Het Taelverbond. Jaargang 4

[p. 271]

Kort begrip eener geschiedenis der Nederduitsche letterkunde.
(Vervolg van bladz. 80 V^de deel.)

Vyfde tydvak.

Wy treden in een allerzonderlingst tydvak - een tydvak van regte verwarring. Langs den eenen kant zien wy den franschen geest, door de meest uiteenloopende omstandigheden begunstigd, overal doordringen, langs den anderen kant de natie van alle hoogere verlichting afgeleid worden; wy zien als het ware twee uiteenloopende beginselen elkander ontmoeten, en zich onderling de hand leenen om de ontwikkeling van den volksgeest in een echt vaderlandschen zin, tegen te werken. Frankryk lag op zyne luimen om Belgie aen zich te verbinden; het gedurig bezetten onzer gewesten door zyne legerbenden deed er de fransche tael onder den middelstand veld winnen, terwyl het huwelyk van Lodewyk den veertiende met de dochter van den Souverein dezer landen Franschen en Vlamingen in meer vreedzame betrekkingen bragt. Intusschen werden de vereenigde gewesten opgepropt met fransche uitwykelingen, uit hun vaderland gedreven ten gevolge der intrekking van het edikt van Nantes (1657). Deze bannelingen werden met opene armen ontvangen; men stond hun zelfs kerken toe, waerin de gereformeerde

[p. 272]

godsdienstoefeningen in hunne tael op 's lands kosten gedaen werden. Deze zoo wel als Lodewyk's soldaten en ambtenaren vyzelden boven mate de fransche letterkunde op, die inderdaed op haer hoogste toppunt stond, en om hare strenge regelmatigheid en hare kieschheid van uitdrukking de letterkunde van elk ander land overschaduwde, even als de fransche beschaving, door hare uiterlykheid en hare aenmatiging tot den voorrang en den schitterenden glans van een galant hof, het harte der jeugd en der vrouwen voor haer innam. De fransche invloed dus en de kloosterbegrippen, strenger geworden sedert het gevaer der reformatie voorby was, werkten beiden om den romantischen geest te verdooven, de eene met eene vreemde letterkunde in- en op te dringen, de andere met het strengste huiszittend leven als het eenig goede voor te dragen. Wat de kloosterbegrippen betreft, deze hadden geene moeite om zich te verspreiden; het stilleven rond den huishaerd geldt voor een hoofdtrek van ons volkskarakter; het komt er alleen op aen hoe dit te veredelen en tot hoogere genietingen te leiden.

De fransche geest vond meer tegenstand: hy had te worstelen met twee voorname hefboomen van 't volksleven - de klucht en het lied; zelfs vond hy de geestelykheid in 't volle bewustzyn van 't gevaer dat hy aen 't land voorbereidde. Onder de schryvers, die in Vlaenderen eenen dam tegen Frankryk wilden opgeworpen hebben, verdient Joost Lambrechts eene eerste plaets. Te Brugge woonachtig, bevond hy zich tydens het traktaet van Munster in diplomatische betrekking te 's Hage; het schynt zelfs dat de gebannene koning van Engeland Jakob de tweede onder zyn dak de gastvryheid genoot. Lambrechts gaf eene reeks van dichtstukken uit op den vrede tusschen Spanje en Frankryk, waer tusschen een paer hekelende tooneelstukjes tegen de steeds toenemende franschdolheid van die dagen. Ook Holland, wien de geest van onafhankelykheid van eene verderfelyke aenraking met Frankryk scheen te moeten verwyderd houden, ook Holland onderging den invloed der fransche gedachten, meer nog misschien dan Belgie omdat het in kunstsmaek Zuidnederland vooruit was. Zag men niet het trotsche Engeland den zelfden invloed ondergaen, en eenigen tyd

[p. 273]

later Duitschland de knie buigen voor het Frankryk der achttiende eeuw? De volkeren behoeven geduchtige lessen, voor dat een volkomen inkeer hen van de slaverny geneest; en wel duer betalen zy de afdwaling van 't gezond verstand. In Holland bestreed vooral Antonides den franschen invloed, welke zich meester maekte niet alleen van de eigenlyke fraeije letteren, maer zelfs van de wysbegeerte. Descartes had er de schoonste dagen van zyn werkzaem leven doorgebragt, en vele leerlingen en vrienden aengekweekt. Dat weinig uitgestrekt land onderscheidde zich destyds vooral in de bespiegelende wysbegeerte en de natuerwetenschappen. Na het nevelig stelsel van den verketterden brabander Van Helmont, wiens nederduitsche schriften in Holland gedrukt werden, bragt Descartes er het rationalismus in; en men mag zeggen dat van al de wysgeerige stelsels, welke in den loop dier eeuw malkander opvolgden, het zyne misschien de meeste aenklevers vond. Spinosa die onmiddelyk na hem optrad, en wiens oorspronkelyk in de volkstael opgestelde werken in 't jaer zyner dood (1676) in 't nederduitsch verschenen, werd niet openlyk goedgekeurd, en zyne werken kwamen in 't licht, slechts geteekend met de voorletters van zyn' naem en zonder aenwyzing van drukker. Het ligt in ons nationael karakter ongaern te zien dat algemeen aengenomene begrippen door landgenooten worden aengevallen; van daer dat men zoo noode zich vooruitzet en zyn' naem van vreedzamen burger waegt. Men mispryst in den landgenoot wat men in den vreemdeling goedkeurt: en daerin ligt de voorname reden waerom wy in de laetste tyden ons zoo weinig in de wysbegeerte onderscheiden hebben. Wat den nationalen geest aengaet, waermede de nederlandsche wysgeeren in dien tyd bezield waren, die was zeer gering, en Nieuwentyt, Spinosa's waerdige tegenstander, was byna de eenige die zyne werken in de volkstael uitgaf. Stevyn's en Van Helmont's welsprekende verweerschriften, ten harer voordeele, schenen vergeten. Men bespaerde het der geleerde wereld onze tael aen te leeren, of verdienstelyke werken in vreemde talen over te brengen. En nogtans ook in het vak van wysbegeerte gaf men nederlandsche vertalingen der meest gezochte werken. Het mangelde dus niet aen lezers.

[p. 274]

In Belgie deed de worsteling tegen de fransche begrippen zich duchtig gevoelen te Brussel, waer de nederlandsche letteren met voordeel beoefend werden, onder anderen door Godin¹, de advokaten Broomans, Walhorn, Van der Borcht, de Condé, de gebroeders De Grieck, allen door de banden der vriendschap, zoo wel als der kunst en der vaderlandsliefde, onderling verbonden. De meesten hunner legden zich toe op de tooneelpoëzy, en Van der Borcht had een oogenblik de hoop zyn plan te zien gelukken, van een vast tooneel in de belgische hoofdstad op te rigten. Dit was de eerste poging van dien aert, na het oprigten der Amsterdamsche Schouwburg; want het is waerschynlyk dat het tooneel van Antwerpen niet hooger dan tot het jaer 1663 klimt, tydens de vereeniging der twee rederykkamers aldaer: de Violier en de Olyftak. Van der Borcht werkte aen zyn plan van vóor 1650, het jaer dat men in eene zael op het stadhuis zyn treurspel Rosamunda vertoonde. Hy vond krachtdadige medehelpers in De Condé, in Claude en Jan De Grieck. De eerste vervaerdigde den Lydende Christus, een gewrocht vol edelheid en gevoel. Claude De Grieck liet verscheiden stukken opvoeren, waerin het noch aen smaek ontbreekt noch aen behendigheid om het romantisch drama met de nieuwe fransche tragedie te vereenzelvigen. Ware Van der Borcht's plan doorgegaen, misschien kwame de eer aen Brussel toe den grond te hebben gelegd van een nationael, een nederlandsch treurspel. Naer C. De Grieck's Cenobia te oordeelen, ware hetgeen het eerste te uitspattend maekte door de meer deftige formen der andere getemperd geweest; het gruwelyke en losbandige hadden geweken voor minder afschuwelyke driften; maer ook geen onbezield liefdegesprek ware de plaets van den onbelemmerden hartstogt, noch een koud verhael die eener levendige handeling komen innemen. Deze hervorming had mede op het blyspel gunstig gewerkt, om de klucht van hare vuilaerdigheden te

1 Hy is de eerste die van het smaedwoord Fransquiljon zich bediend heeft, om eenen Franschman aen te duiden, die in een vreemd land zich het hoog woord aenmatigt.

[p. 275]

zuiveren, zonder dat wy juist een blyspel hadden overgenomen, dat op onzen bodem niet gedyen kon.

Daer schoot ons dus niets anders over dan de fransche tooneeldichters na te schryven of te vertalen. Een der vroegst werkzamen om de nederlandsche schouwburg van fransche stukken te voorzien, was Adriaen Peys, wiens eerste stuk in 1661 te Antwerpen verscheen. Hy vertaelde uit Rotrou, uit P. Corneille, vooral uit Molière. Doch aen Peys ontbrak het gevoel voor het schoone: op verre na niet altyd viel zyne keus op meesterstukken, en in zyne oorspronkelyke gewrochten volgde hy de oude wyze of vergaepte hy zich aen kunst- en vliegwerk. In 't algemeen volgde men toen het fransch tooneel eerder uit modezucht dan uit overtuiging. Lang nog ging men op de Amsterdamsche en Antwerpsche schouwburgen voort met alles door elkander te spelen, en eenige blyspeldichters, der oude wyze getrouw, gelyk Alewyn, werden met den grootsten byval begroet, terwyl jonkheer Van den Brant, de tegenstander van Peys, en die het best nog het fransch tooneel schynt begrepen te hebben, zyne middelen om te bewegen zocht in al wat het gruwelykst is. In de kleinere plaetsen bleef men langer van den Paryschen smaek verwyderd: zoo was onder anderen het stadje Lier, dat in 't bezit was van werkzame rederykkamers, en onder verscheidene tooneeldichters zich beroemde op eenen Cornelis De Bie, den vruchtbaren schryver van menig drama en kluchtspel, en die het zeldzaem voorbeeld gaf eener vooringenomenheid voor den engelschen kunstsmaek.

Sommige der opgenoemde tooneeldichters onderscheidden zich niet minder in de leerpoëzy: tot nog toe was zelfs Willem Van der Borcht voordeelig bekend slechts door zyn' Spieghel der eyghenkennisse (1643), een werk half in den hekelenden, half in den toon der elegie geschreven. Men kent van Godin eenige zedespreuken en andere losse dichtstukjes van zedelyken en godsdienstigen inhoud. Walhorn, bygenaemd Deckher, deed zich alleen door mengeldichten kennen, terwyl de gebroeders De Grieck onderscheidene werken zonder hun' naem lieten uitgaen. Deze algemeene drift voor het didaktike kwam zonderling wel te stade aen 't gene

[p. 276]

men de kloosterliteratuer zou mogen heeten, eene koude, kleingeestige, hartelooze letterkunde, misdeeld van verheffing, de schoone zyde van het leven opofferende aen eene overdrevene gestrengheid. Het was deze letterkunde vooral die, op enkele uitzonderingen na, de ontwikkeling der natie tegenhield, terwyl zy den mensch tot de dooding des geestes, tot de geestdryvery, zelfs tot het bygeloof aenzette. Ik wil de voornaemste schryvers dezer school in overzicht nemen.

De eerste en ontegenzeggelyk de verdienstelykste, is de Jesuiet Adriaen Poirters, in 1606 te Oosterwyk in het bisdom van Antwerpen geboren en in 1675 te Mechelen overleden. Ongemeen werkzaem, bezat pater Poirters een groot gemak van spreken en eene onuitputtelyke dichtader. Scherpzinnig en gezond van oordeel wist hy zich met de gebruiken der wereld zoodanig gemeenzaem te maken, dat men zyne tafereelen nemen zou als waren ze gemaeld van iemand, die de wezenlykheid er van genoten had. Tot den predikstoel bestemd, dien hy dertig jaren lang te Antwerpen, te Lier en te Mechelen van zyne geestryke welsprekendheid deed weêrgalmen, kon hy zich niet met volle vryheid aen zyne natuerlyke neiging voor de dichtkunst overgeven. En nogtans wist hy zyn Vaderland met een aental dichtbundels te begiftigen, welke zynen naem by het katholyke gedeelte der natie in gunste stelden naest den naem van Cats. Pater Poirters rigtte by voorkeur de werkzaemheid van zynen geest op den zedelyken toestand der jonge dochter. Zyn hoofdwerk: het Masker van de wereld afgetrokken, dat reeds by de veertig uitgaven mogt beleven, en meermalen voor toonbeeld heeft gediend, bestaet uit eene reeks tafereelen, meestendeels de gebreken aentoonende der vrouwen en de gevaren, waeraen de eer der kunne is blootgesteld. Dit werk verscheen in den tyd dat eene overdrevene pracht al de rangen der maetschappy besmet had: de burgery wedyverde met den adel, en de plattelandbewoners gingen gedoscht in fluweelen kleederen. Alles is ydelheid, zegt de Wyze man, en pater Poirters wist met eene zeldzame gave deze spreuk te verbreiden. Het Masker van de wereld bestaet uit dichterlyke uitleggingen op eene reeks zinnebeeldige platen, gevolgd van aenspraken aen de minnende ziele en van toeworpjes,

[p. 277]

gedeeltelyk in proza gedeeltelyk op rym, dat alles aengevuld is met vertelseltjes, fabels, kwinkslagen, zedelyke opmerkingen, in een zoo vloeijenden styl, zoo geestig en tevens zoo eenvoudig opgesteld, dat men by de eerste lezing den volksschryver gewaer wordt, der plaetse waerdig welke hem naest Cats is toegewezen. Ongetwyfeld heeft het Masker van de wereld er veel aen toegedragen om de losheid der zeden te verminderen; doch men moet tevens bekennen, dat dit werk niet steeds evenveel door gezond oordeel zich onderscheidt.

In de andere schriften van Poirters heerschen dezelfde geest, dezelfde goede en kwade hoedanigheden. Overal ziet men er de poging doorstralen, om het geluk te doen bestaen in de versterving van zich zelven, in de verwelking der ziel, indien ik my zoo mag uitdrukken. De voornaemste dezer schriften zyn: Het duyfken in de steenrots; Den zoeten naem Jesus; Het heylig herte; De spiegel van Philagia, enz. Op het laetst zyner dagen wrocht hy aen een gelykaerdig werk: Het heylig hof van keyser Theodosius, een zonderling mengsel van het leven diens keizers van 't Oosten en van de voorvallen in zyn hof, doorweven met zinnebeeldige gedichten, met wysgeerige, staetkundige en andere spreuken. Paste deze manier van Poirters niet uitnemend wel aen een volk, dat, overigens aen het huisselyk leven gehecht, thans in de slaverny gedompeld was, en te kiezen had tusschen den afgrond der ondeugden en eene volkomene zelfverloochening?

In zyne pogingen om zyne landgenooten tot eenen louter lydelyken staet te brengen, is Poirters ten minste geestig; met bekwaemheid schetst hy het geluk af van den inwendigen vrede. Groot is de afstand tusschen hem en den preêkheer Vloers, insgelyks in Braband geboren, en overleden in 1663, in den ouderdom van zestig jaren. Vloers geniet de treurige eer de dichter, of eerder de rymelaer, te zyn van 't bygeloof. Zyne werken maekten gerucht genoeg in die ongelukkige dagen van uitdrooging, om van uit het hartje van Holland de pylen der satyre uit te lokken tegen den schryver van een' hoop belachelyke, als wonderwerken uitgekraemde vertelseltjes. Alleen by 't lezen van den titel van pater Vloers'

[p. 278]

eerste werk, ontstelt u des schryvers kortzichtigheid. Zie hier deze titel: Wonderbare Mirakelen van den Roozenkrans (1659). Het ander werk van Vloers is getiteld: Geestelyken Roosen-tuil. Die rozen zyn zoo vele vertelseltjes rakende de deugden van den heiligen Rozenkrans. Hier geldt het een van de dood verwekt boos wyf, ginds een van de galg verlosten soldaet, elders eene vrouw die belet wordt zich te verdrinken, gestolene goederen welke teruggevonden worden, een woedenden stier tot bedaren gebragt, eenen vermoorde tot het leven teruggeroepen, en dergelyke verhalen meer, alles met platen opgeluisterd om den geest van duisternis, waerby de schryver geleid werd, te beter te doen uitkomen. De werken van pater Vloers gingen door de handen der menigte met eene driedubbele kerkelyke goedkeuring: gelukkiglyk behooren ze thans tot de zeldzaemheden der boekzalen.

Eene plaets naest Poirters verdient pater Croon, kanonik regulier van Sint-Martens kerk te Leuven, overleden in 1683. De vyf boekdeelen van dezen dichter bevatten schier enkel zinnebeelden, op alles wat zyn' geest trof toegepast: De verschillende ambachten, allerlei gereedschap, 't kwam hem alles geschikt voor om er zedelessen uit te trekken. Naest een gemakkelyken versbouw, voegt pater Croon de gave, by het eenvoudigste voorwerp zynen lezer in de diepste overdenking mede te trekken.

Croon had het gewone veld der zinnebeelden als uitgeput. J. Jacobus Moons, kanonik der orde van Premonstreit, in de abdy van Sint-Michiels, te Antwerpen, die in 1689 nog leefde, gaf dien naem aen eenige honderde fabels, elk gevolgd van eene zedelyke leering, waervan eene nog al tamelyk vloeijende versificatie de eenige literarische verdienste uitmaekt. De Augustyner Joannes De Leenheer, in 1691, in den ouderdom van ontrent vyftig jaren, overleden, schryver onder anderen van een Tooneel der Sotten (Brussel, 1669), bevalt door een lossen dichttrant; Pieter Mallants, karthuizer te Lier, van wien men een Leven van den H. Bruno (Antw., 1673), en eene Heyrbane des Cruys (Antw., 1691) kent, door eene byzondere begaefheid om den styl van Cats na te volgen. De karmeliet De Crock, in 1674 te Brussel overleden, geeft somtyds

[p. 279]

bewyzen van dichterlyke vlugt; doch de heilige zaken der godsdienst mengelt hy met de mythologie der ouden; een treurig bewys van den ellendigen staet, waertoe in die dagen het gezond oordeel vervallen was. De minderbroeder Joannes a Castro liet tusschen 1686 en 1694 onderscheidene dichtwerken uitgaen, waerin hy Poirters tamelyk wel navolgde. Verscheidene andere kloosterlingen maekten zich in dezelfde loopbaen verdienstelyk. De meest bekende zyn: Joost Van der Cruyce, die de spreuke Salomon's omschreef, Nerrinck, Vichet, Scholten, Van de Bempde, Gabriel a S. Joanne Baptista en De Busschere. De meeste dezer dichters ondermengden hunne dichtstukjes met meer of min vloeijend en tamelyk zuiver proza, waerdoor zy, even als Cats en Poirters, der lezeren aendacht wisten gaende te houden.

De verzamelingen van godsdienstige liederen vermenigvuldigden aenmerkelyk, sedert dat in den omkeer van zaken in de zestiende eeuw de volksromance vergaen was. In de beide afdeelingen van Nederland had men onder dit opzicht elkander niets te benyden. In de vereenigde gewesten was er schier geen dichter, die niet voor de openbare kerkdienst, en nog meer voor byzondere vereenigingen, zyne lier eenig christelyk gezang afvroeg. Thans nog komt men in Noordnederland niet zelden huisgezinnen tegen, waer men zich eenmael in de week, gewoonlyk den zaterdag avond, vereenigt om den Heere een loflied te zingen, en tevens een danklied voor de genotene weldaden des levens. Ook is onze letterkunde ryk aen kerkgezangen, van allerlei schoonheden overvloeijende. Zuidnederland is daer niet minder ryk aen: doch er is een onderscheid op te merken in den toon der godsdienstige liederen van beide landen, een gevolg der godsdienstige begrippen zelve. In Holland is het gezang meer somber, in Belgie heeft het een meer naïf, zelfs een vrolyk karakter. Kan men iets zachters, iets eenvoudig-aengenamers bedenken dan de kersliederen, wezenlyke voorstellingen uit een gelukkig vlaemsch huishouden. De liederen-verzamelingen van dien aert, in de eerste helft der zeventiende eeuw in Belgie verschenen, zyn meestendeels het werk van kloosterlingen. Onder de verzamelingen zonder naem

[p. 280]

van opsteller verschenen, zyn de voornaemste: Den blyden Requiem, Blyenberg der geestelyke lofzangen, Den geestelyken Nachtegael, enz. Bekend zyn de verzamelingen, uitgegeven door de geestelyken Bolognino, Van Loemel, Lixbona, Bellemans, Van Sambeek, Harts en anderen. Over het algemeen onderscheiden ze zich insgelyks door eenen zachten en beschouwenden toon; doch, er laet zich weleens een te strenge leertoon in opmerken.

Dezelfde smaek als in Belgie beheerschte de letterkunde in Noord-nederland. Buiten het tooneel en op eenige minnedichten na, waerin Starter, Jonctys en Jan Luyken vooral uitmuntten, was het de stemme der godsdienst die overal aen het oor des volks weêrklonk. Het verschil dat wy vermeend hebben te kunnen aenduiden tusschen de liederen tot de beide onderverdeelingen van Nederland behoorende, is toepasselyk op de gewrochten welke niet voor den zang bestemd waren: men kan er zich van overtuigen by de lezing der gedichten van Pieter De Groot, Hugo's waerdigen zoon, van Renier Anslo (1626-1669), van Vollenhoven (1631-1705) en van Dullaert (1636-1684). Deze schryvers verraden allen een merkbaren trek voor het krachtig verhevene, onbetwistbaer aen den invloed van Vondel toe te wyten. Vóor hen volgden Krul, Jan de Brune, de jonge en anderen den trant van Cats, en gaven zich over aen die hekelende vrolykheid, welke wy by de belgische wereldsche dichters opmerkten, onder welke wy niet vergeten mogen den schryver van De dood vermaskerd, den Antwerpenaer Geraerd van Wolschaten (1669).

Ik deed reeds opmerken hoe de fransche invloed, in het noorden gelyk in het zuiden, zich van onze letterkunde meester maekte. Die invloed werd in Holland wonder wel de hand geleend door eene zekere vermoeidheid, welke in de meeste voortbrengselen zich liet bespeuren, en, laten wy het ronduit bekennen, door eene walgelyke losbandigheid veler tooneelstukken en liederen. De groote bewonderaer der fransche letterkunde was Pels, die in 1667 eene navolging liet uitgaen van Horatius Dichtkunde. Met meer laetdunkenheid dan genie bedeeld, bekwam Pels de voldoening dat zyne gevoelens in zaken van smaek de voorkeur

[p. 281]

verkregen boven die van Antonides en Vollenhoven, Vondel's niet onwaerdige opvolgers. Zoo waer is het dat mode en kuiperyen weleens het gezond verstand, door de edelste neigingen bygestaen, te magtig zyn. Pels plaetste zich aen 't hoofd van een gezelschap, waeraen hy den naem gaf van Nil volentibus arduum, dat eenige leden telde, wel is waer, met den besten yver bezield om het nationael tooneel te verbeteren, zonder daerom den vreemdeling slaefs na te bootsen; doch de vertalingszucht nam welhaest de overhand, en het fransch tooneel werd voor het eenig met den goeden smaek overeenkomend uitgeroepen. Verscheiden andere genootschappen, of veeleer literarische klubs, kwamen te voorschyn, en nu vertoonde gantsch onze letterkunde niets dan een bleeken weêrschyn van de fransche.

In de belgische gewesten sloeg men eerst op het laetst der eeuw onvoorwaerdelyk dien weg in. Het voorbeeld werd gegeven door eene veroverde stad. Duinkerke, onder Spanje de mededingster der hollandsche zeehavens, met onder het juk van Lodewyk den XIV^en te treden, schonk eenen Jan Bart aen dien gelukkigen veroveraer. Bloeijend door den ondernemingsgeest harer zeemannen, plukte zy tegelyk lauweren voor de kunsten, voor de wetenschappen en vooral voor de poëzy. Op dat oogenblik vond hare rederykkamer zich aen het hoofd geplaetst der letterkundige inrigtingen van geheel Westvlaenderen, en bezat deze in De Swaen eenen dichter van den echten stempel. Een oogenblik mogt de kamer zich met de hoop streelen dat het fransch staetsbestuer, ofschoon van nature gedreven om een eenig brandpunt van beschaving voor gantsch het ryk te willen, hare pogingen om de vlaemsche letteren her op te beuren, wel zou willen aenmoedigen. De Swaen vertaelde den Cid van Corneille en den Andronicus van Campistron, waerna hy een stuk van eigene vinding uitgaf: de afstand van keizer Karel. Zyne vertalingen zyn vloeijend en dichterlyk gekleurd; zyn oorspronkelyk stuk mag met de beste monsteren, welke destyds in Belgie en Holland volgens de klassike regels geschreven zyn.

Het schynt evenwel dat het tooneel niet lang De Swaen's dichtgeest bekoord heeft. Met voorliefde voelde hy zich tot de gewyde

[p. 282]

poëzy gedreven: welhaest stond hy aen 't hoofd der vlaemsche dichters zyner eeuw; en moet men al bekennen dat hy voor zyne hollandsche tydgenooten moet onderdoen om de zuiverheid van tael, de meesten hunner overtreft hy echter als dichter. Zyn hoofdwerk: Het leven en de dood van onsen saligmaker Jesus Christus, is eene reeks van vyftig overdenkingen op het leven des Heilands en de mysteriën, die zyne geboorte zyn voorafgegaen en zyne dood gevolgd. Met genoegen vindt men in dit uitgebreid gedicht dien verhevenen eenvoud, welke aen de christelyke poëzy zoo veel aentrekkelykheid byzet.

De veerkracht door De Swaen aen de werkzaemheden der Duinkerksche kamer gegeven, en meest nog zyn onbetwistbaer dichttalent, hadden op geheel Westvlaenderen den besten invloed. Brugge wedyverde met de beroemde haven en mogt zich op onderscheidene verdienstelyke dichters verhoovaerdigen, vooral op Smits en Labare. De eerste schreef twee treurspelen: De dood van Boëtius en Eustachius. Labare staet meer bekend als wetgever op den vlaemschen zangberg. Ten jare 1721 gaf hy eene vertaling uit van Boileau's dichtkunde, doch welke hy op sommige punten tegensprak, namelyk ten opzichte der eenheid van tyd en plaets, in navolging der Grieken door de Franschen op het tooneel ingevoerd. Zoo bragt hy eene welberedeneerde hulde toe aen den smaek zyns landaerts, met de banden af te keuren, welke de fransche dichtkunde om de letterkunde klinken wilde.

Labare toonde zich in kunstsmaek boven de navolgers, welke de fransche school in Holland vond. Daer had zich de letterkunde eensklaps als met onvermogen geslagen gevoeld: Langendyk verkreeg eenigen verdienden roem in het blyspel, Rotgans in de tragedie. Deze laetste gaf daerenboven een klein dichtstuk: De boerekermis uit, een regt juweeltje van satyre, dat klassiek is gebleven, alsmede een heldendicht, Willem de derde, hetwelk zich door gemakkelyken versbouw en een schitterenden styl onderscheidt, maer door mythologische krullen ontsierd is.

Die dwaze drift van denkbeelden voor te dragen, zoo wel ten opzichte van geloof als van nationale herinneringen, aen de

[p. 283]

hedendaegsche volkeren geheel vreemd, was toenmael voorheerschend; en van navolging tot navolging vervallende, nam men smaek in den herderszang. Een vlaemsch schilder, van dichterlyk gevoel niet misdeeld, J.-B. Wellekens, in 1658 te Aelst geboren, was er de groote voortzetter van. Na eene kunstreis door Italie ging hy zich te Amsterdam nederzetten, waer hy weldra door eenige herder- en visscherzangen voordeelig werd onderscheiden. Deze dichtsoort, welke hem in Italie byzonder had bevallen, verwekte veel opziens onder de hollandsche ryke burgers, en welhaest zag zich Wellekens omringd van eene schare gelukkige mededingers. Het kon niet missen of deze dichtsoort moest een volk toelachen, met rykdommen overladen, en dat na dagen lang zwoegens zich wel gaern verlustigde in de zaligheden der rust. Niet dat de landpoëzy vóor Wellekens in de Nederlanden onbeoefend was: sedert Hooft hadden de voernaemste dichters er zich aen overgegeven, en zelfs staet de groote Vondel voor den schepper van het landspel bekend. De voornaemste hollandsche buitenhuizen hadden hunne zangers, die veelal de eigenaers zelve waren. Zorgvliet werd vereeuwigd door Cats, Hofwyk door Huygens, Ockenburg door Westerbaen. Onder de tydgenooten van Wellekens mogen als voorname herderdichters genoemd worden Moonen, Langendyk, Broekhuizen, vooral Vlaming, de boezemvriend van den Aelsterschen zanger.

Van Wellekens bezitten wy nog eene vloeijende vertaling van Tasso's Amyntas, welke al de vroegere overzettingen in de schaduw heeft gesteld. Een ander beroemd italiaensch dichtstuk, de Pastore fido van Guarini viel niet minder in den smaek; het werd opvolgelyk aen het Nederlandsch publiek aengeboden, in Holland door Rodenburg, De Potter en Bloemaert, in Belgie door Peys en Van Engelen.

In die dagen woonde er in een gehucht by Delft een kind der velden, met een merkwaerdigen poëtischen geest bezield, de toonen herhalende, welke de natuer aen zyn edel harte voorzong. Poot met de ploeg in de hand, bezong het buitenleven met de volle begeestering der overtuiging. Uit zich zelven gevoelende, staet

[p. 284]

de eenvoudige landman, door zyne eenvoudige verhevene uitstortingen, boven zyne tydgenooten, zoo hoog als de natuer van de navolging afstaet. Gelukkig Holland, zoo het meerder aenmoediging had gevonden voor vernuften als Poot! Gelukkig, zoo die genie zelve niet van de krachtige natuer voor eene bleeke en valsche geleerdheid ware afgeweken! In 't midden eener schitterende loopbaen liet Poot zyne zangster bezoedelen door mythologisch klatergoud, een armzalig arlekynspok op de breede schouders van een germaenschen zoon. Doch ondanks die leemten, welke een klein getal zyner schriften ontsieren, welke hem zelfs een meesterstukje ingaven, zal het kind van Abtswoud steeds een der sieraden blyven der Nederlandsche dichterenrei.

Terwyl in 't Noorden de letterkunde het behagelyke niets doen uitdrukte, vervolgde zy in 't Zuiden haren didaktischen en godsdienstigen gang. Het tooneel zelf hield zich, in 't begin der achtiende eeuw, meer uitsluitelyk op die baen, hetgene de spelen van den Brusselaer Flas, de Vlamingen De Muyn, J.B. Hendrix en P. Justinus getuigen. Vele kamers telden onder hare leden, onder hare hoofden zelfs, geestelyke persoonen; en wat het zonderlingste in de ooren van een' uitlander moet klinken, verscheidene onder die geestelyken staen als tooneeldichters bekend. De pastors Kockaert, uit Braband, en de Pape, van Kortryk, schreven mysteriën; de Grimbergsche kanonik Van Solthem en J.B. Vander Borcht, te Lier, treurspelen. De laetste liet tusschen de jaren 1735 en 1742 eenige tooneelstukken van zich uitgaen, waeronder Den roepende in de Woestyne en Jerusalem bevochten en gewonnen gunstig zich onderscheiden. Men ontmoet er eene krachtige dichterlyke uitdrukking in, een bewys van ernstige studien op Vondel. Deze lang reeds door al de Nederlanden verwaerloosde prins der Nederlandsche dichters, had sedert het begin der achttiende eeuw in Belgie duidelyk zynen rang hernomen.

Die neiging voor een meer krachtigen styl werd destyds in de oostenryksche Nederlanden genoegzaem algemeen. Eene, zoo niet grondige, althans meer ernstige studie der tael kwam er zich by aensluiten. De Jesuiet Lieven De Meyer, in 1655 te Gent geboren,

[p. 285]

gaf in het jaer 1725 eene novolging uit van zyn eigen latynsch leerdicht in drie zangen: de irâ - de gramschap, een gedicht ryk van form en wys bedacht.

Terwyl eene neiging voor meer poëtischen gloed zich in 't Zuiden vertoonde, had men daerentegen in Noordnederland enkel oor voor het gladde en regelmatige. Feitama nam den scepter van Pels over, en werd de godspraek op den hollandschen zangberg. Hy rymde sierlyk, en verbezigde twintig jaren met Fenelon's Telemachus op nederlandsche versmaet te zetten. Die zucht om alles tot in 't fynste uit te werken deed een schreeuwend onregt begaen tegen twee dichters dier dagen. De gebroeders Van Haren, uit een frieschen edelen stam, beide beroemde staetsmannen, hadden buiten de literarische klubs hun dichterlyk leven geleid. Wat hadden zy in die kringen van waterzuchtige vernuften gedaen, zy zulke vurige minnaers van hun vaderland, zoo overvloeijende van poëtische begeestering? Het hoofdwerk van Willem, den ouderen broeder, verheerlykt Friso, den gewaenden eersten koning der Friesen; de jongere, Onno-Swier, schreef een lyrisch gedicht in twee-en-twintig zangen, onder den naem van de Geuzen bekend. Wat uit de pen dier twee broeders vloeide droeg den stempel van het waerachtig genie; maer het stoute der vinding en der uitdrukking gevoegd by eene gebrekkige tael, vooral aenmerkelyk in Onno-Swier, deed hunne werken veroordeelen door degenen die zich het gezag over den kunstsmaek toeeigenden. Het ging met de Van Harens gelyk met alle slechts ten halve beschaefde dichterlyke vernuften: middelmatigheid en afgunst vielen op zoogezeide gebreken, om in eene zelfde veroordeeling ziel en lichaem te verwarren.

Een dergelyk ongelyk als aen de Van Harens werd er begaen ten opzichte van Elisabeth Hoofman, wie het, ongeacht zelfs hare oorspronkelykheid als dichteres, om de verhevenheid van geest en karakter, aen geene hooggestemde bewonderaers had mogen ontbreken. Doch de dichtbloemen dier groote vrouw waren buiten de broeikasten der gladde poëten ontloken: eene voldoende beweegreden om het onbevlektste genie zyne zuiverheid te betwisten.

Ook het proza deed in die dagen van krachteloosheid een' stap

[p. 286]

achterwaerts: het kernige van den styl moest plaets ruimen voor kunstige wendingen. Men ontmoet nogtans in verscheiden hollandsche werken van de tweede helft der zeventiende eeuw eene diepte van gedachte, die den tyd herinnert van Spinosa en Nieuwentyt. Voorzeker bleef niet de tale in gebreke, wanneer het wysgeerige onderzoekingen gold; de werken dezer groote mannen geeft er het bewys van. Doch in het Noorden was der natie de kracht ontweken, en in het Zuiden zag men de Jesuiten, die er de openbare meening beheerschten, de voorkeur geven aen een alledaegschen styl, meer overeenkomstig met dat soort van beschaving, die zy voor het volk de beste achtten. In Holland, wel is waer, was de kanselwelsprekendheid nog waerdiglyk vertegenwoordigd door Vollenhoven, reeds onder Vondel's opvolgers genoemd, en door de drie zonen van den geschiedschryver Brandt: op het laetst der eeuw evenwel geraekte onder de noordnederlandsche kerkleeraren de welsprekendheid aen 't vervallen, en er werd een ander soort van voortbrengselen gevergd, om de gebreken der maetschappy te bestryden. De spectatoriale werken van Addison en Steele geraekten op het vaste land bekend, en dit genre kwam in Holland in de mode. Tusschen de jaren 1731 en 1735 liet Van Effen De hollandsche Spectator uitgeven, een half letter- half zedekundig weekblad, eenvoudig of verheven van styl naer vereischte van 't onderwerp, dat op elke bladzyde den eerlyken burger en den vaderlandminnenden wysgeer verraedt.

Met het begin der achttiende eeuw lag de beurt aen de taelkunde, om de letteren in hare ontwikkeling te bevorderen. Na de gulden eeuw van Hooft en Vondel gingen de taelkundigen in de werken dezer groote mannen de regels der spraekkunst putten, met de voorzorg evenwel van doorgaens de voorschriften aen de onderscheidene takken der gemeenschappelyke tael te toetsen. De taek der Lambrechts, der Spiegels, der Heuiters, werd waerdiglyk voortgezet door Moonen, Verwer, Sewel en anderen. Moonen was de eerste die, in 1706, eene volledige spraekkunst bezorgde. Een jaer later, en wel tegen eenige losse stellingen van zynen voorganger, gaf Verwer een verdienstelyk latynsch geschrift uit, onder den titel van idea linguae belgicae grammatica, poetica et

[p. 287]

rhetorica. In 1708 verscheen de spraekkunst van Sewel, welke zonder voordeel met Moonen's werk om den voorrang dong. Deze beide schryvers vestigden gedeeltelyk hunne nasporingen op het moeijelyk vraegpunt van de geslachten der zelfstandige naemwoorden. Reeds van in 1700, had Hoogstraten daerover een byzonder werk geschreven, dat weinig jaren nadien voortgezet werd door Outhof, en in onze eeuw tot grondslag diende voor een van Bilderdyk's hoofdwerken, na alvorens merkelyke verbeteringen te hebben ondergaen, door den zoo schranderen als beroemden Leidschen hoogleeraer Kluit.

De juistheid van uitdrukking was een onderwerp, waerdig den navorschenden geest der toenmalige geleerden aen te prikkelen. Lodewyk Meyer, van elders door eenige treurspelen bekend, vulde den Nederlandschen Woordenschat van Jan Hofman, met nieuwe voorwerpen aen. Deze woordenschat is eene verklarende lyst van bastaerd-, konst- en verouderde woorden, doch die hoe zeer ook geacht en hoe dikwyls herdrukt, tamelyk onvolledig is gebleven.

Ook de belgische gewesten gaven in de taelkunde teeken van herleven. Een merkwaerdig stuk, en ongetwyfeld het meest vaderlandsch dat in den loop der achtiende eeuw in Vlaenderen verscheen, is een werk van Andries Stevens, getiteld: Nederlandsch Voorschriftboek. Stevens, een schoolmeester te Cassel, schreef zyn werk in de laetste dagen der regeering van Lodewyk den veertiende. Zyne taelkundige voorschriften zyn gering in getal: ze handelen bepaeldelyk over uitspraek, spelling en zuiverheid van tael. De schryver spreekt met nadruk over dit laetste punt, en klaegt bitterlyk over zyne landgenooten, te lauw om hun eigen goed te bewaren. Die uitvallen van Stevens zyn onzer aendacht overwaerdig: trouwens ofschoon in eene stad woonachtig, welke aen den koning van Frankryk was onderworpen, beschouwt hy niettemin dezen vorst voor eenen vreemdeling. Voor dat het boek van den achtbaren Casselschen onderwyzer in 't licht kwam, werd Vlaenderen met een ander taelkundig werk begiftigd, dat nog aen Bilderdyk nuttig voorkwam; het draegt voor opschrift: Ontwerp van eene nederduitsche spraekkunst, door E.C.P. (Meenen 1713).

Doch het was aen Ten Kate en Huydecoper, dat in die dagen

[p. 288]

de nederlandsche taelkunde haer hoogen luister te danken had. De eerste dezer twee schryvers wordt te regt de prins der nederlandsche taelgeleerden genaemd; hy was de eerste die de waerachtige schoonheden der moedertael betoogde, die onbevangen en methodisch de vergelykende studie maekte van het nederlandsch met de aenverwante spraken. Hy opende zyne loopbaen in 1710 met een werksken over de Gemeenschap tussen de Gottische spraeke en de Nederduytsche. Dit uitvloeisel van grondige studien liet de gunstige hoop opvatten omtrent een verstand, tot het bewerken eener volstandige omwenteling in de germaensche taelkunde voorbeschikt. Aen Ten Kate komt de eer toe, de taelkunde op de ware wysgeerige baen te hebben gebragt: van hem gaet eene nieuwe tydrekening uit voor de studie niet alleen van het nederlandsch, maer van de germaensche spraken in het algemeen, van de oudere gelyk van de nieuwere. Zyne Aenleiding tot de kennisse van het verhevene deel der nederduitsche sprake, heeft de gronden gelegd, waerop het stelsel van etymologie, door de groote taelkundigen van Nederland en Duitschland gevolgd, gevestigd is.

Alhoewel Huydecoper geen stelselmatig werk heeft nagelaten, blyft niettemin deze schryver, door zyne aendachtige beschouwingen der raderwerken onzer tael, aller achting overwaerdig. Zyne aenmerkingen op Melis Stoke en degene op Vondel's vertaelde herscheppingen van Ovidius, geven hem eene waerdige plaets naest Ten Kate. Beide deze mannen wisten de taelstudie nieuwe krachten by te zetten: zy gaven den smaek voor de aeloude gedenkteekenen onzer letterkunde, en werden de lichtende baken voor die roemryke schaer taelkundigen, welke welhaest onder ons oog zullen komen, en wien onze tael grootendeels hare tegenwoordige sierlykheid en kieschheid te danken heeft.

(Wordt voortgezet).

F.A. Snellaert.