Sine.

1539 Hine en d. Men verwacht darf. 1540 Sonden. 1543 meer hebben. 1545 penitencie. 1548 verteldet. 1559 die w. metten h. 1564 A.h.o., scheen hi s.s. 1566 Alsof. 1567 clare... lichten.

1574 drie nachte. 1575 onse. 1592 ende die heilegen g. 1593 ghescreven.