|
| |
| |
| |
Natuergeschiedenis,
door Doctor F.J. Matthyssens.
Over de herkauwende Dieren.
De herkauwende dieren, aldus genoemd om dat zy hun voedsel herkauwen, zyn zoogdieren. Hunne lichaemlyke bewerktuiging is, in betrekking tot elkander, zeer gelykaerdig; maer zy verschilt grootelyks van die der andere zoogdieren. De bezonderste hunner kenteekens zyn de volgende: Gewoonlyk afwezigheid van bovensnytanden; deze zyn vervangen door een hard gezwel aen den onderrand van het bovenkaekbeen. Aen het onderkaekbeen zyn deze tanden doorgaens acht of zes in getal. De maeltanden, zes in getal van wederskanten aen ieder kaekbeen, zyn merkwaerdig door hunne breede kruin; eindelyk tusschen de sny- en maeltanden bevindt zich eene ledige plaets welke nogtans by sommige herkauwende met hondstanden bekleed is.
Aen de voeten der herkauwende dieren zyn maer twee teenen; deze zyn in hoeven gesloten, en raken elkander binnenwaerts met eene platte oppervlakte aen, zoodat zy maer eene enkele hoef, toevallig doorgekloven, schynen uittemaken.
Onder alle de zoogdieren hebben de herkauwende alleen
| |
| |
hoornen, die zich op de zydelyke kanten van het voorhoofdsbeen verheffen en met hetwelk zy in sterke verbinding zyn. Doch alle de herkauwende hebben geene hoornen, en in een groot getal soorten zyn enkel de mannen van een zulkdanig tuig voorzien.
Hetgeen de herkauwende byzonder kenteekent is de samenstelling van hun spysverteerend tuig en diensvolgens ook hunne wyze van spysverteering. Deze dieren byten in eene eerste kauwing hun voedsel in grove stukken, slikken het in en doen het later in hunnen mond terugkomen om het aen eene tweede kauwing te onderwerpen. Tot het volvoeren dezer bewerking is de maeg in vier deelen verdeeld. Het eerste pens genoemd ontvangt de grasplanten, naermate zy gekauwd en ingeslokken zyn, en wanneer het gevuld is, gaet het dier liggen om te herkauwen. In het tweede deel wordt de spys van een uitgewasemd vocht doordrongen en verkrygt den vorm van eene groote pil, welke door de inkrimpingen van den slokdarm tot in den mond klimt en aldaer eene tweede kauwing ondergaet. Later wordt de spyspil op nieuw ingeslokken, doch in plaets van in den pens te komen, gaet zy onmiddelyk in het derde gedeelte of boekmaeg, alzoo genoemd omdat zyn binnenst eene reeks langwerpige plooijen, de bladeren van eenen boek niet ongelyk, aenbiedt. Vandaer begeeft zich de spys in het vierde deel of eigentlyke maeg, waervan de gerimpelde binnenwanden een spysverteerend maegzuer uitwasemen. Van de vier maegdeelen is de pens by een volwassen dier het grootste, en by een zuigdier de eigentlyke maeg doch naermate het dier groeit en vaster voedsel nuttigt, ontwikkelt zich de pens tot dat het gansch gespeend is. Wat nu het gedarmte betreft, dat is buitengewoon lang; het heeft ten minste elfmael de lengte van het gansche lichaem en by sommige is het wel twintigmael langer.
De herkauwende dieren, van allen middel beroofd om eene levende prooi te verscheuren, voeden zich met grasplanten, ook hebben zy doorgaens eene vreesachtige en mistrouwende inborst. Men verdeelt de herkauwende in twee groote takken: 1o herkauwende zonder hoornen, 2o herkauwende met hoornen.
| |
| |
| |
Herkauwende zonder hoornen.
De eerste tak onderscheidt zich niet alleen door de afwezigheid van hoornen, wat een onvoldoende kenteeken zou zyn, vermits de wyfjes van den tweeden tak er byna altoos van beroofd zyn, maer ook nog door het tandengestel, hetwelk gewoonlyk uit zes ondersnytanden, tien maeltanden aen ieder kaekbeen en altoos uit hondstanden bestaet; zelfs zyn deze laetste redelyk lang.
De herkauwende zonder hoornen worden in dry hoofdsoorten verdeeld: 1o kemels, 2o lamas en 3o muskusdieren.
Kemels. - Aen het bovenkaekbeen twee hondstanden en twee puntachtige tanden de plaets der snytanden vervullende; aen het onderkaekbeen twee hondstanden en zes snytanden: de maeltanden zyn achttien of twintig in getal.
De lichaemsbouw der kemels heeft een niet zeer aengenaem voorkomen. Op hunnen rug bevint zich een of twee bulten; het hair hunner huid is lang en regt; hunne pooten zyn krom en bieden verhardingen op de gewrichten aen. Hunne voeten breed en plat zyn geeindigd met twee zeer leege hoeven aen elkander gehecht by middel van een hard vel eenen schoenzool niet ongelyk. Hun hals is buitengewoon lang en draegt een klein hoofd; de oogen zyn diep ingedoken, de bovenlip is vooruitspringend en in haer midden van boven naer onder gekloven.
De kemels zyn zeer matig en kunnen bovendien vyf of zes dagen zonder eten en drinken blyven, zelfs wanneer ze, zwaer beladen, als lastdieren gebruikt worden. De mogelykheid daervan zal men gemakkelyk begrypen, als men weet dat de rugbulten klompen vet zyn, die in tyden van spysovervloed aengroeijen, en waervan het vet in eenen oogenblik van behoefte ingeslurpd wordt en alzoo tot voedsel dient. Overigens hebben de kemels, zoo als alle andere herkauwende, eene veelvoudige maeg waeraen een vyfde byzondere zak is gehecht, in denwelken zy het gedronken water verzameld houden om des noods hunnen dorst te kunnen lesschen, in geval zy als lastdieren barre woestynen doorreizen. Volgens waernemingen van Daubenton is de vyfde maegzak in verband met den pens en
| |
| |
samengesteld uit tamelyk groote bakjes in kleinere verdeeld door dwarsloopende schutsels. Wanneer nu droog voedsel in den pens komt, drukt het tegen dezes binnenwanden, hetgeen voor gevolg heeft den vryen rand der schutsels tegen elkander te doen sluiten.
De kemels voeden zich gewoonlyk met bladeren die zy van de boomen afplukken; daertoe zyn hun lange hals en hun vooruitspringende bovenlip hun byzonder dienstig.
De kemels zyn gedwee van inborst; op den minsten wenk van hunnen meester gaen zy liggen om hem het op- of afklimmen te vergemakkelyken. Ze zyn zoo sterk als een os, en hun vleesch is goed om eten, wanneer zy jong zyn; hun melk is ook zeer aengenaem.
Men kent twee soorten van kemels, te weten: de gewoone kemel en de dromedaris.
De gewoone kemel heeft eene hoogte van vyf tot zeven voet; op zynen rug staen twee bulten. De dromedaris integendeel is kleiner en heeft maer eenen bult. Het is van hem dat de Arabiers byzonder gebruik maken om koopwaren door de woestynen van Afrika te voeren.
Lamas of amerikaensche kemels. - De inwendige bewerktuiging der lamas is gelyk aen die der kemels; zy hebben het zelfde getal maeltanden, eenen langen hals en een klein hoofd. Hetgeen de lamas van de kemels onderscheidt, is de afwezigheid van rugbulten en van verhardingen aen de knieën. Hun lichaemsbouw is ook bevalliger en kleiner; hunne pooten zyn regter en de teenen hunner voeten zyn niet aen elkander gehecht door een zool, wat de lamas toelaet rotsen en bergen op te klimmen met even zooveel behendigheid als de geiten.
Even als de kemels worden de lamas als lastdieren gebruikt; hun vleesch is ook goed om eten, en hun hair, dat zeer fyn is, wordt tot het vervaerdigen van kostbare kleedingstoffen gebezigd. De inborst der lamas is min gedwee dan die der kemels; bytyds verdedigen zy zich met stampslagen en om hunne gramschap aen te duiden, spuwen zy in het aengezicht van die hen aenranden. De
| |
| |
mogelykheid van overvloedig te kunnen spuwen zyn ze verschuldigd aen de ophooping van water in den vyfden maegzak.
Men onderscheidt vyf verschillige soorten van lamas:
1o Lama glama (camelus glama van Linnaeus). - Hoogte: vier voet, lengte: zes voet, lange hals, klein hoofd, vooruitspringende bovenlip; tamelyk lange ooren, zeer beweegbaer; vooruitspringende en glanzige oogen met lange, dikke en zydeachtige wimpers; gebogen staert, zoo als die van eenen haen, met lange vlottende en zydeachtige hairen; hair der huid wolachtig en donker bruin van kleur. - Men vindt doorgaens de lama glama in de evenaerstreken van Zuid Amerika (Anden van Quito).
2o Lama alpaca (camelus pacos van Linnaeus). - Gestalte minder hoog dan de vorige; op het voorhoofd eene soort van hairband welke op het aengezicht neêrvalt. Het hair der huid is fyn en zeer lang. - Deze lama bewoont de hoogste bergen van Peru.
3o Lama vicugna (camelus vicugna van Gmelin). - Gestalte zoo als die van een groot schaep, klein hoofd, groote oogen, hair der huid geel of bruinros, byzonder fyn en zydeachtig. - Bewoont in talryke benden de verhevenste gedeelten der Anden.
4o Lama huanak (camelus huanacus van Gmelin). - Gestalte zoo als die van een klein paerd; gebogen rug, zoodat men op het eerste gezicht zou gelooven dat het dier eenen rugbult heeft zoo als de kemel; zwarte snuit, regte ooren, korte staert gelyk aen dien van den hert. - Het hair geelachtig op den rug en wit aen den buik. - Bewoont in talryke benden de hoogste bergen der Anden tot de Magellanische landen toe.
5o Lama huëk (camelus araucanus van Gmelin). - Hoogte: vier voet, lengte: zes voet, korte en omhoogstaende staert met lang fyn hair. Het hair der huid is soms wit, soms bruin of aschkleurig en by sommige zwart. - Ronde slappe en afhangende ooren. - Bewoont Chili alwaer hy als lastdier gebruikt wordt.
Muskusdieren (Moschus, in 't fransch chevrotains). - De Muskusdieren zyn uitsluitelyk eigen aen de gematigde en warme luchtstreken van Oost-Asië. Hun gestalte verschilt van die van den reebok tot die van den haes, en hun lichaemsbouw is gansch
| |
| |
gelyk aen dien van eenen hert; doch zy hebben geene hoornen; bovendien is hun bovenkaekbeen voorzien van twee hondstanden, welke by de mannen den muil te buiten komen.
De Muskusdieren hebben een zeer aengenaem voorkomen en bezitten eene allergrootste vlugheid; hunne inborst is byzonder vreesachtig.
Men onderscheidt vier of vyf verschillige soorten van Muskusdieren, waeronder het eigentlyk Muskusdier (moschus moschifirus van Linnaeus) het byzonderste is. Zyne gestalte is gelyk aen die van den europischen reebok, waervan het nogtans gemakkelyk te onderscheiden is door de styfte zyner hairen en door zyne twee vooruitspringende hondstanden. Het Muskusdier bewoont de gebergten van Tibet en van China. Men doet het eene gedurige jagt aen uit hoofde van een kostbaer geurig vet, muskus geheeten, hetwelk in een zakje onder den buik in de nabyheid van den navel verzameld is.
| |
Herkauwende met hoornen.
Zy hebben allen, ten minste voor wat het mannelyk geslacht betreft, op het voorhoofdsbeen twee hoornen, welke zeer verschillig zyn door hunne samenstelling en door den aert hunner buitenwaertsche zelfstandigheid. By sommige herkauwende zyn de hoornen gedurende eenen korten tyd met eene hairige huid overdekt, die welhaest verdroogt en afvalt alsook zelfs de hoornen. Later worden deze vervangen door twee andere die ook aen gelykslachtige veranderingen onderworpen zyn.
By andere herkauwende vallen de hoornen nooit af, uit hoofde dat zy van de onmiddelyke aenraking der lucht bevryd zyn door een bekleedsel verschillig van aert; by de giraf is het een verlengsel der hoofdshuid; by de geiten, de antilopen, de ossen is het been overdekt met eenen koker die laegswyze groeit gedurende den ganschen levensloop van het dier; doch deze koker, in plaets van het been nauw te omvatten, laet tusschen dit en zich eene ledige ruimte, ook is het daerom dat men aen die hoornen den
| |
| |
naem van holle hoornen geeft. Uit het vorige blykt dat de herkauwende met hoornen in dry hoofdtakken kunnen verdeeld worden, 1o herkauwende met brooze of afvallende hoornen, 2o herkauwende met blyvende en hairige hoornen en 3o herkauwende met blyvende en holle hoornen.
| |
Herkauwende met brooze hoornen.
De hoofdtak der herkouwende met brooze hoornen bevat eene enkele hoofdsoort, die der herten, zeer gemakkelyk om kennen door hunne naekte en getakte hoornen, waervan de vorming en de vernieuwing zeer merkwaerdig is. Ontrent den ouderdom van zes maenden ziet men op het voorhoofdsbeen van den jongen hert twee bulten ontstaen, welke zeer spoedig groeijen doch waervan de ontwikkeling niet vertoefd op te houden ten gevolge van eenen beenrand die de huid tegen hunnen steun drukt en diensvolgens de bloedaderen belet aen de huid het noodig voedsel te verschaffen; ook ziet men welhaest deze huid verdroogen en afvallen. De hoorn ontbloot zynde versterft, hetgeen welhaest zynen val veroorzaekt. Korts daerna ontstaen er op de zelfde plaets twee ander beenbulten die zeer spoedig tot getakte hoornen opgroeijen.
Volgens Buffon zouden de hoornen der herten moeten aenzien worden als zynde eene soort van houtgewas, hetwelk zynen oorsprong zou nemen uit deze omstandigheid dat de herten zich met boomscheuten voeden. Deze meening is ongegrond aengezien het rendier hetwelk zeer groote hoornen heeft, zich met geene boomscheuten voedt, maer wel met mosplanten; bovendien hebben de wyfjes der herten, alhoewel zy ook boomscheuten eten, geene hoornen. Eene andere meening is die van Geoffroy de Saint-Hilaire. Volgens dezen natuerkundige zou het afvallen der hertshoornen in verband staen met de loopschheid. Dat deze meening gegrond is, zal men ligt begrypen, wanneer men in aenmerking neemt dat in de luchtstreken, waer de loopschheid niet ongestuimig en niet geregeld is volgens het jaergety, de hertshoornen langer dan een jaer blyven staen; overigens heeft men bemerkt dat deze blyvend worden ten
| |
| |
gevolge der ontmanning. By de wyfjes is de aderlyke bloedstroom tot de teeldeelen bestendig; hunne loopschheid is om zoo te zeggen altyddurend gehouden door de dragt en het te zuigen geven; ook is het om die rede dat er by hen geene genoegzame bloedstroom tot het hoofd plaets heeft ten einde er hoornen op te doen groeijen.
De vorm der hoornen is een der geschikste kenteekenen om de verschillige soorten van herten te onderscheiden, alhoewel het getal der takken verschillig is volgens den ouderdom van het dier.
De herten behagen zich in de bosschen en zoeken by voorkeur die op den kant van een water of van een moeras staen. Hunne inborst is vreedzaem en vreesachtig; wanneer zy zich verdedigen is het enkel met hunne pooten en wel byzonder met de voorste. Tot het loopen en het springen bezitten zy eene wonderbare vlugheid. Hun lichaemsbouw is tenger, hunne huid korthairig en zuiver, hunne pooten zyn fyn doch krachtig; zy hebben eenen korten staert en een tenger hoofd waervan de bovenlip hairloos is zoo als die van den os.
Het getal der verschillige soorten van herten is tamelyk groot: wy zullen enkel over de byzonderste spreken.
| |
Herten met platte hoornen.
Men kent dry soorten van herten met platte hoornen, te weten: de eland, het rendier en de damhert.
Eland. - De eland is de grootste der herten, zyne gestalte evenaert byna die van het paerd. Hy heeft lange pooten, eenen korten hals, groote ooren en vooruitspringende neusgaten. Zyne hoornen zyn zeer groot, menigmael getakt, en wegen bytyds tot zestig pond toe.
Wanneer de eland wil weiden, is hy genoodzaekt om den grond te bereiken, zyne voorste pooten uit een te spreiden of wel te knielen; ook verkiest hy de bladeren en de takscheuten der boomen af te byten; doch alsdan gebeurt het meermaels dat een beer, die zich in eenen boom verborgen houdt, zich tusschen de hoornen van den eland werpt. Het dier in zulk geval is aen eenen wreeden
| |
| |
dood onderworpen; te vergeefs rolt het zich op den grond, stoot zyn hoofd tegen boomen of rotsen; de beer tusschen de hoornen van zyn slagtoffer verschanst, verscheurt het tot dat het door strooming van bloed en afmatting ten gronde neêrvalt.
De eland leeft in talryke benden in het noorden der beide vaste landen. Hy laet zich gemakkelyk temmen en wordt meermaels gebruikt als trekdier aen eene sleê gespannen, omdat hy zeer snel draven kan.
Rendier. - De lichaemsbouw van het rendier heeft veel meer gelykenis met dien van een groot kalf, dan wel met dien van den gewoonen hert. In het wilde is zyne gestalte byna zoo groot als die van den eland; maer in den staet van dienstbaerheid is het rendier doorgaens niet grooter dan een ezel. Zyne hoornen zyn menigmael getakt en eene zonderlinge uitzondering, is dat de wyfjes ook hoornen hebben.
Het rendier even als de eland leeft in talryke benden in het noorden der beide vaste landen, en is aen de inwooners dezer luchtstreken even zoo dienstig als de kemel aen de Arabiers. Zy gebruiken het als trekdier, voeden zich met zyn vleesch en zyn melk; zyne huid, die des zomers bruin en des winters witachtig is, dient tot het vervaerdigen van kleedingstukken; ook waerdeert zich de schat van den Laplander op getal zyner rendieren; wanneer hy er een duizendtal van bezit, wordt hy als zeer ryk aenzien.
De Laplanders en de Korekisen (volksstam van den Kamtschatka) hebben de gewoonte hunne rendieren te ontmannen; enkel behouden zy een ongelubd rendier voor vier of vyf wyfjes. De gelubde rendieren zyn sterker en buigzamer dan de andere. In zekere streken ontmant men ze allen; en om het geslacht te behouden laet men de wyfjes tydens de loopschheid vry los loopen.
Damhert. - Hy is kleiner dan de gewoone hert, doch even zoo tenger en zwierig van gestalte. Tot verblyfplaets verkiest hy de schaerbosschen in de gematigde luchtstreken van het zuiden van Duitschland en van Polen tot in Persien toe. In Engeland, waer men den damhert overgebragt heeft, vindt men er eene soort die gansch wit is en zich in den staet van dienstbaerheid behaegt. In
| |
| |
Noorwegen integendeel bestaet er eene wilde soort, die gansch zwart is.
De damhert is zelden talryk in de zelfde streek, tenzy op de afgeslotene plaetsen waer men hem insluit tot het jagtvermaek van een koninglyk hof. Tydens de regering van Karel III, waren de damherten zoodanig talryk in de omstreken van Madrid en Segovie, dat hun byna het voedsel ontbrak. Onder dezen koning deed het hof alle jaren eene damhertenjagt. De plaets der byeenkomst was op den afstand van een uer gaens van het koninglyk slot St. Ildefonse. Eenige dagen op voorhand joegen boerenbenden die zich in de omstreken verspreid hadden, het wild voor zich weg. Van uer tot uer vernauwde zich de ingeslotene plaets tot dat eindelyk het uer der jagt gekomen was. Alsdan was het een zonderling tooneel, talryke hoopen van herten en damherten te zien voorby loopen, op hunne stappen terug komen in het voorgevoel van het gevaer dat hen bedreigde, en zelfs het musketvuer zoeken te wederstaen! doch aen hunne vrees gehoorzamende en zich in hunne poogingen van vlugten bedrogen vindende, eindelyk de enge baen inslaen, alwaer de koning, de infanten en de hovelingen zich verscholen hielden. De spoedigste vlugt was alsdan hun eenig reddingsmiddel, en op een duizendtal die voorby liepen waren er gewoonlyk een honderd gekwetst. De lichamen der gesneuvelde werden op het slagveld gebragt en gerangschikt. By de damhertenjagt waren alle de hovelingen en zelfs de afgezanten der vreemde mogendheden tegenwoordig. Onder de regering der opvolgers van Karel III, had de damhertenjagt niet meer plaets op een geregeld tydstip, maer werd menigvuldiger, om de talryke benden van herten en damherten die aen de omliggende velden eene groote verwoesting toebragten, te vernietigen. Men meldt dat Karel IV het eerste jaer zyner regering er meer dan duizend doodde op eene enkele jagt, met ze voorby eene battery met schroot geladen te jagen.
| |
Herten met rolvormige hoornen.
De gewoone herten zyn kenbaer aen hunne rolvormige hoornen aen welker steun een hoorntakje gehecht is.
| |
| |
De dry byzonderste soorten van herten zyn: 1o de europische hert; 2o de canadensche hert; en 3o de axis of bengaelsche hert.
De europische hert is kennelyk aen de bruingeele kleur zyner huid, hy bewoont de bosschen en des winters vergadert hy zich in talryke benden. De canadensche hert is grooter dan de vorige, zyne hoornen zyn meer getakt en zyn staert is korter. De axis of bengaelsche hert onderscheidt zich door zyne geelachtige kleur met witte plakken doorzaeid. Aen zyne hoornen zyn maer twee takken, de eene aen den steun en de andere aen het topeinde van den hoorn.
Reebok, in het fransch chevreuil. - De reebok is de kleinste soort der herten; zyne hoornen minder getakt dan wel in de andere soorten, verheffen zich regtstaende op het voorhoofd en hebben geen hoorntakje aen den steun. De loopschheid by den reebok veropenbaert zich niet, zoo als by de andere herten, door woede maer wel door meerdere liefkozingen voor zyn eenig wyfje. Dit draegt gedurende vyf maenden en half en brengt gewoonlyk ter wereld twee jongen die by hunne ouders ongeveer tien maenden blyven. De levenstyd van den reebok is van twaelf tot vyftien jaren; eenvrouwig leeft hy by afgezonderde paren en nooit in talryke benden zoo als de herten. Men vindt den reebok in de bosschen der gematigde luchtstreken van Europa. Zyn vleesch is een zeer fyn voedsel, aengenamer van smaek dan dat van den hert.
|
|
Auteursrechtvrij