Terras. Jaargang 2018 (14-15)

[p. 22]

Attila Bartis
Overgrootvaderandrásszabad en grootvaderandrásszabad
Vertaling: Cora-Lisa Sütő

(OvergrootvaderAndrásSzabad)

OvergrootvaderAndrásSzabad bezat beroepshalve een straat in Kolozsvár en een paar honderd hectare naaldbos. Toch nam hij afscheid van GrootvaderAndrásSzabad, toen die zijn artsenbul had behaald; ga maar gewoon terug naar Boedapest, jongen, want huisartsen hebben we hier niet nodig. Hier worden we genezen door de bergen en het bos. En wie toch een probleem heeft, die eet wat klein hoefblad of hij gaat naar de stal en hangt zich op.

Ook als mijn grootvader liever jurist was geworden, had mijn overgrootvader hem geen strobreed in de weg gelegd, maar ook voor dat beroep zou hij binnen een straal van een paar honderd kilometer rond Kolozsvár geen mogelijkheden hebben gezien. Het kwam erop neer dat OvergrootvaderAndrásSzabad voor elk beroep dat mijn grootvader bij hem in de buurt had willen uitoefenen pas mogelijkheden had kunnen zien als mijn grootvader door een andere vrouw was gebaard. Dat wist mijn grootvader ook, dus hij bedankte hoffelijk voor de vaderlijke bijdrage die OvergrootvaderAndrásSzabad aan zijn studie had geleverd en verhuisde van Kolozsvár terug naar zijn moeder in Boedapest, de stad waar hij was geboren. Niet lang daarna werd hij districtsarts in de stad Mélyvár en kocht daar, van een zekere Yeretzian, een huis.

Ter verdediging van OvergrootvaderAndrásSzabad moet gezegd worden dat hij nooit van zijn vrouw had gehouden. Hij had haar nooit gouden bergen beloofd, was zelfs niet vrijwillig getrouwd. Na die ene verplichte huwelijksnacht had hij mijn overgrootmoeder met haar hele verarmde familie naar Boedapest laten verhuizen en hen op afstand onderhouden. Hetzelfde gold voor zijn enige in de bruidssponde verwekte zoon. Later, toen mijn grootvader naar de middelbare school ging, nam hij hem alsnog in huis, omdat hij hoopte dat hij van hem zou gaan houden. Dat gebeurde niet, en geen van beiden kon daar iets aan doen.

OvergrootvaderAndrásSzabad liet in drie dorpen een school bouwen, richtte in Kolozsvár een gymnastiekvereniging op, deed aan liefdadigheid, steunde de schone kunsten en liet een klok gieten, maar wat de liefde betreft was er maar één vrouw van wie hij zijn leven lang echt hield: zijn jeugdliefde en oudste nicht Debóra Farkas.

[p. 23]

Nadat Debóra Farkas aan tuberculose was gestorven, wandelde mijn overgrootvader van de begraafplaats Házsongárd naar huis, laadde zijn nog nooit gebruikte duelleerpistool en maakte eigenhandig een einde aan zijn leven.

De kogel miste weliswaar doel, maar het leven van mijn overgrootvader was hierna wel echt voorbij. Toegegeven, hij heeft nog twee jaar verlamd en blind op een récamier gelegen. Zijn bedienden wasten hem, zijn boeren voedden hem en zijn familieleden maakten zijn geld op. Tijdens de twee jaar dat hij lag weg te kwijnen had hij nog één ontmoeting met zijn zoon, en hij vroeg hem wat hij wilde hebben als compensatie voor de ware, vaderlijke liefde die hij hem nooit had kunnen geven.

GrootvaderAndrásSzabad koos het jachthuis in het Maros-dal, waar hij als middelbare scholier ooit een paar weken met zijn vader had doorgebracht en waar ze na een ternauwernood overleefd onweer op de Zetel Gods en een paddestoelentocht die op een diarree-aanval was uitgelopen allebei al bijna waren vergeten dat ze niet van elkaar hielden. Dat zou ik ook gekozen hebben, jongen, antwoordde mijn overgrootvader, en hoogstwaarschijnlijk was dat het moment waarop mijn grootvader besloot om zijn kind, mocht dat een jongen worden, ook András Szabad te noemen. Wat een paar maanden later ook gebeurde.

Daarna werd in Versailles Europa's doodvonnis getekend. Dat deed men, naar velen beweren, door de kaart van Groot-Hongarije op een tafel uit te vouwen en daarop net zo lang een paar geblinddoekte Roemeense, Zuid-Slavische en Tsjecho-Slowaakse hoeren te laten dansen tot de hakken van hun schoenen de grenzen van Klein-Hongarije hadden bepaald. Misschien is het niet exact zo gegaan, maar gezien het eindresultaat had het wel zo kúnnen gaan. En misschien was de Vrede van Versailles geen doodvonnis geworden als men de dronken prostituées uitsluitend op de kaart van Groot-Hongarije had laten dansen, maar er waren daar ook nog andere kaarten, waaronder die van Duitsland. Hoe het ook zij, vanaf het moment dat de nieuwe grenzen een feit waren, vanaf het moment dat Kolozsvár en het Maros-dal ineens net zo ver van Boedapest vandaan lagen als Ulaanbaatar of Darjeeling, begon GrootvaderAndrásSzabad het huis in het Maros-dal, waar hij in zijn hele leven welbeschouwd maar één zomer had doorgebracht, als zijn geboortehuis te zien.

Later ging ook mijn vader dit als zijn geboortehuis beschouwen, terwijl die er in zijn hele leven nog geen dag had doorgebracht. Hij leerde zijn geboorteland uit oude atlassen en revisionistische fotoalbums kennen, en tegen de tijd dat de jachtvilla van OvergrootvaderAndrásSzabad ook mijn geboortehuis zou worden, waren de Eufraat en de Tigris al twee zijrivieren van de Maros geworden en torende de Zetel Gods al hoog boven de Ararat en de berg Sinaï uit. Eigenlijk wordt mythologie op dezelfde manier geschreven als geschiedenis. En als een mensenleven.

Hoe het ook zij, toen in negentienveertig de grenzen van Hongarije opnieuw werden getrokken, ditmaal de meest realistische, al waren het helaas uitgerekend

[p. 24]

de nazi's die over realiteitszin beschikten, stapte mijn grootvader, wiens realiteitszin juist niet al te groot was, op de trein en kocht het jachthuis in het Maros-dal terug van een wijnhandelaar met de naam Petre Armenis. Hij had het ook gratis kunnen terugkrijgen, maar dat vond hij niet correct.

Afgezien van het feit dat bijna al zijn geld eraan opging, had de koopovereenkomst vooral symbolische waarde. Petre Armenis bleef gewoon in het huis wonen, in ruil voor het verrichten van onderhoudswerkzaamheden. Mijn grootvader stond borg voor hem bij het nieuwe Hongaarse bestuur, dus kon Armenis de grote eikenhouten vaten in het huis blijven vullen met wijnen uit het stroomgebied van de Küküllő, die hij verkocht aan pastoors en kasteleins uit de bergen, tot aan de dag waarop heel Transsylvanië, inclusief het jachthuis van mijn grootvader, opnieuw in Roemeense handen overging en de communisten de eikenhouten vaten en de vrachtauto van Armenis confisqueerden.

Zo bezien was ik van alle András Szabads degene die de grootste kans had om in negentiendrieënveertig daadwerkelijk op deze plek ter wereld te komen. Maar ik ben in Mélyvár geboren en woon nu al een paar maanden in Pest. Als ik mezelf niet meereken, wat natuurlijk onmogelijk is, dan hebben grofweg drie mensen bepaald hoe mijn leven eruitziet. Mijn vader, János Kádár en Gagarin.

En natuurlijk de conciërge, de winkelier op de hoek, de tramconducteur, de serveerster in het café, mijn oude overbuurvrouw die elke ochtend haar bloemen water gaf en alle onbekenden die ik ooit ben tegengekomen. En Imolka. Maar alles bij elkaar genomen zijn ze dat wel ongeveer.

[p. 25]

(GrootvaderAndrásSzabad)

Dat we af en toe iets slechts doen, betekent nog niet dat we ons leven lang door en door slecht zijn. Die woorden sprak mijn grootvader ooit tot mijn vader toen hij, terugkerend van het front, zijn van Yeretzian gekochte huis leeg aantrof omdat de buren de hele inboedel hadden weggehaald. Om precies te zijn: hij zei dat niet toen, maar pas jaren later, maar wel in verband met die roof. En hij zei het wel in dat verband, maar had het eigenlijk over de mensen in het algemeen. Hemzelf uitgezonderd.

De vorige eigenaar van het huis was een Armeense tapijthandelaar die er een van zijn maîtresses liet wonen. Haar naam ken ik niet. Laten we haar Terézia noemen. Na een tijdje, toen Terézia's gevoelens voor hem bekoeld waren, bouwde de Armeniër op zijn erf een brandstapel van opengereten kussens, stukgescheurde lingerie en kapotgedanste pumps. Toen het vuur was uitgewoed, moest Terézia de stad verlaten met dezelfde koffer als die waarmee ze was gekomen; ga maar weer lekker kippen voeren zoals vroeger, als het hier niet naar je zin is, boerentrien!

Zelfs toen hij al bezig was de opgetaste parafernalia van hun liefde met petroleum te overgieten, had Yeretzian nog altijd de stiekeme hoop dat ze op haar knieën zou vallen en om vergiffenis zou smeken, maar dat deed ze niet. Het voeren van kippen leek Terézia allang veel bevredigender dan het wachten in zijden kousen, dus smeet ze Yeretzian de lucifers toe; hier, steek aan dan, Bergjood!

Het was vooral dat Bergjood waardoor Yeretzian het vuur daadwerkelijk aanstak en wel zo vakkundig, dat ook de helft van de honderd jaar oude walnotenboom in vlammen opging. Hij, een Bergjood! Ze waste d'r haar met champagne, smeerde de fijnste crèmes op die kippenstronthandjes van d'r, zelfs een topactrice als Lujza Blaha had het niet beter voor elkaar en dan nog had ze het lef hem voor Bergjood uit te maken, bulderde hij tegen mijn grootvader. Er is geen Jood ter wereld van wie u dit huis uit pure emotie zo ver onder de prijs zou krijgen. Ik verkoop het uit hartstocht. Een Bergjood... waar haalt ze het vandaan, de trut. En hij verkocht het daadwerkelijk onder de prijs, hij vroeg in elk geval precies het bedrag dat mijn grootvader kon betalen, en als bonus liet hij ook de inboedel staan.

En zo kocht GrootvaderAndrásSzabad het beruchte pand waarvan de houten vloeren nog altijd een parfumlucht uitwasemden toen mijn grootmoeder overleed in het kraambed. Aangezien hij, hoewel hij een arts was, het leven van zijn vrouw niet had weten te redden, besloot mijn grootvader dat hij nooit zou hertrouwen en dat hij mijn vader, die met een heupontwrichting was geboren, in zijn eentje zou opvoeden. Daarna zou hij aan het Russische front sneuvelen, dat was wel het minste wat hij verdiende.

Misschien was dit ook de reden dat hij, tot grote frustratie van de huisartsen die hem opvolgden, de boeren uit de omliggende dorpen over de eed van Hippocrates

[p. 26]

onderhield wanneer hij hen onderzocht. Haalt u maar diep adem, meneer, en zeg mij maar na: een arts dient het leven, niet de armen of de rijken. Dus neemt u elke avond deze poeders in en zet die dertig eieren maar gauw terug in de provisiekast. Ik zou ze toch maar breken onderweg naar huis. Daarna stapte hij in zijn rijtuig en reed naar huis, waar hij de opvoeding van mijn vader weer overnam van de min. Zo kwam het dat sommigen hem als een heilige, anderen als een gestoorde beschouwden, hij was echter geen van beide.

Nog even over GrootvaderAndrásSzabad als heilige: hij liet de repen spek terug in de provisiekast leggen en niemand heeft hem ooit dronken gezien, maar na zijn dood bleken er tweehonderdnegentig lege palinkaflessen op de achterzolder te liggen. Met op elk etiket de datum en een boektitel. 2-5 juni 1936: Vader Goriot, 9-11 november 1938: De Kartuize van Parma, 3-13 februari 1940: De gebroeders Karamazov.

Afgezien van deze etiketjes liet hij weinig notities na. En behalve een stereofoto van mijn grootmoeder had hij ook geen familiefoto's in huis. De houten doos met de stereoscoop stond op de tafel naast zijn dokterstas. Als een of ander doktersinstrument. Als een bewustzijnsveranderend apparaat, dat met behulp van het licht dat door twee glaspositieven en door mijn grootmoeders blik heen schemerde en via de zenuwbanen achter de ogen de hersenen bereikte, iemands schuldgevoel kon omzetten in een haast bezeten plichtsbesef.

GrootvaderAndrásSzabad was dus noch heilig, noch gestoord, hij was gewoon ongelukkig. En zoals de meeste ongelukkigen herinnerde hij zichzelf daar dagelijks aan. Elke dag keek hij door die verrekijker die zijn blik de verten van het ongeluk in zoog. Want ongeluk, dat is hetzelfde als van een al te grote afstand bezien geluk.

Ik zou het ook zo kunnen zeggen: alleen zijn plichtsbesef onderscheidde mijn grootvader van een depressieveling. Hij was echt geen heilige, het was hem alleen volstrekt duidelijk dat ongelukkig zijn een mens nergens van ontheft. Dus afgezien van het feit dat hij dagelijks in de ogen van mijn grootmoeder keek en zich elke avond met palinka in slaap dronk om zich zijn dromen maar niet te hoeven herinneren, deed hij overdag alles om zijn lichaam, zijn geest en zijn ziel in de goede conditie te houden die nodig was om zijn plichten te kunnen vervullen. Met hetzelfde plichtsbesef waarmee hij de dienstmeid na haar werk onaangeraakt naar huis stuurde, ging hij eens per maand met een mooie bos bloemen naar het bordeel in de Szemere-straat. Hij maakte daar geen geheim van en liet thuis altijd weten waar men hem bij spoedgevallen kon bereiken. Hij bedankte de prostituées voor de verleende hulp, die soms net zo onontbeerlijk is voor een mens als de hulp die hijzelf als arts aan anderen kon bieden.

Verder bleef hij fout op fout, vergissing op vergissing stapelen. Bijvoorbeeld toen hij dacht dat je beter helemaal geen moeder kon hebben dan wat voor stiefmoeder

[p. 27]

ook, of dat je eenzaamheid met boeken kon bestrijden. Hij was ervan overtuigd dat een kreupele man zijn hele leven eenzaam zou zijn, dus kon mijn vader al voor hij naar school ging lezen, schrijven en rekenen, zoals ook ikzelf later al heel vroeg kon lezen en schrijven, alleen rekenen kon ik niet. Maar goed, ik was dan ook niet kreupel.

GrootvaderAndrásSzabad had er absoluut gelijk in dat je die rolstoel met wat oplettendheid kon vermijden, maar dat een huisleraar te prefereren was boven een hinkelgang naar school, daar vergiste hij zich in. Hij had er gelijk in dat niets zo'n groot gevoel van vrijheid geeft als het firmament met al zijn sterren, maar dat zijn zoon van tien niets liever zou krijgen dan een telescoop, daar vergiste hij zich in. Hij had er gelijk in dat de Russen de Hongaren zouden wegvoeren, maar dat de Duitsers de Joden weer zouden terugbrengen, daar vergiste hij zich in. Al met al had hij precies even vaak gelijk als ongelijk, dus het eindresultaat, nul, toont ons duidelijk geen heilige, maar een doodgewone sterveling.

Zoals ik al zei, in de zomer van vierentwintig liet GrootvaderAndrásSzabad de nieuwste verrekijker van Zeiss vanuit Boedapest bezorgen, met een statief, een kompas en een kist vol boeken over astrologie, want hij had uitgerekend dat hoe meer zijn zoon naar de hemel keek, hoe minder hij zou bewegen. En hoe minder hij zou bewegen, hoe minder die ontwrichte dijbeenkop het heupbeen zou verslijten. Misschien had hij wat dat betreft wel gelijk, misschien dat mijn vader het inderdaad aan die verrekijker te danken heeft dat hij in zijn leven nooit in een rolstoel is beland. Of hij heeft het aan de kanker te danken, dat kan natuurlijk ook.

En natuurlijk was het eveneens aan die verrekijker te danken dat mijn vader soms dagenlang zijn vader niet zag - alsof Terézia, de verjaagde liefdesmeid, een vloek over het huis had uitgesproken die maakte dat twee eenzame mannen daarin jarenlang langs elkaar heen zouden leven. Waar mijn grootvader in elk geval gelijk in had, was dat ongelukkig zijn een mens van last noch plicht ontheft.

OvergrootvaderAndrásSzabad en GrootvaderAndrásSzabad zijn twee hoofdstukken uit de roman A vége [Het einde], 2015.