Het Taelverbond. Jaargang 4

[p. 49]

Kort begrip eener geschiedenis der Nederduitsche letterkunde.
(Vervolg van bladz. 599 IV^e deel.)

Vierde tydvak.

Zelden had de geschiedenis eene omwenteling aen te teekenen, zoo grootsch in hare grondbeginselen, zoo verheven in hare daden, zoo schoon in hare gevolgen, als de opstand was der Nederlanden tegen de overheersching van Spanje. Geene omkeering van zaken kwam ooit zoo innig uit het gemoed der natie, werd ooit zoodanig in eenen geest van volkseenheid geleid door de eenparige pogingen dergenen, die door hunne begaefdheden boven den grooten hoop stonden. Maer eilaes! de menschelyke driften, meer nog dan het militaire vernuft des vyands, veroorzaekten, dat slechts een gedeelte des lands de weldaden dier reusachtige pogingen genieten mogt: de zedelyke krachten veranderden van steunpunt, en de gewesten, welke de eersten waren geweest om het dwingelandig volk te verdryven, hervielen opvolgelyk onder het juk, met de vryheid tevens hunne roemrykste zonen en het weldadig voorbeeld van het genie verliezende.

Hoe dieper men in de zestiende eeuw kwam, hoe schroomelyker in de vlaemsche gewesten de landverhuizing zich voordeed. Vóor

[p. 50]

Alva's komst was ze gering, vergeleken by de overgroote bevolking des lands: by 't verschynen van dien bloedgierigen bevelhebber werd het eene algemeene, jarenlange vlugt, waerin de bekwaemste koppen het eerst verdwenen. Parma hield de hand aen het voortontvolken onzer gewesten, door zyne in elke heroverde plaets uitgevoerde bevelen, waerby de onroomsche poorters binnen de twee jaren het land te ontruimen hadden. Het Madridsch hof verkoos van ons heerlyk vaderland eene woesteny te maken, liever dan de vryheid van geweten toe te staen. Ook was de toestand der zuidelyke gewesten allerakeligst: in de hoofdstad van Vlaenderen graesden de paerden langs de voorheên meest neeringdryvende straten, en de wolven waren letterlyk meester van het omliggende platte land. Zes duizend Gentsche huisgezinnen ontvingen paspoorten. Rykdom en begaefdheid, alles week voor den vyand, ten einde vreedzaem en zonder hindernis aen de overzyde van Schelde en Maes te leven. Op het laetst der eeuw zagen de vereenigde gewesten zich verrykt met een aenzienlyk getal predikanten, godgeleerden, onderwyzers, drukkers, schilders, etsers, wis- en geneeskundigen, regtsgeleerden, staetkundigen, land- en zeehelden, geschiedschryvers, dichters, allen geboren Vlamingen of Brabanders. De hoogeschool van Leiden nam opvolgelyk zeventien Zuidnederlanders onder hare leeraren op. De edele familie der Dammannen, van Gent, telde onder hare leden zeven kerkleeraers, waervan de meesten naer Holland de wyk namen. Marnix, de Menin, Aertsens stonden onder de voornaemste staetkundigen bekend en dienden in onderscheidene gezantschappen. De aenzienlyke geslachten van Van der Aa, d'Andelot, Boisot, Van Dorp, de Fiennes, de Loen, de Merode, Van Zuylen, en zoo vele andere, bezaten mannen in haren schoot, die tot den laetsten adem te velde en op zee voor de onafhankelykheid van al de Nederlanden streden.

Deze menigte menschen uit alle standen bragt veel toe tot den snellen voortgang der op éen punt samengedrongene beschaving, tot dit nationael vooruitstreven, hetwelk weldra de vereenigde gewesten op den eersten rang der hedendaegsche volkeren bragt,

[p. 51]

en tegelyk hunne letterkunde een zoo buitengewoon volk waerdig maekte. Ook wedyverden de hollandsche steden met de algemeene staten om die duizende en duizende nieuwe medeborgers aen den grond te hechten. Velen hadden in hun vaderland deel gemaekt van de kamers van rhetorica: de steden gunden octrooi aen nieuwe, binnen hare muren opgerigte kamers, welke van de inlandsche by de benaming van vlaemsche of brabandsche kamers onderscheiden werden: dergelyke telde men er te Amsterdam, te Haerlem, te Leiden en te Gouda. Wel is waer, onder het opzicht van kunst bleven deze overgeplante gezelschappen in het spoor door Casteleyn uitgestoken, wiens werken, benevens degene veler andere zuidnederlandsche dichters uit de zestiende eeuw, herhaelde malen te Rotterdam herdrukt werden, en hadden zy meer met geruchtmakende pryskampen en kunstfeesten op, dan dat zy ernstig de taelstudie en het wezen der dicht- en redenaerskunst betrachtten. Doch deden zy al geene merkelyke stappen vooruit, wat de form betreft - en hierin waren de hollandsche kamers toch niet meer gevorderd dan degene der uitwykelingen - ze bezaten den volkszin in eene mate hunner opoffering waerdig. De brabandsche kamer De Lavenderbloem, te Amsterdam gevestigd, wedyverde daerenboven op het tooneel met de voornaemste gelykaerdige instellingen des lands, en zy was het die de eerste stappen mogt aenmoedigen van Vondel, den prins der Nederlandsche dichters, uit Antwerpschen bloede toevallig te Keulen geboren, werwaerts zyne ouders de wyk hadden genomen. Ongemerkt Karel Van Mander, dien wy in 't vorig tydvak leerden kennen, mag men onder de beroemdste uitgewekene rederykers van dien tyd tellen: Zacharias Heyns, Celosse, Jan Colm en Abraham De Koningh.

Zacharias Heyns, in 1570 te Antwerpen geboren, was zoon van Pieter, van wien hy de zucht voor oudheid- en aerdrykskunde overerfde. Boekdrukker en etser van beroep, zette hy zich, by zyne uitwyking naer Holland, eerst te Amsterdam daerna te Zwol neder, in welke laetste stad hy ten jare 1640 overleed. Behalve eene vloeijende vertaling van een toenmaels zeer geacht fransch dichtwerk, de Weke, van den heer de Bartas, schreef hy onderscheidene

[p. 52]

leerdichten, waerin men veel geleerdheid en gezonde wysbegeerte met eene, door gemakkelyken versbouw nog verhoogde, eenvoudige poëzy gelukkiglyk gepaerd vindt. Hy legde daerby een grooten yver voor het tooneel aen den dag; want hy stelde onderscheidene tooneel- en zinnespelen op. De meeste dezer stukken werden vertoond door de brabandsche kamer van Amsterdam en de vlaemsche van Haerlem. Celosse was werkzaem voor de kamer van Leiden, terwyl Colm en Abraham De Koningh de hechtste zuilen waren der Lavenderbloem.

Te gelyk met de herleving der letterkunde had er eene aenmerkelyke verandering op het tooneel plaets. De handeling der zinnekens was eene levendige toespeling op de heerschende verkeerdheden van den tyd: in het nieuwere drama werd die rol allengskens vervuld door persoonaedjes uit het volk en ingewikkeld in de gewone straettael, waerby het sterk kontrast tusschen de tael der onderscheidene standen eene scherpe verscheidenheid van koloriet op het geheel bragt. Men zag er, als 't ware, in een zelfde tafereel de geheele samenleving vereenigd, den mensch in de verschillende kwartieren zyner beschaving - den magtige weleens ontdaen van zyn masker, het volk, dwars door zyne grove zeden heên, de edelste gevoelens aen den dag leggende. Hiertoe had men eventydig met de Engelschen, die hem echter zeer vroeg verlieten, den rei der ouden aengenomen; niet echter om de inwendige gewaerwordingen, door de handelende persoonaedjes gevoeld, bekend te maken, maer eerder om er zedelyke bemerkingen uit te trekken. Dit doel beoogde men voornamelyk in het slotkoor, door Vondel ergens de leerlykheit of moralisatie van 't spel geheeten, en duidelyk uit het zinnespel overgebragt.

De voornaemste dichters, welke in de nieuwe dichtbaen traden waren Hooft, Coster en Bredero. De eerste, wiens roem meer uitgebreid is als historieschryver, en op wien wy terug te komen hebben, liet zynen Geeraert van Velsen uitgaen in 1613, het zelfde jaer dat Coster's Thijsken van der Schilden het licht zag. Coster is de stichter van het Amsterdamsch tooneel. Toenmaels werden de vertooningen gegeven door de brabandsche en de vlaemsche kamers,

[p. 53]

en door de hollandsche zoogenaemde oude kamer. Coster die, in vereeniging met Bredero, deze laetste met zyn kunstvermogen bystond, rigtte op eigen kosten eene nieuwe kamer op, welke den naem ontving van Akademie. Ze werd geopend in 1617; doch weldra rezen er hevige geschillen tusschen deze nieuwe kamer en de oude, zoo dat stadsbestuer oordeelde zich de zaek te moeten aentrekken. De twee gezelschappen werden in 1632 in een versmolten, en men bouwde hun eene nieuwe schouwburgzael, welke in 1638 ingehuldigd werd, met de vertooning van Vondel's beroemden Gysbert van Amstel.

Ten tyde van Colm en De Koningh, worstelde de brabandsche kamer waerdiglyk tegen de oude kamer en Coster's akademie. Onder betrekking der kunst kan de eerste dezer beide tooneelschryvers op geene byzondere melding aenspraek maken: zyn verstrant is stroef en zyne uitdrukking onduidelyk. Tegenstrydig met de meeste zyner tydgenooten, gaf hy de voorkeur boven den rei aen de zinnenbeeldige wezens. Welligt sproot het uit eene hooggevoerde vaderlandsliefde voort, wat hem belette, even als Hooft, in de tragedie eenige kluchtige persoonaedje in te voeren; hetgeen De Koningh beproefde en door Bredero als regel werd aengenomen.

Inderdaed het schynt meer overeenkomstig met de menschelyke natuer, onze handelingen, die tot de treurigste gevolgen leiden, met een lachenden zin te beschouwen. Het behoort tot de gaven eener gelukkige bewerktuiging, dat men eens hartelyk met het lot spotten kan; en de schampere lach van 't ongeluk - misschien de meest tragische toestand waerin de ziel kan geraken - is niet afgescheiden van diepe blikken in 't menschelyk hart en in den gang van 't noodlot. Langs dien weg bekwam Engeland zynen Shakespeare, die alle tragische geesten, ten minste onder de nieuweren, nog boven het hoofd is.

In de Nederlanden voerde Bredero deze wyze van voordragt tot hare hoogste eer: trouwens hy wist de handeling van 't leven zoo natuerlyk voor te stellen, het regt tragische in het alledaegsche zoo wel te putten, zoo veel hartelyke blygeestigheid, zoo veel luim

[p. 54]

overal tusschen te strooijen, dat wy hem gerustelyk als een uitmuntend licht aen onzen letterkundigen hemel voorstellen, en het bejammeren dat niet zyne manier op de nederlandsche schouwburg staende is gebleven. In zaken van smaek was onze landaert steeds wispelturig, dobberend tusschen de wyzen des vreemdelings, en te kleingeestig om ooit een eigen stelsel te willen hebben, ja zoo kleingeestig van zyn' eigene vernuften naer den heerschenden smaek by andere volken te beoordeelen. Zoo viel Bredero, zoo viel Huygens, zoo viel Vondel zelf, zoo vielen later allen, wier schriften in 't gareel van Boileau niet pasten. Misschien bezweek Bredero's treurspel onder de bezwaren, welke op zyne kluchten en blyspelen drukten. Deze vertoonden de zeden van den tyd met eene vryheid van uitdrukking, welke verre van onze hedendaegsche begrippen ligt, maer destyds minder aenstootelyk was. Van den predikstoel donderde het wel tegen den dichter; doch Bredero beriep zich op het voorbeeld der ouden, die overal werden voorgesteld als modellen van kunst en smaek en ‘de jonge jeugd voor klokspijs en lekkernij ingegeven.’ De oorlog tegen de tooneeldichters was ten andere meer algemeen: destyds stonden tooneel en predikstoel vyandig tegen elkander over, en van beide kanten vloog het vuer heên en weêr. De oorlog werd nog heviger toen, in 1630, Coster zyne reeds in 1617 gespeelde, maer nu vermeerderde en verbeterde Ifigenie, een hevig vertoog tegen de aenmatigingen der geestelyken op het wereldlyk bestuer, met voordacht tegen de Amsterdamsche geestelykheid geschreven, vertoonen liet. Ook Vondel had dergelyken stryd uit te harden, niet alleen om zynen Palamedes, de verbloemde voorstelling van Oldenbarneveld's dood; maer zyn verhevene, zyn grootsche Lucifer werd door toedoen der heerschende geestelykheid, niet tegenstaende de Amsterdamsche regeering het in den stryd met de dichters hield, van het tooneel geweerd. Men zou verwachten dat Vondel geen tegenstand ontmoeten moest; want langs den eenen kant bragt hy de klassike kunst op het tooneel, ten andere gingen zyne spelen van een beginsel uit, dat ook der hervorming behoorde, zoo ver namelyk dat ze meest uit de Schriftuer waren genomen. De Amsterdammers,

[p. 55]

die by de nieuwe orde van zaken alles gewonnen hadden, verlustigden zich in het afspiegelen der weelderige jeugd, dier in eens zoo krachtig gewordene wereldstad: maer Vondel was een kind des ongeluks, op den vreemden grond geboren en zyne vaderstad ontzegd. De Bybel was de eenige troost der uitgewekenen en ballingen, en Vondel voorzag in de zielsbehoeften zyner landgenooten, met by voorkeur uit de heilige bladeren de stoffen zyner treurspelen te putten.

Als zoodanig mag Abraham De Koningh als Vondel's voorlooper beschouwd worden. In zyne teedere jeugd voor Alva's bloedplakkaten gevlugt, vond ook deze zyn grootsten troost in 't behandelen van bybelsche onderwerpen. Zyne drie treurspelen: Achab, Jephtha en Samson, waervan het eerste opgesteld is in 1610, verdienen de vergetelheid niet waertoe ze gedoemd schynen. Er is veel tooneelschikking en beweging in, en op onderscheidene plaetsen verraden ze den dichter. De tael is zuiver; doch de anders gemakkelyke versbouw hapert weleens in den klemtoon. Weinig let de dichter, zoo als Vondel en lateren doen, op de plaetselyke kleur, en hy laet de Zinnekens nog hunne rol.

Men ziet dat De Koningh met den grooten Vondel niets gemeens heeft dan de keuze van bybelstof; want buiten een paer schryvers misschien, was de rei algemeen aengenomen. Vondel echter is degene onder onze treurspeldichters die het meest de grieksche tragedie op zyde is gekomen, waervan hy de wetten aenneemt behalve die van eenheid van plaets. De andere tooneeldichters hielden zich volstrekt aen die wetten niet: hier omdat men ze niet kende, elders omdat men het eene schoolvossery achtte zoo slaefs het spoor der ouden in te loopen; doch vooral, dunkt my, omdat men geheel anders het vermaek verstond dat uit eene handeling moet voortspruiten. De grieksche meesters die zichzelven verdiepten in de ongelukken van een' held, zyne handeling, tot eene daed gebragt, zich poëtisch voorstelden, hem in zyn' eigen zielstryd lieten worstelen tegen het noodlot, dat staelvast de uitkomst vasthield, ontwikkelden twee hoogst tragische gewaerwordingen - de vrees en het medelyden. Vondel kwam tot dezelfde uitkomst,

[p. 56]

alhoewel hy geen heidensch noodlot ter zyner beschikking had: hy nam zyne toevlugt tot de godlyke voorzienigheid, die zoo weldadig zynde als de heidensche opvatting wreed is, echter den mensch in 't worstelen zyne eigene krachten minder werkdadig maekt; weshalve de toestand des helds minder de hoogere gewaerwordingen des aenschouwers aendoet. Het is misschien te bejammeren, dat een genie gelyk Vondel het grieksch tooneel voor het eenige met de rede bestaenbaer schynt beschouwd te hebben, en het onbeproefd liet of er niet langs andere wegen tot dezelfde resultaten te geraken ware. Op zyne baen vond hy weinig volgelingen, zelfs onder degenen die meer dan hy in de grieksche letterkunde thuis behoorden. Van alle landen van Europa zyn gewis de Nederlanden het minst geschikt voor eene dadelyke toepassing van de grieksche tragedie: nergens elders gevoelt het volk zoo weinig dat er een wezenlyke afstand is tusschen hem en den troon. By zulk eene stemming van geest kan de grieksche tragedie onmogelyk bestaen. Ook behielden hare grootste voorstanders welhaest er niets meer van dan de reijen. Dergelyk een was Willem van Nieuwelandt, van Antwerpen, de eenige met den Kortrykschen geneesheer De Valckgrave, die in de spaensche gewesten de grieksche wyze is genaderd. Beiden verwierpen de eenheid van tyd en van plaets. Nieuwelandt eindigde zelfs gelyk hy begonnen was, met zoo veel mogelyk zich van de grieksche opvatting der tragedie te verwyderen. Hy maekte gebruik van zinnenbeeldige wezens en gaf aen de liefde eene gansch ridderlyke kleur. Later zullen wy kunnen opmerken dat hy enkel de algemeene neiging der eeuw volgde.

Het is vooral in de eerste jaren der zeventiende eeuw, dat er groote pogingen gedaen werden om aen de tale een meer lossen en bevalligen zwier te geven, en tevens die gezetheid, waervan zy onder het Burgondisch huis was beroofd geworden. Een belangryk werk onder dit opzicht is de vertaling van den Bybel. Luther's overzetting van de heilige bladen stelde de form van het hoogduitsch vast; 't is aen een dergelyk werk dat onze tael hare tegenwoordige gedaente grootendeels verschuldigd is. Na vele vruchtelooze pogingen langs onderscheidene kanten gedaen,

[p. 57]

besloot de algemeene synode van Dordrecht, in 1618, dat er eene overzetting des Bybels op de oorspronkelyke hebreeuwsche en grieksche texten, zoo als Marnix die reeds begonnen had, zou gemaekt worden. Marnix, vroeger hiertoe aenzocht, had namelyk, om zyn hoogen ouderdom en andere hoogstgewigtige bemoeijingen, zyn werk niet kunnen ten einde brengen. De nieuwe vertalers, plaetsvervangers en herzieners, behoorden meest tot de vlaemsche en brabandsche uitwykelingen: het waren Baudaert van Deinze, Thys van Antwerpen, Faukeel van Brugge, Walaeus en Van Kerckhoven, bygenaemd Polyander, beiden van Gent, Plancius van Dranoutere, by Ypre, Sebastiaen Damman van Gent, en Gommarus van Brugge, de geestelyke hoofdman der beroemde party die hare geloofspunten voor godsdienst van staet deed doorgaen. De vertaling werd geeindigd door twee Vlamingen: Baudaert en Walaeus, en twee Hollanders: Bogerman en Hommius. Door dit gelukkig evenwigt verviel alle gedacht van overheersching van de eene gewestelyke spraek op de andere.

Alle deze medewerkers aen de grondvesten van ons nieuw taelgebouw, waeronder eenigen tot het hooger onderwys behoorden, stonden als letterkundigen en geleerden by hunne tydgenooten hoog aengeschreven. Baudaert was beroemd, onder meer gewrochten, door eene algemeene geschiedenis in een helderen en levendigen styl geschreven; Thys door onderscheidene werken rakende geloofsgeschillen en geschiedenis; terwyl Plancius, de eerste die te Amsterdam lessen over de zeevaertkunde gaf en de stichter van het hollandsch zeewezen is, als natuer- en meetkundige eene plaets verdient naest Simon Stevin, den grooten geleerde, die zoo waerdiglyk zyne moedertael wreekte, en wien zyne geboortestad Brugge, na eene twee eeuwenlange miskenning, eindelyk thans een standbeeld heeft opgerigt.

By dezelfde synode van Dort benoemden de algemeene staten tot hunnen geheimschryver een ander beroemden Vlaming, Daniël Heinsius, te Gent geboren in 1580. In 't gemeenebest der letteren meer bekend als latynsche taelgeleerde en dichter, verdient hy geen minderen lof om zyne vlaemsche poëzy, inzonderheid wegens

[p. 58]

den grooten stap dien hy den versbouw deed doen. Reeds op het einde der zestiende eeuw, liet zich de behoefte eener meer edele en krachtige versmaet gevoelen. Het refrein met zyne ongelyke kadans, te weinig deftigheid voor deze eeuw van reuzenworsteling bezittende, en het oud heldenvers uit het geheugen verdwenen zynde, zoo nam men het fransch alexandryn over. De eerste, zoo 't schynt, die er zich van bediend heeft, is jonker Jan Vander Noot, te Antwerpen overleden in 1590. Deze nieuwe versmaet ging weldra naer Holland over, waer jonker Jakob Duym, van Leuven en te Leiden woonachtig, een der eersten was om ze aen te nemen. Maer Duym was beter vaderlander dan verzenmaker, en er was niet min dan het muzikael gehoor en het dichterlyk vernuft van Daniël Heinsius, gepaerd aen den strengen philologischen geest van dien schranderen man toe noodig, om aen het log alexandrynsch vers genoegzame harmonie te geven ten einde het in nederlandsche ooren bevallig mogt klinken. Schoon Heinsius meer bepaeldelyk zich op de klassike letterkunde toelegde, zyne geschriften in de landtale hebben niet te min een nieuw tydperk geopend, niet alleen om den versbouw, maer zelfs ten opzichte der gedachte en der uitdrukking. Hem komt zelfs de roem toe dat de noordelyke Duitschers eene geestdrift voor de nederlandsche poëzy gevoelden en naer hem eene Silezische school vormden, die Opitz tot hoofd had en eene reeks merkwaerdige mannen telde. Het voorbeeld dat Heinsius gaf, was evenwel niet onvoorwaerdelyk der nationale letterkunde gunstig; ik ben zelfs van gevoelen dat het er een nadeeligen invloed op uitgeoefend heeft, in dien zin namelyk dat die groote man, van grieksche en romeinsche denkbeelden overvloeijende, enkel als klassike geleerde dacht. Hy verwaerloosde, of liever door zyne onnederlandsche opvoeding welke zeer vroeg begon, hy kwam tot de kennis niet van den waerachtigen nationalen geest; en gelyk hy een van de godspraken der geleerde wereld was, werd zyn voorbeeld besmettelyk. Sedert bleef de vaderlandsche letterkunde beheerscht van een klassiken geest, die ons wel menig voortreffelyk zoo proza- als dichtwerk schonk, doch wiens langdurig juk door de oordeelkundigsten onder de navolgers der oudheid betreurd wordt.

[p. 59]

Heinsius schreef deels minne- deels leerdichten. De laetste zyn zinnebeelden, een spottend lofdicht op Bacchus en een dichtstuk op Jesus-Christus. In den Lof van Bacchus, vooral, maekte de dichter een gelukkig gebruik van een der schoonste voorregten onzer tael, het vermogen van nieuwe en samengestelde woorden te vormen. De minneklagten en pastoralen mogen als zoo vele meesterstukjes van antiken smaek en van harmonie opgegeven worden.

Heinsius behoorde onder de dichters welke de vriendschap zochten der gezusters Maria-Tesselschade en Anna Roemers Visscher. De uitnemendste beminnelykheid paerde zich, in deze beide dochters van den reeds vroeger onder de herstellers der letterkunde opgetelden Roemer Visscher, aen het edelste karakter en de meest verscheidene begaefdheden. Met onderscheidene talen doorbekend, gelukkige beoefenaersters der nationale poëzy, voortreffelyke zangsters en met eene byzondere gave bedeeld van op glas te schryven en te schilderen, zweefde er over haer iets ideaels, dat de liefde en de bewondering tot zich trok. Het waren Heinsius en Cats, het was Hooft, het was Vondel, het waren Van Baerle, Huygens en anderen, allen de keur van den nederlandschen zangberg, die het gezelschap zochten dezer beide, in 't midden der overdrevenheid van den geestdrift zoo zedig geblevene meisjes. Ze waren lang de sieraeden der talryke letterfeesten, welke Hooft gaf op zyn slot te Muiden by Amsterdam.

Dat Muiderslot was een ware tempel aen de wellevendheid en den goeden smaek opgerigt. Deze deugden, door Hooft byzonderlyk verfynd tydens zyne uitlandigheid in Italie, ontvingen hier een nieuwen luister van de twee vrouwen, welke de dichter zich opvolgelyk tot echtgenooten gekozen had, en die al de hoedanigheden van hart en geest paerden aen de fraeiste vormen der dochters van 't noorden eigen. Het waren Christina van Erp en Eleonora Hellemans. De laetste vooral was het gestadig voorwerp van de lofgalmen der veelvuldige dichterlyke bezoekers, lofgalmen die haer nog bleven vergezellen na de dood van haren echtgenoot, ja haer tot in het graf volgden. Het was de gelukkige

[p. 60]

gezellin van den beminnelyksten onzer minnedichters. Het leven dezer twee echtgenooten was een zalige tegenhanger van 't lot aen Laura en Petrarcha beschoren.

Hooft maekte met Vondel en Cats het driemanschap uit van de gulden eeuw der nederlandsche letterkunde: het was de tyd van Frederik-Hendrik (1625-1647). Geheel de letterkunde der zeventiende en der achtiende eeuw hecht zich aen deze drie vernuften, de hoofdmannen van drie scholen. Over het algemeen in Belgie minder gewaerdeerd dan zyne beide mededingers, verdient Hooft evenwel onder alle opzichte dat hy ernstig bestudeerd worde. Zyne bevallige en geurige poëzy, vol zachtheid en harmonie wanneer hy ontvlamt voor het aentrekkelyke der schoonheid of voor de genuchten van 't buitenleven, verheft zich in het treurspel tot het verhevene der gedachte, tot het stoute en krachtige der uitdrukking. Maer in deze schaer van groote mannen is het nog minder door zyne dichterkrans dat Hooft zich onderscheidt, dan wel als geniael geschiedschryver. Zyne dichtwerken dragen te veel blyken van die eerste dagen der wedergeboorte, wanneer de uitdrukking tusschen twee stelsels nog wankelde. Ten anderen is hy niet gansch van den blaem vry te pleiten, de Italianen te hebben nagevolgd tot in 't geen in hunne poëzy den valschen smaek verraedt. Om den drossaert van Muiden in geheel zyne grootheid te waerdeeren, is het noodig dat men hem kenne door zyne prozawerken, inzonderheid zyne historische: - het leven van Hendrik IV, Rampzaligheden der verheffinge van den Huize Medicis, bovenal zyne Nederlandsche historien. Vóor hem had de edele stryd tegen Spanje menige voorname pen, onder anderen degene van den beroemden Antwerpenaer Van Meteren, onledig gehouden; maer geen inlandsche prozaschryver bezat een' styl zyner betrachting waerdig. De historieschryver in Hooft beoefende de ouden, even als de dichter zich verlustigd had in de italiaensche tooverklanken. Hy nam Tacitus tot voorbeeld; en na dezen kernachtigen schryver meer dan vyftig mael gelezen te hebben, waegde hy het eerst tot de vertaling er van over te gaen. Men verwyt den nederlandschen geschiedschryver, gelyk zyn model, dikwyls duister te zyn door

[p. 61]

al te veel bondigheid te betrachten; doch wat wint hy niet al, langs een anderen kant, aen kracht van uitdrukking? Van die zyde beschouwd, is Hooft's wedergâ nog niet opgestaen, en kunnen de andere hedendaegsche volkeren weinige schryvers, om de kracht en de levendigheid, hem tegenover stellen. Deftig en wysgeer, blyft Hooft steeds op de hoogte van zyn onderwerp; verrukkelyk in zyne tafereelen, bezit hy de verdienste, met goed oordeel oorzaken en gevolgen te ontleden; en moge hy al niet geroepen zyn om ooit de zoogezeide volksgunst te genieten, zyne schriften zyn toch bestemd om zoo lang te leven, als de tael waervan hy zich bediende zal bekend zyn.

Hooft werd geboren te Amsterdam in 1581 en stierf in 1647, weinige dagen na prins Fredrik-Hendrik, wien hy zyne Nederlandsche historien had opgedragen, en kort vóor het sluiten van het vredetraktaet van Munster, dat het bestaen der vereenigde gewesten verzekerde. Vondel zag het eerste levenslicht in 1587. Deze genoot niet gelyk zyn medestander het geluk eener keurige opvoeding; maer de natuer schonk hem eene gloeijende ziel en eene hooge verbeeldingskracht, door de tydsomstandigheden waerin hy zyne jeugd doorbragt dermate opgewonden, dat hy de verhevenste dichter werd der Nederlanden. Vondel begon zyne loopbaen op het toeneel der brabandsche kamer te Amsterdam met tamelyk zwakke treurspelen, welke welhaest vergeten werden voor meesterstukkan van den echten stempel. In zyne gewrochten wist hy behendiglyk de tydsomstandigheden zich ten nutte te maken; nu eens hekelde hy in den Palamedes de halsregting van Oldenbarneveld; dan slingerde hy den bliksem der verontwaerdiging onder den naem van harpoen of stelde met Roskam en Rommelpot de belachelykheden van den dag aen ieders spotlust bloot; terwyl hy andermael de heldendaden van den prins van Oranje, van De Ruyter en Tromp ten hemel verhief. Hy beoefende verscheidene dichtsoorten even gelukkig. Eenvoudig by de kinderwieg, steeg hy op als de arend voor een schoon wapenfeit. Vooral het verhevene paste aen zyn vernuft. Wy gewaegden vroeger van zyne treurspelen: wy zullen er byvoegen dat men onder de reijen eenige lierzangen

[p. 62]

aentreft van eene ongewone verhevenheid, welke proef kunnen uitstaen tegen al wat de onde en nieuwe tyden in dit soort hebben voortgebragt: dergelyke zyn de rei der engelen in den Lucifer, een allermerkwaerdigst stuk om de eenvoudigheid van het plan en de stoutheid der uitvoering, de rei der klarissen in den Gysbrecht van Amstel, het nationael treurspel voor Amsterdam, dat van 1639 onafgebroken jaerlyks omtrent nieuwjaerdag in Nederlands hoofdstad vertoond wordt. In zyn treurspelen wist Vondel aen het heldenvers die verscheidenheid van bouw te geven, welke het alleen waerdig van 't onderwerp maekt; en onder dit opzicht zoo wel als der uitdrukking was hy allen ontwassen. Als dichter hangt Vondel evenwel menig gebrek aen, en zyne werken hebben onbarmhartige berispers ontmoet. Doch in weêrwil van stelselmatige aenvallen, in spyt, als 't ware, eener samenzweering om der dichteren vorst uit de gulden eeuw der nederlandsche letterkunde van zynen troon te bonzen, blyft Vondel den scepter zwaeijen; ja er zal een tyd verschynen dat de vergelykende studie der geheele letterkunde het oordeel, door alle vrienden van het schoone gestreken, zal bekrachtigen.

Mogt Vondel al geene klassike opvoeding genieten, hy verwaerloosde toch niets, wat hem waerdig kon maken van 't gezelschap der geleerden met wie hy omging. In tegenstelling met Bredero beschouwde hy de studie der oude dichters als noodzakelyk voor de ontwikkeling van zyn genie. Hy had reeds zyn dertigste jaer bereikt toen hy zich eerst op het latyn toelegde, en welhaest zag men zyne vertalingen verschynen der werken van Virgilius, van Horatius, der Herscheppingen van Ovidius en van eenige treurspelen van Seneca. Ongelukkiglyk waren zyne kennissen in de tael van Rome niet zoo uitgebreid, dat hy zich van zyn werk mogt voldaen rekenen. Men leest evenwel met genoegen zynen Virgilius, vooral de prozavertaling.

Onder al de uitwykelingen of derzelver kinderen, in Noord-Nederland gevestigd, was Vondel misschien de verdraegzaemste voor de katholike leer. Zich godsdienstig te toonen was in die dagen geene verdienste, elkeen was het: dit kan dus de oorzaek

[p. 63]

niet wezen dat by een gevorderden ouderdom Vondel het katholiek geloof heeft omhelsd. Hoe het ook zy, het waren noch de eerbewyzen, noch de ambten, noch de vleijery die op zyn besluit eenigen invloed hadden; het was veeleer de stroom van zyn poëtischen geest, die er hem henen dreef. Voorlang reeds had hy de Altaergeheimnissen uitgegeven, een leerdicht in drie boeken, ganscth ten voordeele van 't roomsche geloof. Na deze zooveel gerucht makende daed, die hem de gunst veler vrienden onttrok, stelde hy een historisch gedicht in zes boeken op: Johannes de boetgezant. Hy voltrok mede eenige zangen van een uitgebreid heldendicht, waervan het onderwerp was de Christenwording van keizer Constantyn-de-groote; doch dit brokstuk is verloren. In deze en andere gedichten van den zelfden aert ziet men Vondel's dichtgeest in al deszelfs luister zich ontwikkelen, verwonderlyk vooral om het gemak waermede hy de schitterendste kleuren op de dorste onderwerpen wist te leggen.

Vondel telde een-en-negentig jaren wanneer hy op den 5 february 1679 zachtjes de eeuwigheid insluimerde. Cats rekte zyn nuttig leven tot aen zyn drie-en-tachtigste jaer. Hy was geboren te Brouwershaven in 1577, en stierf op zyn buitengoed Zorgvliet, hetwelk hy in 't midden der zeeduinen, niet verre van den Haeg, had laten bouwen. De verdiensten, waerdoor de werken van Cats zich aenbevelen, zyn van een geheel anderen aert dan degene zyner twee mededingers. Hier ontmoet men niets van die reuzenkracht, niets van die schilderingen bekwaem om vrees en schrik te verwekken, welke u dwars door bloed en tranen rukken, niets van die grootspraken in de opwelling van 't gevoel geschapen. By Cats is alles bedaerd: zyne poëzy is gelyk aen de heldere beek, die zonder gerucht langs den effenen grond van Zorgvliet vloeit - het leerdicht in deszelfs eenvoudigste en naïfste uitdrukking. De spaerzaemste in dichterlyke verrukking, verkreeg Cats evenwel in veel hoogere mate de volksgunst dan zyne beide mededingers. Sedert twee eeuwen bevinden zich de werken van dezen dichter, door het volk in zyne eenvoudigheid ‘het boek van Cats’ geheeten, in de hut des visschers en des landmans gelyk in de boekzael der

[p. 64]

geleerden en der ryken: ja men heeft dat boek met den naem vereerd van Bybel der huisgezinnen, een welverdiende lof voor de voortbrengselen uit een minnend harte, uit een diepdenkend en wys hoofd ontsproten. Wien onder de Zuid-, wien onder de Noordnederlanders heeft Cats niet al eens in de moeijelyke baen des levens de voetstappen gevestigd? welke nederlandsche vrouw is er die niet aen Cats troost te danken heeft?

Men stelle zich den zanger van Zorgvliet niet voor als een kluizenaer, die in zyn eenzaem vertrek zyne zwaermoedige voorschriften opstelt. Neiging en stand maekten Cats tot een der gezelligste menschen in 't gemeenebest. Uit een aenzienlyk zeeuwsch geslacht gesproten, verhief hy zich trapsgewys tot de eerste waerdigheid in den staet, die van Raedspensionaris van Holland, gelykstaende met den rang van eersten minister, welke waerdigheid hy vyftien achtereenvolgende jaren behield, tot den dag dat hy op zyne aenvraeg zyn eervol ontslag bekwam, om zyn bewind in handen van den beroemden Jan Dewit te zien overgaen. Cats behoorde onder de bekwaemste advokaten en de geleerdste mannen van zynen tyd. Buiten zyn vaderland (te Orleans) tot den graed van doctor in de regten bevorderd, in onderscheidene gezantschappen werkdadig, als aenzienlyke grondeigenaer, als advokaet en als staetsman in gedurige aenraking met menschen van allerlei rang, bekwam hy eene uitgebreide menschen- en zakenkennis. En ter aenvulling van dat alles, hy was met al de in zyne eeuw geachte talen grondig bekend.

Zie daer den man die, zonder iemand te verduisteren, eene populariteit bekwam, waervan de weêrgâ in de hedendaegsche letterkunde moeijelyk te vinden zou zyn. Met een zeldzaem gemak werkende en tot op zyn sterfbed bekommerd met de zedelyke beschaving van zyn' evenmensch, liet Cats een groot getal werken na. Wy bezitten onder anderen van hem: Ouderdom en Buytenleven, Hofgedachten, Invallende gedachten, Doodkist voor levenden, Gedachten en slapelooze nachten, Selfstryd, Sinne- en Minnebeelden, de Trou-ring en het Houwelyck. De twee laetste zyn 's dichters hoofdwerken: de Trou-ring bestaet uit eene reeks van min- en huwelyksgevallen, vol

[p. 65]

belang en onderrigting; het Houwelyck maelt in zes tafereelen de vrouw af in de verschillende wendingen van haer leven: als Maegd, Vryster, Bruid, Wyf, Moeder en Weduwe. Deze dichtwerken zyn ondermengd met een even eenvoudig en bevallig proza, hetgeen er een gantsch eigenaerdig gelaet aen geeft: door deze kunstgreep is de eentoonigheid der verhalen, door de weleens buitenmatige gerektheid en den bekenden verstrant van Cats te weeg gebragt, behendiglyk verbroken, om plaets te ruimen voor eene aengename schakeering. Deze zelfde Cats, die man zoo eenvoudig, opregt van gemoed, dat hy, by 't ontvangen van zyn ontslag van raedspensionnaris, zich in vollen raed der algemeene staten op de kniën wierp, om den Almogenden te danken voor zyne eindelyk bekomene rust, deze zelfde Cats, met den eenen voet reeds in het graf staende, beschreef zyn Tachtigjarig leven, een vertrouwelyk verhael, waerin de beminnelykste eenvoud leeft en dat met lessen van levenswysheid doorzaeid is, laetste vermaking van dien vaderlander en menschenvriend, wiens geheele leven eene poging was om de genietingen des levens met de maetschappelyke pligten in overeenstemming te brengen. Cats is by uitnemendheid de dichter van den eerlyken man.

Hier eindig ik dit kort overzicht van de drie toonbeelden, welke zich in de eerste helft der zeventiende eeuw voordeden - van Hooft, Vondel en Cats. Ieder dezer vernuften had zyne volgelingen; waeronder allermerkwaerdigste schryvers te voorschyn kwamen. De beroemste navolger van Hooft, is Geraerd Brandt, de schryver van de Historie der Reformatie en van 't Leven van De Ruyter. Brandt schonk het vaderland drie zonen, alle drie hunnen vader waerdig. Onder de talryke navolgers van Vondel komt Antonides Van der Goes den grooten meester het digste by. Antonides schreef een uitgebreid gedicht, hetwelk men met den naem van heldendicht zou mogen bekroonen, de Ystroom getiteld, dat zich door stoute opvatting en krachtigen styl onderscheidt, doch weleens van mythologische krullen overladen is, een gebrek eerder der eeuw dan den dichter aen te wryven. Wat Cats betreft, hehalven verscheiden merkwaerdige mannen in Holland, telde hy onder zyne navolgers een aenzienlyk getal Zuidnederlanders; men mag zelfs beweeren

[p. 66]

dat hy, staende het spaensch en het oostenryksch beheer, zoo goed als het eenig toonbeeld in Vlaenderen en Braband is gebleven. Doch vóor wy deze school op zuidnederlandschen bodem volgen, hoeven wy ons nog eerst op te houden by degenen die de oevers van Leije en Schelde verlieten, om vryer te ademen en te zingen op den grond, vanwaer de algemeene vyand verdreven was.

Het is der opmerking waerdig dat de evengenoemde drie hoofdschryvers zoo nauw aen Braband, inzonderheid aen de stad Antwerpen verknocht zyn. Vondel, even als Rubens, uit Antwerpsche ouders toevallig te Keulen geboren, beproefde zyn tragischen geest op het brabandsch tooneel van Amsterdam, en men ziet uit zyne fraeije Inleiding tot de nederduitsche poezy, hoe veel belangstelling hy voor de spraek zyner moederstad gevoelde. Cats, zooals Hooft, nam een Antwerpsch meisje tot vrouw; ja, wat meer is, het was van een brabandschen jongeling dat hy de dichtkunde leerde. Doch waerhenen zou onze pen ons leiden, indien wy van den gelukkigen invloed wilden gewagen, op de letterkunde in Holland uitgeoefend door persoonen, welke by zichzelven niet tot de letterkunde behoorden? Wie denkt hier niet aen dien Jeremias De Decker, waerdig van naest Vondel geplaetst te worden, en die even als de prins der Nederlandsche dichters, uit een Antwerpschen vader was gesproten, wien hy gantsch zyne letterkundige opvoeding te danken had? Van Baerle, de beroemde latynsche dichter Van Baerle, wiens nederlandsche gedichten evenwel, hoe gering ook in getal, zyne onduitsche overleven zullen, was van Antwerpen. By hare onderwerping aen Parma's wapenen, had die koningin der Schelde, een groot getal harer kinderen haer zien ontvlugten; een grootere slag trof haer by het twaelfjarig bestand, dat de Schelde sloot en duizende burger- en handelhuisgezinnen haer ontnam.

In die dagen van vernedering verloor Belgie zyn edelst dichterlyk vernuft, - Jakob van Zevecote, te regt de prins der vlaemsche dichters genaemd. Van Zevecote, werd geboren te Gent, den 16 january 1596. Tot vervoering toe verliefd op eene jonge stadgenoote, welke hy onder den naem van Thaumantis bezingt, had hy de smart te zien dat het aengebeden voorwerp zyner

[p. 67]

zangen de meer gloeijende huwelyksvlam verkoos boven des dichters flikkerlichtjes. Ligt geraekt en opstuivend, in staet om zich van het toppunt der vreugd in den afgrond der smarte te werpen, sloot de diepgewonde dichter zich in een klooster op: hy begaf zich onder de Augustynen binnen zyne geboortestad. Maer de knelling van den monikrok was te krachteloos om de woelingen van zyn harte te toomen: die vurige ziel worstelde wederspannig tegen de eenzaemheid der cel; de Gentsche grond trilde en woedde als een gloeijende lava onder de voeten van den verstoorden dichter. Zevecote trok het klooster uit, nauwelyks achttien jaren oud, en met den pelgrimsstaf in de hand ondernam hy de reis naer Rome, om, ware het mogelyk, zyne ongelukkige liefde te vergeten. Vóor hy zyne geboortestad ontweek, zond hy een laetste vaerwel aen zyne ontrouwe vriendin. Hy trok door Lotharingen en Zwitserland, de Alpen over; en na de stad op zeven heuvelen bezocht te hebben, keerde hy langs Frankryk in het Vaderland terug. Dit was het eerste tydperk van zyn poëtisch leven. Zevecote's minnedichten zyn niet talryk, doch tot vergoeding heerscht er eene ongewone natuerlykheid in en eene verlevendigende frischheid: ze dragen de bewyzen dat de dichter de kunst heeft afgezien van zyn' neef Daniël Heinsius, wien hy op zyn zestiende jaer eenige dichtregels toewydde. Gelyk wy vroeger zagen, had Heinsius zelve de ouden tot model gekozen; en Zevencote van den zelfden smaek doordrongen, maekte zich mede een schoonen naem als latynsch dichter. Gedurende het twaelfjarig bestand was Heinsius nogmaels zyne vaderstad komen bezoeken; en Zevecote, geheel in begeestering voor den beroemden Leidschen hoogleeraer, wilde zyn neef als leerling volgen. Zyn vader weigerde. Van zyne reis uit Rome terug, was hy misschien van zyne liefde genezen, doch hy kon het geluk noch in Gent dat hy van ondankbaerheid jegens deszelfs kinderen beschuldigt, noch in eenige plek van het aen den wrok van 't spaensch bestuer overgelaten Belgie terugvinden. Hy onderwees in de kollegiën zyner orde te Gent en te Brussel tot in het jaer 1623, wanneer hy naer Leiden vertrok om er zynen neef een bezoek af te leggen, zoo al niet met inzicht om

[p. 68]

zich in Holland te vestigen. Althans hy bleef in dat gewest en beleed er welhaest openlyk de gereformeerde godsdienst. In 1626 werd hy beroepen tot den leeraerspost in de geschiedenis en welsprekendheid by de hoogeschool van Harderwyk, alwaer hy den 17 maert 1642 overleed in den ouderdom van zes en veertig jaren. Dit tweede tydperk van zyn poëtisch leven wydde Zevecote bepaeldelyk toe aen het leerdicht en aen dramatische tafereelen. Wy bezitten van hem eene verzameling bevallige zinnebeelden, waerin onder de helderste kleuren eene gezonde wysbegeerte zich vertoont; ook eene schoone vertaling van Heinsius latynsch gedicht: Verachting des doots. Als tooneeldichter wydde hy zyne gaven aen de dappere verdediging van Leiden. Deze merkwaerdige bladzyde uit 's lands geschiedenis gaf hem de stof voor een treurspel het Belech en voor een blyeindend spel het Ontset van Leyden, beide echter welligt voor het tooneel niet bestemd. Het zyn eerder tooneelvormige dichtstukken dan eigenlyke treurspelen, uit alleenspraken en reijen met eene zekere regelmatigheid samengesteld. Doch de styl er van is zoo krachtig, zoo ryk aen poëzy, dat onder dit opzicht Zevecote voor geen' zyner tydgenooten moet onderdoen. Er valt alleen op aen te merken, dat de uitvallen tegen de spaensche natie te zeer de blyken dragen van een onverzoenlyken haet tegen de verdrukkers zyns vaderlands.

Dat was de jongste, maer tevens de krachtigste vloek tegen de verdelgers der nederlandsche nationaliteit in vlaemsch Belgie. Maer dit smartgeroep weêrkaetste niet tot op den bodem, waer 's dichters eerste jeugd had gebloeid. Een veiligheidsband omringde de vereenigde gewesten en belette aen de vlaemsche boeken den toegang tot den vlaemschen grond. De volkstael, die als 't ware met de nieuwe denkbeelden zich vereenzelvigd had, boezemde wantrouwen in aen de vreemde meesters; en aertshertog Albert zelf, met het souverein gebied over al de Nederlanden bekleed, deelde in dien afkeer voor onze tael: de uiterste grens van inschikkelykheid by hem was van in 't hoogduitsch te antwoorden aen de Vlamingen die geene andere dan hunne landtael verstonden. Het schynt overigens dat deze vorst met niet meer beleefdheid zyne

[p. 69]

waelsche onderdanen bejegende: volgens de geschiedschryvers bezigde hy in zyne antwoorden geene andere talen dan de latynsche, hoogduitsche of spaensche. In 't onderworpene gedeelte des lands was wel de openbare geest gedempt; maer op de grenzen waekte een onvermoeidbaer leger uitwykelingen, gereed om by de eerste gunstige gelegenheid de vaderlyke erf uit des vreemdelings handen te ontrukken, en er het gevoel voor vryheid en onafhankelykheid her op te wekken. De leeuw was zyne kluisters nog niet gewoon, en men gevoelde dat ze nauwer moesten toegehaeld worden. De drukkers en boekverkoopers waren onder eede verbonden geene aen het katholiek geloof schadelyke boeken uit te geven of te verspreiden; en de censuer verkoos hare goedkeuring te geven aen een onzedelyk lettergewrocht, liever dan dat zy een boek zou toegelaten hebben, hetwelk den zelfdenker verraedde.

Het werd dus aen de zuidelyke gewesten verboden, van den voortgang in de letterkunde, waerop het noorde met zoo veel regt zich verhoovaerdigde, te genieten. Wel is waer, sommige rederykkamers bleven nog prysvragen beantwoorden, en enkele mannen behielden genoegzame onafhankelykheid om vriendschapsbetrekkingen met hollandsche schryvers aen te knopen. Doch deze afzonderlyke en kortstondige betrekkingen bleven zonder invloed op de algemeene beschaving; het volk zag zyne tael verwaerloosd zelfs door degenen die het zich tot taek gemaekt hadden, deszelfs geest met nog meer dan enkel kerkelyke zielespys te voeden. De rederykers, tydens het twaelfjarig bestand in hunne oude voorregten hersteld, voelden zich onvermogend om in de baen van voortgang te stappen. Om de tael en de letterkunde hare waerdigheid te helpen hergeven, hadden deze instellingen eene gantsche omkeering moeten ondergaen, en het ontbrak haer aen gunstbewyzing van hoogerhand. Weleer had men den Vorst aenmoedigingen zien toewyzen; thans ware het geringste hofjonkertje voor zyne waerdigheid beducht geweest, met eene in ongunst gevallene instelling onder zyne bescherming te nemen. Het ging met de kamers van rhetorica toe, even als vroeger met de neeringen en ambachten: hare zedelyke kracht was gebroken, hare invloed

[p. 70]

misacht, en de zoo geliefkoosde naem van poëet werd een spotnaem.

Het is niet dat de nationale letterkunde in de overwonnene gewesten geheel was blyven staen. De voortzettingsdrift was van Vlaenderen en Braband uitgegaen, en ondanks de klaerblykelyke gunsten aen de belgisch-latynsche letterkunde gegeven, worstelde de volksgeest moedig en grootsch in de kommervolste omstandigheden voort. Het is aen de dwingelandy niet gegund eene edelmoedige streving in eens te stuiten, en geen volk werd eensklaps uit de vryheid in de volstrekte slaverny geworpen, even min als men van slaven op eens een vry volk kan maken. Het werk der beschaving liet zich overal gevoelen, in de fraeije kunsten, in de wetenschappen, tot zelfs in die hybridische voortbrengsels, de treurige nagalmen van Rome's zangen, ter eere van andere menschen, van een ander geloof aengeheven. In 't midden van die algemeene drift kon het uitgangspunt der beweging, de nationale letterkunde, met onbewegelykheid niet geslagen blyven: tot zoo iets is geene menschelyke magt in staet. Ondanks de gedwongene scheiding met Holland, ondanks de geringe onderlinge gemeenschap tusschen de veroverde gewesten zelve, ondanks den mangel aen een letterkundig middelpunt, vertoonden zich de nieuwe wyzigingen in de spraekkunstige en prosodische formen in alle gewesten te gelyk. Daniël Heinsius, de voetstappen volgende van Van der Noot, had aen het heldenvers eenen met den geest onzer tael meer overeenkomenden gang geschonken. Gelyktydig byna werden dergelyke pogingen gedaen door den Ypreling Jakob Ymmeloot, heer van Steenbrugge. Ten jare 1614 gaf deze schryver een gedicht in 't licht: Kort gedingh tusschen d'oorloghe en de vrede, voorzien van eene voorrede, waerin hy het harmonische van het ïambisch vers aentoont. Later ontwikkelde hy wyder zyne denkbeelden over het metrum in een dichtwerk dat den franschen titet voert: La France et la Flandre reformées, ou traité enseignant la vraye méthode d'une nouvelle poésie françoise et thyoise harmonieuse et délectable. Van het standpunt beschouwd, waerop thans de nederlandsche versbouw staet, is Ymmeloot's theorie allergebrekkigst; doch het blyft niet te min waer dat zyne verzen noch van welluidendheid noch van kracht

[p. 71]

beroofd zyn. Volgens hem was het aen 't miskennen van den rhythmus onzer tael toe te wyten, dat zoo vele dichters het latyn boven het vlaemsch verkozen. Wáer is het dat men dit voorwendsel te baet nam, de eene uit vrees de andere uit vleijery, om zyne afvalligheid van de volkszaek te vermommen. De tael is geen kadaver, waerop de galvanische kracht van 't genie te kort schiet; het is eene geleidelyke en kneedbare stof in de handen van elk volk, dat het gevoel van eigenwaerde bezit.

Ymmeloot's voorbeeld en byval werden te Ypre met een gelukkig gevolg bekroond. Gelyk Audenaerde onder Casteleyn, werd die stad voor een oogenblik het middelpunt der literarische beweging in Westvlaenderen. Ymmeloot beweert dat zyn voorgaen zoo veel vlaemsche dichters in zyne geboortestad deed geboren worden als er in de overige spaensche Nederlanden bestonden. Deze grootspraek ware minder een bewys van wezenlyken voortgang in de letterkunde dan van eene algemeene rymwoede. Wat er van zy, des dichters voorbeeld leverde zyne vruchten op voor Vlaendrens westerkwartier. Ymmeloot ontmoette ernstige mededingers in den heer van Terdeghem by Cassel, in Jan Bellet en in Claude De Clerck. De laetste vooral zou zich waerdiglyk boven den gewonen hoop der dichters verheven hebben, had zyn vernuft in een ruimeren kring zich mogen bewegen dan het grondgebied van Ypre is. Hy bezat eene milde dichtader, ryk aen geestige invallen. De kronykschryvers verzekeren dat Cats hem veel achting toedroeg, een drietal dagen by het kind des volks kwam doorbrengen, en dat deze drie dagen een aenhoudende wedstryd waren, wie beider het snedigst voor de vuist rymen mogt. Dit verhael steunt op de volksgunst die Cats in de spaensche Nederlanden steeds genoot, alsof hy zelfs Vondel voorbystreefde. ‘Gy zult eenmael Cats evenaren’ schreef, in zyne vrome eenvoudigheid, de aertsbisschop van Mechelen aen den vorst onzer dichters, by gelegenheid dat deze aen zyne hoogeerwaerde de Altaergeheimenissen, opdroeg: en toen stond Vondel op het toppunt van zyn' roem; hy had tusschen eene menigte meesterstukken reeds den Lucifer, den Palamedes, den Jephta in 't licht gegeven. Maer door een verkeerd opvatten van het zedelyke doel

[p. 72]

in de letterkunde, wilde men geene verdienste toekennen dan aen dat leerdicht waervan versbouw en uitdrukking allen zweem van verhevenheid verloren hadden. Vondel's gespierd en gedrongen vers vorderde by den lezer meer nadenken; en toen was het nadenken verdacht als de kettery aenklevende en leidende tot opopstand. Geen dichter was dus zoo geschikt om voor toonbeeld te dienen, als de beminnelyke zanger van Zorgvliet; en zy die met een krachtigeren wiekslag rennen wilden, al volgden zy den algemeen aengenomen gang der denkbeelden, zagen zich verwaerloosd. Men moet het overigens bekennen, in de Spaensche Nederlanden was de beoefening der tale reeds te zeer verwaerloosd, dan dat men gunstiglyk een kortbondigen, krachtigen styl aenvaerden zou. De dichter was onbekwaem om wel te doen, het volk onbekwaem om wel te vatten. Een treffend voorbeeld hiervan ontmoeten wy in Willem Caudron, van Aelst, geboren in 1607 en overleden in 1692. Men heette hem den gelauwerden poëet, uit hoofde hy op vele dichtfeesten in Vlaenderen en Holland den prys behaelde. Vyand van uitheemsche woorden, deed hy zyne tael geweld aen om in het spoor te kunnen gaen van mannen, die beter dan hy de bewerktuiging der tael kenden. Hy bestudeerde de andere dichters zonder kunstsmaek; want in zyne gedichten, waeraen men geene verdiensten ontzeggen kan, vindt men minder sporen dat hy Vondel dan dat hy Jan Vos navolgde. Deze Jan Vos was een Amsterdamsche glazenmaker, die by eene hooge poëtische vlugt eene aenstootelyke grootsprakigheid paerde. Laetdunkend van karakter, toonde hy veel afgunst tegen Vondel, wiens gebreken hy nog voorbystreefde, in plaets dat hy aen des grooten meesters verhevene schoonheden had kunnen reiken. Zy die op het grootsche jagt maekten, trachtten gelykelyk deze beide meesters de kunst af te kyken. Zoo deed Caudron: na het latynsche treurspel Rosamunda, van Zevecote, te hebben vertaeld, schreef hy een oorspronkelyk dichtstuk: het Leven van Sinte Catharina van Alexandrie, de patroones der Aelstsche rederykkamer, waervan hy waerschynelyk de facteur was. Maer hoe geroemd ook als gelauwerd poëet, en niet tegenstaende hem zoo veel dichterglans omstraelde, gelukte er Caudron niet in

[p. 73]

zyne werken aen zyn land in druk aen te bieden: ze bleven onuitgegeven tot op den dag dat het nationael gevoel een nieuw leven schepte, namelyk omtrent het midden der achttiende eeuw.

Van dag tot dag meer uitsluitelyk den leerenden, zelfs den dogmatischen toon aennemende, keerde de letterkunde in de spaensche Nederlanden geheel tot het godsdienstige. De kloosters vooral leverden eene schaer van dichters en prozaschryvers, die aen het didaktische eene mystiek wisten te paren, nog al aengenaem voor den geest, ware het niet dat het algemeen genoeg werd om voor modevorm der eeuw te moeten aenzien worden. De eerste dezer dichters die zich aen onze pen vertoont, is Justus Harduyn, de geliefde leerling van Justus Lipsius en neef van Zevecote. In 1580 te Gent geboren, omhelsde Harduyn den geestelyken staet en werd pastor te Audegem, by Dendermonde. Slechts bekend door vertalingen, wist hy echter door zyn styl zich boven de meeste oorspronkelyke dichters uit zynen tyd te verheffen. Het meest bekende zyner deels in proza deels in verzen geschrevene werken, is getiteld: Goddelyke Wenschen, naer het latyn van den vlaemschen jesuiet Hugo. Het zyn verzuchtingen eener minnende ziel tot Jesus, in eene driftige tael uitgeboezemd, en als 't ware eene aerdsche genegenheid verradende. Dergelyke uitboezemingen vielen zeer in den smaek der vrome en mymerende zielen in kloosters en beggynhoven verscholen, vermoeid van des levens wisselvalligheden in die dagen van staetkundige omkeeringen. Vooral het lied maekte zich van deze wending des geestes meester, en ware het niet dat de naem van de Zone Gods ons somwylen uit de dwaling trok, men zou gelooven de vurigste minnezangen te lezen.

Maer deze wereldsche kleur verdween welhaest uit de geestlyke poëzy. Men vindt ze noch by Van der Elst noch by Gheschier. De eerste, pastor te Bouchoute in de polders, gaf in 1622 te Antwerpen eene verzameling uit van geestelycke gedichten, waerin hy de verschillende staten der samenleving met de plichten er aen verknocht in overzicht neemt, alsmede de ondeugden die den maetschappelyken vrede stooren. De tweede, pastor van 't begynhof te Brugge, liet, mede te Antwerpen, in 1643 van zich uitgaen

[p. 74]

Des wereldts proefsteen, zynde de vertaling van een latynsch werk van Antonius van Burgundië. Beide deze schryvers onderscheiden zich door zuiverheid van tael en een vloeijenden versbouw. Gheschier is zonder verheffing; maer Van der Elst bezit dichtzin, en men kan ligtelyk bemerken dat hy zyne lievelingmodellen, Heinsius en Cats, met goed gevolg bestudeerd had.

De eerste wereldsche dichters van dien tyd wydden zich insgelyks toe aen het leerdicht. Dergelyke waren Olivier De Wree (1597-1652), meer bekend als geschiedschryver, en zyn beschermeling Lambrecht de Vos, beiden advokaet te Brugge. Deze twee om hunne geleerdheid beroemde mannen verkozen den boertenden en hekelenden toon, waerby eene krachtigere uitdrukking dan de alledaegsche, uitnemend wel paste. In Braband waren het de Leuvensche hoogleeraer Van der Born (Ericus Puteanus), en de uitgelezenste onder de Brusselsche advokaten, zoo als Walhorn, bygenaemd Deckher, Willem Van der Borcht en anderen, die in dit by het volk zoo gunstig aengenomen soort zich onderscheidden. De laetstgenoemde dezer dichters telde nauwelyks twintig jaren, wanneer hy een werk uitgaf even gespierd in uitdrukking als edel van gedachte. De spiegel der eighen-kennisse plaetste den jongen schryver aen 't hoofd der dichters van zynen tyd. Zyn toenmalige ouderdom was veeleer die van den minnedichter dan van den leerdichter: ook twee jaren vóor den Spiegel verscheen van hem Den brusselschen bloemhof van Cupido. By gebrek van vryheid der gedachte moest de letterkunde, zoodra ze het doctorale kleed aflegde, noodzakelyk individueel worden. Wel is waer, men had nog het tooneel; maer in de spaensche Nederlanden was hetzelve aen eene blinde censuer onderworpen, die, gelyk wy zagen, de ondeugd voorby liet om een' hinderpael te stellen aen het onderzoek.

Het klassiek drama viel nooit volkomen in den smaek der Belgen, steeds gewoon de grooten van naby te zien en iedereen voor vreemdeling te houden, die zich met den middelstand niet verbroedert. Het tooneel moest romantisch worden, hetzy het onmiddelyk uit het middeleeuwsch tooneel ontsproot of van andere natien werd overgenomen. Wy merkten vroeger op hoe Bredero en zyne school

[p. 75]

de kunst begrepen. Sommigen vereenigden de wyze van Bredero en van Vondel, tot dat men geheel van den rei afzag: toen troonde een tydlang het blyeindend treurspel. Te Antwerpen, waer de tooneeldichtkunst zeer geoefend werd staende de eerste helft der zeventiende eeuw, waren de onderscheidene soorten opvolgelyk in eer. Van 1617 tot 1628 liet er Van Nieuwelandt treurspelen met reijen vertoonen, nu eens gantsch in den smaek van Vondel, dan eene mengeling vertoonende van strenge klassike form en van buitensporig romantismus, zoo als ik reeds vroeger heb aengemerkt. Omtrent op den zelfden tyd bragt Ysermans er het herderspel en het opera in zwang. Jonkheer De Conincq volgde Lopez de Vega na, terwyl Strypen, Van den Brande en Van Engelen zich aen eene wyze hielden, welke veel van Calderon's had.

Het herderspel der Italianen is de herderzang der ouden op het tooneel gebragt: een tafereel van luijery, van onverschilligheid voor hoogere gevoelens, van gevoelerigheid en zelfzucht, toestanden best geschikt voor een volk dat men in slaep wil wiegen. Niet vele pastoralen echter heeft Nederland voortgebragt; de meeste bleven zelfs ongedrukt, en Ysermans nam slechts enkele liederen uit zyne spelen in eenen bundel: Triumphus Cupidinis op. In 't Noorde behoefde men te veel kracht voor de worsteling, en daer verkoos het nationael gevoel krachtigere tafereelen. By ons was dat gevoel verdoofd; en nogtans, even als in het Noorde was by ons de tyd nog niet van het herderspel, ondanks de pogingen van sommigen om hetzelve te doen voorheerschen.

Jonker Frederico De Conincq volgde, ja, de stappen van Lopez de Vega. Gelyk de spaensche schryver zyne stukken bestendig in drie jornades of dagen, al duerde de handeling jaren lang, scheidde, zoo schikt onze antwerpsche dichter zyne komediën in drie deelen of actus. Het woord komedie neemt hy in den ruimeren zin van drama over, even als wy nog in de alledaegsche spraek aen dit woord de beteekenis van schouwtooneel geven. Degene welke van hem bekend zyn behooren tot de intrigue-stukken, of van kap en degen: dezelve zyn goed geleid en houden ongestoord de aendacht gaende. Gelyk de meeste romantische schryvers van

[p. 76]

die dagen zoekt hy vernuft in woordespelingen, en dat met eene belachlyke kwisterigheid. De deftige persoonaedjes spreken in sierlyke alexandrynen, de ondergeschikte in meer of min lange prozaregels, die elk met een rymwoord eindigen. De knecht speelt de rol van nar, en het volk vervangt met zyne straetfilozofy de dichterlyke bemoeijing van den rei.

Gelyk Vondel de grieksche tragedie in hare volle zuiverheid op het Amsterdamsch tooneel trachtte terug te geven, zoo wilde jonker De Conincq de spaensche komedie in al hare schakeeringen by ons overbrengen; hiertoe geleid waerschynlyk door het gedacht van eene gelykslachtige letterkunde voor alle de spaensche landen te helpen bevorderen, waeraen Kastilië den toon zou geven. Hy zal een trouwe hoveling geweest zyn, een der eersten die zynen voornaem een vreemd kleed op de schouders wierp, in de overtuiging verkeerende dat onze adel zich met den spaenschen moest vereenzelvigen, terwyl het volk zyne gewestelyke kleuren mogt behouden. Het kontrast in zyne tafereelen is ook zonderling - van de daed in Spanje te zien gebeuren, alles op zyn spaensch, met nachtbezoeken, ontschakingen, schoffeeringen, dolksteken, roovers, bravaden, enz.; en dan eenen Mostaert of eene Griet te hooren de tael bezigen van het Antwerpsch grauw, of zinspelingen maken op inlandsche zaken en gebeurtenissen. Ook by Bredero vindt men dit reeds; doch de vreemde persoonaedjes van dezen hebben niets uitheemschs dan de namen, gelyk later door Calderon werd geplogen: en my dunkt niet ten onregte; want zoo heerscht er minder bontheid van koloriet tusschen ernst en luim. Deze mengeling kan evenwel buiten alle redelyke palen loopen, gelyk men kan waernemen in de Rosalinde van Geeraerd Van den Brande, waerin de kluchtige tooneelen zoo uitgebreid zyn, dat ze een op zich zelven staende spel uitmaken.

In de komediën van De Conincq is de intrigue voorheerschend, en is er van het teergevoelige minder gebruik gemaekt dan in de spelen zyner stadgenooten Van den Brande, Strype en Van Engelen, die wy, jammer! alle drie elk op slechts een enkel stuk kunnen beoordeelen. Het schynt vast te staen dat in die tyden de schryvers

[p. 77]

meer tegenkanting dan aenmoediging von den: de algemeene klagt tegen de Zoïlussen, en het doorgaens laten berusten by eene eerste proef, zyn eenigzins bewyzen, dat ten minste dommekracht tegen de verdere ontwikkeling eener beschavende letterkunde werkte.

De tooneelstukken van godsdienstigen aert, welke zich sedert zoo zeer vermenigvuldigd hebben, zyn over het algemeen met den toenmaels heerschenden geest van onverdraegzaemheid besmet. In Noordnederland liet zich die geest, gelyk de volksgeest zelve, nog krachtiger uit dan in Vlaenderen en Braband hetgeen men gemakkelyk bewyzen kan door de treurspelen van Oudaen. Dit strekte eerder om de zeden te vergroven dan te veredelen. Doch men zag nog zoo nauw niet: ruwheid en grove zinnelykheid waren nog niet naerde laegste standen verbannen.

Ogier ging verder: hy bragt de straet en de gemeene buerten op het tooneel; en wat vroeger by Bredero slechts een ingeschoven gemeene-liêns praetje is, dat maekt by hem de geheele handeling uit. De Amsterdamsche dichter beriep zich, ter zyner verdediging, op de noodzakelykheid van elk naer zynen staet te laten spreken, en in zyne luim op het voorbeeld der ouden. De Antwerpsche kwam tot hetzelfde resultaet uit geheel andere beweegredenen. ‘Men brengt de ondeugd op het tooneel, zegt hy, gelyk de Romeinen op sommige tyden hunne slaven in dronkenschap zich lieten versmooren, en dan er hun eigen kinderen by bragten, opdat deze van jongs af voor de ongeregeldheden des levens eenen walg en gruwel zouden hebben.’ En opdat de komedie der onkuischheid geen kwaed mogt uitwerken, neemt de dichter in acht ‘het ongezondste, gevaerlykste en het hoogst onzalige te vertoonen.’ Hy verhoopt dat de vrouwen en maegden zich niet zullen belgen dat de ontucht, zelfs onder den mantel der deugd, wordt doorgehaeld, vermits dit alles maer strekt om de eerbaerheid en kuischheid tegen die ondeugd, als den diamant tegen het glas, te doen uitschynen. Ten slotte bidt hy het publiek, dat men van zynen arbeid, als van eenen spiegel, wille gebruik maken. Ogier begreep dat het tooneel eene school der zeden moet zyn, niet zoo zeer waer men henen gaet om de schoonheid der deugd te hooren aenpreken, of om te hooren

[p. 78]

filosofeeren, dan wel het zedelyk schoon te leeren beminnen door al het afschuwelyke van 't kwaed in te zien. Anders gaet men te werk op den predikstoel, anders op het tooneel. Geen kwaed op zichzelf is het, gaet hy verder voort, de boosheid in al hare bedryvigheid te beschouwen; dit is integendeel een middel om den mensch er van af te leiden. Ontegenzeggelyk kan dit voor den beschaefden mensch waer zyn; doch daertoe is een hoogere graed van zedelyk gevoel noodig dan de groote hoop doorgaens bezit, die, als ruw kind, zyne innige voldoening voor de berispelykste handelingen zal te kennen geven.

Er ligt echter veel waerheid in Ogier's wyze van zien; en de toepassing, welke hy er van gemaekt heeft, pleit zeer voor hem. Het tooneel moet handelend, moet levendig zyn; en de verhevenste zedeleer, betoogend voorgedragen, maekt den aenschouwer geeuwerig en onverschillig. Maer hy zal er de deugd des te liever om hebben, naer gelang ze na veel lyden heerlyker zegepraelt; zelfs wie met de voorgestelde ondeugd besmet is, voelt zich by de vertooning geraekt en zal ze met mond en hart afkeuren, al wordt hy er zelve niet by verbeterd. Doch eene eigenlyke zedenschool, waer de deugd onderwezen en voorgepredikt wordt, kan het tooneel niet zyn, en deszelfs taek is wel degene door onzen dichter aengewezen.

Van welk standpunt men Ogier's werken beschouwt, ze behooren tot de merkwaerdigste en verdienstelykste van hunnen tyd. Als dramas onderscheiden zy zich gunstig door de levendigheid en het aenhoudend belang dat zy inboezemen, door het fiks teruggeven van het volksleven, zonder overdrevenheid, maer ook zonder achterhouding. Van een anderen kant komt de hekeling der verkeerdheden van den tyd zoo gepast uit elken mond, dat hy met regt de tuchtmeester van 't volk mag genoemd worden.

De vryheid die hy zich gaf, zyne stukken in een onbepaeld getal uitgangen, in plaets van in drie bedryven, te verdoelen, schenkt er eene losse beweging aen, die niet onbevallig is. De intrigue is zwak, doorgaens op een misverstand uitloopende; en hierin is alweêr de meester te erkennen, die zoowel zynen tyd en de menschen begreep. Men zou van Ogier eene fyngesponnene inwikkeling met eene

[p. 79]

kunstig eenvoudige ontknooping verwachten, zonder te letten dat hy geen hovelingen schetste en voor geen hovelingen schreef, maer voor ronde vlaemsche burgers, voor dezelfde die Teniers en Ostade toejuichten en aenmoedigden. En wat nog zyn goeden smaek, in 't midden van schynbare ongeregeldheden, verraedt, dat is het vermyden van die speling met woorden en klanken, waerin men rondom hem zoo veel schoons vond.

Te Antwerpen in 1619 geboren, was Ogier zeventien jaren oud, toen hy zyn eerste stuk, de Gulzigheid, vervaerdigde. Hy sleepte opvolgelyk eene van de hoofdsmetten der maetschappy ten tooneele, en gaf er op het laetst zyner dagen eene verzameling van uit, waervan de zinryke titel de Zeven Hoofdzonden, genoegzaem de onderwerpen te kennen geven. In zyne vroegste stukken had hy, op het voorbeeld van Bredero, zich van eene ongelyke maet bediend; doch de Traegheid en de Gierigheid zyn in alexandrynsche verzen. Dit was eene aenmerkenswaerdige verandering, in 't geheel niet, dunk my, ten voordeele onzer oorspronkelykheid in 't bly- en kluchtspel. Zoo haest een knecht, of een boer, of een marktwyf, op vaste deftige maet begon te spreken, moest ook de losse sleur, die gedurende eene halve eeuw de ziel der Amsterdamsche en der Antwerpsche schouwburgen geweest was, verloren geraken. De heer werd statiger, de knecht volgde zynen heer na, de boer den knecht, en het warme volksleven onder den blooten hemel week voor afgemetene gesprekken in anti-chambres en heeren-tuinen. Het fransch tooneel was bezig met het nationale te verdringen.

Ogier, gelyk jonker De Conincq, heette zyne spelen comedies, wat hy ook in den ruimeren zin van dramas verstond, van de tragedie onderscheiden door de mindere verhevenheid van het onderwerp. Zy hebben inderdaed niets gemeen met hetgeen men gewoonlyk blyspel of klucht noemt, daer ze al het afschuwelyke bezitten, dat het ongelukkig uiteinde der ondeugd kan te weeg brengen. En indien een schryver geregtvaerdigd is door den byval, welken hy by het publiek vindt, - en dit strykt zeker nooit een billyker oordeel dan over den tooneelschryver - al veroordeelden wy Ogier geheel en al, dan zeker is hy nog, onder allen, der

[p. 80]

aendacht in ruimen deele waerdig. Men ziet niet zelden dat een tooneelschryver voor een oogenblik zynen roem te danken heeft aen oorzaken, die buiten den algemeenen volkssmaek liggen. Dit was het lot niet van Ogier: zyne stukken werden niet alleen gedurende eene halve eeuw, zoowel in Holland als in Braband vertoond en door de drukpers in ieders handen gevoerd, maer na zyne dood bleef de drift naer zyne spelen in geen gedeelte der Nederlanden verflauwen, en mogt een zyner stukken, de Gramschap, onder den naem van Moedwillige Bootsgezel, tot op het laetst der vorige eeuw, tusschen de fransche meesterstukken, op de Amsterdamsche schouwburg zich staende houden; zoodat Bidloo hem eener plaets tusschen Holland's groote dichters, niet onwaerdig achtte; hem vrysprekende van den kwaden indruk, dien men denken zoude dat zyne spelen mogelyk konden geven. Zoo een algemeene byval by schryvers en publiek, dient te worden geëerbiedigd, en is nader aen de waerheid dan de fraeiste redeneeringen van schoolgeleerden.

(Wordt voortgezet).

F.A. Snellaert.