Het Taelverbond. Jaargang 7
(1851-1852)– [tijdschrift] Taelverbond. Letterkundig Tydschrift, Het–
Auteursrechtvrij
[pagina 133]
| |
Dietsche fabelen uit de XIIIe eeuwe, in nieuwere spelling gebracht; Door Van den Hove.Sedert eenigen tyd heeft de lust tot onze oude tael- en letterkunde in Noordnederland ongemeen veel toegenomen. Menig onuitgegeven werk wordt door de drukpers vermenigvuldigd; menig commentar heldert de donkere plaetsen onzer vroegere schryveren op. Nu begint men te begrypen dat het nederlandsche letterdom niet eerst met Hooft en Vondel aenvang heeft genomen en dat er in de middeleeuwsche gedichten en prosawerken een ryke schat opgesloten ligt. Eenige dichters hebben het getracht, en wel met groot geluk, oude liederen en verhalen in de hedendaegsche tale overtegieten; men moet bekennen dat de vernieuwde liederen van Mr Heije in den Gids en de Karolingische Verhalen van Mr Alberdingh-Thijm het eenvoudige, het naïve der middeleeuwsche poezij zoo goed wedergegeven hebben als de styfheid der moderne tale het toelaet. Nogtans heb ik my zelven gevraegd, of het niet mogelik was wat verder te gaen, en de middeleeuwsche poezij in heur oirspronglike kleedsel aen 't nederlandsche publiek der XIXde eeuwe voorteleggen. De tale der middeleeuwen was zoetvloeijend en naïf; | |
[pagina 134]
| |
ze stond in volkomen verband met de lettergewrochten dezes tydvaks. Wil men deze laetste met hunne eigene phisionomie hebben, zoo moet men hun de tale behouden, waerin zy vervat waren. Dus, afgezien van het belang dat het middeldietsch den taelkundigen aenbiedt, moet men het aenzien als de noodwendige begeleider der middeleeuwsche dichting en reeds, onder deze betrekking alleen, zou het wenschelik zyn dat niet slechts de geleerden, maer ook het gewone publiek der lezeren zich met onze vroegere sprake gemeenzaem maken konde. Wel is de middeldietsche tale, zonder voorafgaende studiën, niet gemakkelik verstaenbaer; en ik achte het niet mogelik, onze oude dichters, gelyk ze zyn, den hedendaegschen publike optedischen. Doch, indien men er nauwkeurig op let, dan ziet men dat de zwarigheid grootendeels uit de spelling en bezonderlik uit de ineensmeltingen van twee of dry woorden voortkomt. Geen lezer, zelfs met eene volkomene kennis der moderne tale voorzien, zal verstaen: hi banten, slawine, in doe en dergelyken; maer schryft men: hi band hen (4e naemval, heden hem), slaen wi hen, i'n doe, zoo kan de lezer zulke woorden zoo goed begrypen als of het na de nieuwere tale geschreven was: hy bond hem, slaen wy hem, ik en doe. Door zulke lichte veranderingen en door het hier en daer vervangen eens gansch verouderden of vreemden woords zouden, myns dunkens, de werken onzer middeleeuwsche dichteren voor iedereen verstaenbaer worden. De vormen der tale zyn dus geëerbiedigd; de verouderde door kracht en beknoptheid merkweerdige woorden, gelyk ook degene die in de volksprake dezer of gener provincie nog leven, zyn behouden; dat is genoeg. Waerom zou men, b.v. het woord man daer laten, waer het de beteekenis van mensch heeft? En zou een oud gedicht niet eerder winnen dan verliezen, indien de basterdwoorden serpent, occusoen, keitijf, baraet, en zoo veel andere door nederduitsche uitdrukkingen wierden vervangen? Zulk een arbeid over de beste middeleeuwsche gedichten zou net hetzelfde zyn als de restauratie-werken, die aen onze gothische gedenkbouwen dageliks | |
[pagina 135]
| |
worden gemaekt; in stede van een' verrotten of gebroken steen stelt men er eenen nieuwen; doch in dier voege, dat het effect des ganschen geen eigentlike verandering ondergaet. Wy geven hierna eene proeve zulker vervorming of regelmatiging van een oud gedicht. Ze is getrokken uit de verzameling van fabelen van de XIIIe eeuwe onder den naem van Esopet bekend en door Clignet in 1819 te 's Gravenhage uitgegeven. Die fabelen, welke door hunnen eenvoudigen, ongekunstelden trant zeer merkweerdig zyn; waervan eenige, gelyk de Wolf en het Lam, de Leeuw krank van oudde, de beroemde fabelen van Lafontaine in naïveteit en aerdigheid kunnen evenaren, zyn nogtans by ons zeer weinig bekend. Mogen zy onzen vlaemsche publike lust inboezemen voor onze vroegere, tot dus verre zoo miskende, litteratuer! Een woord nog over eenige door ons bygebrachte veranderingen: het pers.-voornaemwoord luidde in den nom. vrouwl. enkelvoud meestal soe, somtyds si; we hebben doorgaens de levende vorm se gezet, si behoudende voor het meervoud. Het gebruik van hem, haer als reflexief pronomen in stede van zich is gemeen en dobbelzinnig; hierin is onze vroegere tale niet te pryzen: het missen eens reflexieven pronomens maekt eene vlek op de, anders aen vormen zoo ryke, tale der XIIIe, XIVe en XVe eeuwen. Wy wilden nogtans het gebrekkige hem en haer door het moderne zich niet vervangen, omdat deze laetste, aen het hoogduitsche ontleend en in de volksprake onbekend, iets der eenvoudigheid van 't ouddietsch zoude afnemen. We hebben de vorm si (paralleel van mi en di) gewaegd, welke, ofschoon niet geschreven, nogtans leeft in de spreekwyzen ‘he zeide tegen ze zelven; he heeft ze zelven het leven genomen,’ en dergelyken. Het onderscheid tusschen de sterke en de zwakke verbuiging is, gelyk in 't oirspronkelike, streng in acht genomen: dus ziet men eensdeels vogele, herbergiere, exemple, steene, liede, in de 1e en 4e naemvallen meervoud; anderdeels beesten, manieren, meervoud; vliegen, datif enkelvoud. De veranderde woorden zyn door noten uitgelegd. Het voor- | |
[pagina 136]
| |
naemwoord des 2den pers. enkelv. du, di, en het bezittelik dyn behoeven ten huidigen dage geene uitlegging; ze worden door vele dichters gebezigd en men vindt ze in de nieuwere woordenboeken. Daerby heeft de discussie over het gebruik dezer kostbare taelvorm in het 3den nederlandsche Congres genoegzaem bewezen dat de noord-, zoo wel als de zuidnederlandsche letterkundigen het byna eens zyn, om dezelve in de lettertale weder in te voeren. Voor de XVIIe eeuwe vindt men het woordjen het bloot als pers. pronomen, nooit als lidwoord; voor deze laetste bediening had men dat, later det en 't, verkort of aen het woord gevoegd. De meest gebruikelike vorm in de volksprake van Noordduitschland is nog det; het is ook de vorm van het onzydige of zakelike lidwoord in 't Deensch en Zweedsch. Daer dat tegenwoordig alleen als demonstr. pron. bekend is, zou deze vorm den onervaren lezer min of meer verward hebben; wy hebben verkiesliker geacht, det of 't te schryven. Men moet niet vergeten dat de meeste voorzetsels eertyds den datif of 4den naemval regeerden: van den lieden, met storme, van der teven, (enkelv.) ter vliegen, (enkelv.) enz. | |
Voorrede.Ik wille u, in die eere ons' Heeren,
Door beesten ende door vogels leeren,
Wisen ende wel bedieden
Die nature van den lieden.
Elke beeste heeft heure manieren,
D'eene se es fel, d'ander' goedertieren.
Dus sijn de menschen; maer de kwade
Verwinnen de goede, dat es scade.
| |
[pagina 137]
| |
Die eene beeste drivet gerne
D'ander', daer se mag, te scherneGa naar voetnoot1,
Dus is elc mensch op anderen fel.
Daerom slachten si den beesten wel,
Al is het schande te seggene,
Menschen jegen beesten te leggene.
Aen honderd beesten es nochtan
Min valscheid dan aen eenen man.
Ik sal u hier exemple maken
Van beesten, recht als of si spraken;
Maer merket ende hoort
Meer de redene dan de woord'.
Ontdoet elk woord, gi vindt er in
Redene ende goeden sin.
Wie goede redene bringet voort,
Wanneer se kwalik es gehoord,
Die werpt op den steen sijn saed,
Daer het nimmermeer uut en gaet.
De wijse hooret wijsheid gerne,
De dwase nemet al in scherne.
Sommige liede hooren gerne't goede,
Het sijn de simpele ende de vroede.
Daerom en laet ik niet nochtan,
Ende ik sal seggen wat ik kan;
Want en es no wijf, no man,
Die er niet van wijser werden kan.
Hierna begint Esopes' schat,
Verstaed-i hen, u ware des te batGa naar voetnoot2.
| |
[pagina 138]
| |
De hane ende de edelsteen.In 't mest daer een hane sochte
Spise, die hi eten mochte,
Daer vond hi eenen dieren steen;
DoeGa naar voetnoot1 seide de hane: hadde di een
Gierig man dus hier gevonden,
Hi sou di doen met sinen ponden,
Hi soude met di maken feeste groot;
Dijns en heb ik geenen nood.
Ik kwam hier soeken mine spise,
Die ik voor alle steene prise.
Wat does du hier? Di ne mag van mi
Geen goed geschien, no mi van di.
Dese fabele es geseid
Van den genen, die wijsheid hebben leid,
Die no dogedGa naar voetnoot2, no redene
In 't herte en roekenGa naar voetnoot3 te bestedene.
| |
De wolf ende det lam.Een wolf ende een lam goedertieren
Kwamen drinken t' eener rivieren;
Si gingen drinken in twee steden,
De wolf drank boven, 't lam beneden.
Doe seide de wolf: ‘du bevuuls mi al
Det water, dat ik drinken sal!’ -
‘Ay, Heere! sprak 't lam, wat segd-i?
Det water komt van u te mi.’ -
Ja, seide de wolf, vloeks du mi toe,’
'T lam antwoordde: ‘Heere, i'n doe.’
| |
[pagina 139]
| |
‘Du does’ sprak hi; dus dede dijn vader
Wilen eer, ende dijn geslachte allegader.
'T lam sprak: ‘I'n was doe niet geboren,
Hoe konste ik schuldig sijn te voren?’
Noch seide de Wolf: hoor ik di spreken?
Ik wane wel, ik sal 'sGa naar voetnoot1 mi wreken.
Doe scheurd'-hen de wolf te stukken saen.
Det lam nochtan had's niet gedaen.
Dus vindt een kwaed man redenen schoon,
Als hy den goeden kwaed wil doen.
| |
De muus ende de puudGa naar voetnoot2.Een muus, bang voor de baren,
Wilde eene rivier eens overvaren,
Se bad eenen puud, dat hi als schuut,
Haer overholpe, ganscher huud,Ga naar voetnoot3
Hi band die muus an sinen voet,
Ende swam soo in den vloed;
Dan liet he si-selven in 't water sinken,
Om dat he wilde die muus verdrinken.
Se'n mochte 't water niet gedoogen,
Doe kwam een wouwe daer gevlogen,
Die de muus in 't water ving
Ende den puud die aen haer hing.
Wie valscheid denket t'anderenwaert,
Het es wel recht dat hi misvaert.
'T es recht, dat valsche herbergiere
Drinken van siner selver biere.
Het es ook recht, dat kwaed man sneeft
Ende die kwaed jaegt, dat hi kwaed heeft.
| |
[pagina 140]
| |
De twee teven.Eene teve ging swaer met welpen,
Soo dat se si-selve niet en konste helpen,
Se bad eene der andere teven oorlof
Te geliggeneGa naar voetnoot1 in haer hof
Ende in heuren nest op hoveschede.
Die teve dede der ander bede,
Als nu die teve gelegen was
Ende van twee welpen genas,Ga naar voetnoot2
D'ander bad, dat se boude,Ga naar voetnoot3
Heure stede rumen soude
Dese en wilde voor haer niet vlïen;
Se seide: ‘Wie soude di ontsien?
Wilt du vechten jegen ons drien;
Di mag er wel leid af geschien.
Het werdt met storme ende met wigen,Ga naar voetnoot4
Suld-i uwen nest weder krigen.
Die al geloovet wat he hoort,
Schoone sprake ende schoone woord;
Werdt dickeGa naar voetnoot5 te scherne gedreven
Dit leert ons 't bispel van der teven.
| |
De rave ende de vos.Op eenen boom sat t' eener stond
Een rave ende hadde in sinen mond
Eenen kase. Dit zag Reinaert,
Ende sprak aldus ten rave waert:
| |
[pagina 141]
| |
‘Dine vederen sijn soo schoone,
Du mochts boven allen voglen kroone
Dragen, hads du klaren sang.’ -
‘Bi Gode, ja, ik,’ seide hi, ‘God dank.’
Doen toonde hi sine stemme luud.
Hi gapede, ende de kase viel uut.
Den kase greep de vos Reinaert,
Ende liep te sinen hole waert.
Dus sijn er vele te scherne gedreven
Door prise, die si si hooren geven.
| |
De leeu krank van ouddeGa naar voetnoot1.WilenGa naar voetnoot2 was een liebaertGa naar voetnoot3
Van oudde gekrankt ende geswaerd,
Soo dat hi op sinen ende lag.
Als det everswijn dat sag,
Het vergald hem den ouden slag
Dien gene hem gaf over menigen dag.
De stier wrak si-selven met sinen horen
Van wat hi hem hadde gedaen te voren.
Ook d'esel trad hem op 'et hoofd.
Hoort hoe 's si de liebaert looft:
‘Ach! sprak hi, als ik nog was jong,
Ende wel op minen sprong,
Doe dwang ik al, doe was ik heere,
Doe dienden si mi, doe daden si mi eere;
| |
[pagina 142]
| |
Nu doen si mi onweerdighede
Ende slaen te stukken mine lede;
Edele ende onedele mede,
En laten mi no rust no vrede!’
Ten genen spreekt dit bispel,
Die veel mag, ende dan es fel,
Als hi det sine heeft verloren,
Hi moet sijn sachter dan te voren.
| |
De oude hond ende de jager.Het wasGa naar voetnoot1 een hond eer stark ende jong
Ende wel op sinen sprong.
He was altijd geweest goed vriend
Ende hadde dikke ende wel gediend.
Als hi nu kwam te sinen jaren,
Begonst hi kranken ende swaren.
He verloos sinen loop te handen,
Ende die beten van den tanden.
Hi kwam eens daer hi waende te vaen
Eenen hase die hem es ontgaen.
Doe sprak de heere ten honde weert:
‘Du ne best niet eener blase weerd!’
De hond seide: ‘Heere, ik volge 's u.
Nochtan soud-i mi sparen nu
Ende denken op de groote doged
Die ik dede in miner joged.
Die si-selven wel proefde jong, hi soude
Met rechte geeerd sijn in sijne oudde.’
| |
[pagina 143]
| |
De kaelkop ende die vliege.Die vliege beet eenen kalewen man
Op 't hoofd, dat gheen hair meer en wan.
He gaf si-selven slage groot
Om die vliege te slane dood.
Hi sloeg te stukken sine kaken.
Hi ne konste die vliege niet geraken.
Die vliege dede hem harde seer,
Ende se beet hen soo lang soo meer.
Als hi achter die vliege sloeg,
Ende missede, die vliege loech.
Doe seide die kalewe man ter vliegen:
‘Du does mijn hand dikke na di vliegen;
Al best du hier dus menig werven
Ontgaen, nochtan moest du er om sterven.
Du lachtes, als ik placte miGa naar voetnoot1,
Du salt sterven, gerake ik di.’
Wie vele pijnlikheden maket,
In 't ende werdt hi geraket.
Soo lange stuuktGa naar voetnoot2 men ende steekt
Den stoop te watre, dat hi breekt.
| |
De wesel ende de man.Een wesel ving eene muus;
Doen ving de heere van den huus
Dien wesel ende kwetset seere:
‘Genade, seed hi, lieve heere!
| |
[pagina 144]
| |
Ik hebbe al uwe muse geten
Met rechte soud-i 's mi dank weten. -
‘Dank,’ seide de man; ‘hoe mag dat sijn?
Du de dades 't niet door den wille mijn.
Du does 't om dat du selve wils leven
Bi der spisen, die hun es bleven.
Du nemes al, du does mi schade,
Daerom en doe ik di geene genade.
Al waens du wel sijn ontladen,
Ik ben 's nog al onberaden.
Dus is menig mensch die doet
Een ding door sijns selfs goed,
Ende wil eenen anderen doen verstaen,
Dat hi het door hem heeft gedaen.
| |
[pagina VIII]
| |
Présent! - riep een bakker en stoof uit zyn kelder
En sloeg met zyn broodpael terstond Een ruiter ten grond. |
|