Terras. Jaargang 2016 (10-11)

[p. 17]

Kim Andringa
Mentaal metaal: Gaston Bachelard en de elementaire literaire archetypen

In 2006 wijdde Raster zijn honderdzestiende nummer^1. aan wetenschapsfilosoof en fenomenoloog Gaston Bachelard (1884-1962). De redactie constateerde bij die gelegenheid dat van het omvangrijke werk van Bachelard maar één titel in het Nederlands vertaald was: Psychoanalyse van het vuur werd in 1990 bij Boom uitgegeven in de reeks Psychoanalytische Cahiers, in een vertaling van Anette Bakker. Dit boek is het eerste in een reeks van vijf gewijd aan de vier elementen en hun relatie tot de literaire verbeelding: La psychanalyse du feu (1938), L'eau et les rêves, (1942), L'air et les songes (1943), La terre et les rêveries de la volonté en La terre et les rêveries du repos, (beide 1948). Het hierna volgende fragment is afkomstig uit het voorlaatste werk.

Tien jaar na Raster 116 zijn er geen nieuwe vertalingen bijgekomen. Toch een beetje vreemd voor een oeuvre dat in Frankrijk nog altijd veel gelezen wordt en zijn stempel drukte op het werk van denkers als Deleuze, Derrida en Sloterdijk. Zelf onderging Bachelard de invloed van Duitse idealistische denkers als Kant en Hegel, Franse epistemologen, en de archetype-theorie van Jung. Gewapend met deze kennis onderzocht hij zowel de rede (de totstandkoming van wetenschappelijke theorieën bijvoorbeeld) als de literaire verbeelding (de bron van poëticale beelden in de literatuur).

Op dat laatste gebied concentreert Bachelard zich in zijn analyses op wat hij noemt ‘l'imagination de la matière’, de verbeelding van de materie, die hij herleidt tot de vier elementen die door de klassieke denkers van de oudheid en de middeleeuwse alchemisten aan de basis van alles wat bestaat werden geplaatst.^2. ‘Zo ontdekt hij,’ schrijft Jacq Vogelaar in zijn inleiding (‘Bij dit nummer’) bij Raster 116, ‘een nieuw onderzoeksterrein, waarin een heel andere waarheid verborgen ligt: die van de menselijke geest, die in de confrontatie met de materiële wereld onbewust haar eigen portret tekent.’ In een dialectische wisselwerking verbinden de karakteristieke eigenschappen die we met de elementen associëren zich met psychische eigenschappen, volgens een logica die aan de verbeelding zelf ontsproten is: niet de materie legt haar werkelijkheid op aan onze geest, maar de verbeelding zelf gaat aan de haal met ‘de diepere, onbewuste lagen [...] die in de gebruikte beelden en metaforen verborgen liggen’ (Vogelaar) en

1. Integraal te lezen op http://tijdschriftraster.nl/gaston-bachelard-denker-in-beelden/

2. Cf. ‘Préface pour deux livres’, La terre et les rêveries de la volonté, p. 10.

[p. 18]

geeft ze een vorm en lading in overeenstemming met een psychische werkelijkheid. Bachelard onderscheidt daartoe de creatieve en de reproductieve verbeelding. De laatste berust op waarneming en herinnering, maar heeft niets te maken met het onirisme van de archetypen in het menselijk onderbewustzijn. ‘De verbeelde beelden zijn sublimeringen van archetypen en geen reproducties van de werkelijkheid’, schrijft Bachelard. ‘En omdat de sublimering het normaalste dynamisme van het psychisme is, zal ik kunnen aantonen dat de beelden afkomstig zijn uit het eigen menselijk vermogen.’^3.

Om dat doel te bereiken, gaat hij op zoek naar wat hij noemt het ‘metapsychisme’ in de beelden, wat opgevat kan worden als onbekende, latente krachten binnen het menselijke intellect die het individu overschrijden.

Dit betekent dat conventionele beelden buiten beschouwing gelaten worden, en Bachelard zich beperkt tot de literaire verbeelding, want de rol van de literatuur is de taal nieuw leven in te blazen door nieuwe beelden te scheppen. In literaire beelden ziet men de verbeelding van de autonome literaire expressie aan het werk; ‘de literaire verbeelding is geen tweederangs verbeelding die achter de visuele beelden die door onze waarneming zijn opgeslagen aanloopt’.^4.

Het feit dat de (literaire) materiële beelden hun oorsprong vinden in de geest en niet in de stoffelijke realiteit, verklaart ook wat Bachelard zelf constateert in zijn inleiding bij de twee aan de aarde gewijde boeken: hoe vaster het element, hoe moeilijker het voor de geest is om zich van de materie te bevrijden en deze te kneden en te vormen naar de wil van de vrije verbeelding: lucht, water, en vuur zijn vloeibaar en veranderlijk, hun inconsistentie leent zich bij uitstek voor onze innerlijke dromen. Het vaste element daarentegen blijkt weerbarstig. Het sterkst geldt dit misschien wel voor het metaal. Daarom waarschijnlijk gaat de aandacht van Bachelard vooral uit naar het kwik - metaal maar tegelijk vloeistof - en erts - een vormeloos, ongepolijst mineraal, en daarom minder onwrikbaar, nog door de mens naar zijn hand te zetten. Metaal is bij uitstek hard, onwrikbaar en vijandig, wat Bachelard met een term uit Hegels Naturphilosophie de ‘métallité’ noemt (Metallität, hier met metaliteit vertaald).

Om zijn interpretaties kracht bij te zetten, aarzelt Bachelard niet om de teksten (vooral poëzie) die hij citeert op nogal eigenzinnige wijze te lezen. Zo blijkt bij nadere lezing van het gedicht van Guillevic dat in het hierna volgende fragment deels door hem wordt geciteerd het metaal juist zwak en hulpeloos, door zijn al te vaste vorm niet bij

3. Ibidem, p. 12.

4. Ibidem, p. 14.

[p. 19]

machte om zijn zijnsstaat te veranderen.^5. Ook het motto dat aan het vertaalde fragment voorafgaat, krijgt in de context van het gedicht van Cecil Day Lewis een volstrekt tegengestelde betekenis van het ‘Als zuur op metaal, zo werk ik’ dat Bachelard erin leest. Hij rechtvaardigt deze vrijheden in zekere zin door de noodzaak de onbewuste inhoud onder het oppervlak van de teksten bloot te leggen:

‘Ik ben maar een lezer. En ik breng uren, dagen door met het langzame lezen van boeken, regel voor regel, waarbij ik mijn best doe om me niet te laten meeslapen door de verhalen (dat wil zeggen door het duidelijk bewuste deel van de boeken), om er zeker van te zijn dat ik tussen de nieuwe beelden verblijf, tussen de beelden die de onbewuste archetypen vernieuwen.’^6.

Nicolaas Matsier, die Bachelard vertaalde voor Raster, benadrukte in zijn inleiding (‘Bij De vlam van een kaars’) hoe stilistisch ouderwets en ‘academisch-plichtplegend-wijdlopig-voorzichtig’ zijn boeken vaak zijn, maar ook hoe beweeglijk en bijna poëtisch zijn denken en essayistische schrijven zijn. Dat gevoegd bij zijn uitputtend gebruik van alle betekenisnuances en substantivistische of adjectivistische afleidingen en abstracties van sleutelbegrippen als rêve, rêverie, onirisme, geeft Matsier aanleiding tot enig ‘vertalersgeklaag’, zoals hij het noemt, en dat ik alleen maar kan onderschrijven. Tot bevredigende vertaaloplossingen ben ook ik niet steeds gekomen (van de rêverie die bij Matsier ‘mijmering’ werd, maakte ik in arren moede ‘dromerij’), maar misschien mag een vertaler van Bachelard zich ook wel eens eigengereid betonen, de meester indachtig. Een van de vrijheden die ik heb genomen, is het schrappen van de pluralis auctoris. Zo bescheiden hoeft een oorspronkelijk denker en lezer als Bachelard zich in onze tijd niet meer op te stellen.

5. Zoals ook naar voren komt uit een analyse door Jean-Pierre Richard in Onze études sur la poésie moderne, Parijs, Seuil, 1964. Online te vinden op http://www.wikipoemes.com/poemes/guillevic-sphere/guillevic-analyse2141971612.php

6. ‘Préface pour deux livres’, p. 13.