|
| |
| |
| |
De vyandlyke broeders,
(Uit Berthold Auerbach's Dorfgeschichten).
Door J.H. Manuels.
In de weinig bewoonde koude straet: ‘de Kniebis’ genoemd, staet een klein huisje, dat buiten eenen stal en een afdak maer drie, ten deele met papier geplakte, vensters heeft; boven aen het dakvenster hangt een luik, alleen aen eenen haek vast, en dreigt ieder oogenblik te vallen. Nevens het huis is een klein hofken, dat nog door eene, langsheen dooreenloopende, haeg van dorre dorens in twee helften gescheiden is. In het huis woonden twee broeders reeds sedert veertien jaren in onveranderlyke vyandschap. Gelyk in den hof, zoo was ook in het huis alles gedeeld, van de dakkamer tot in den kleinen kelder; de valdeur was open; doch daeronder had ieder zyn, met latten afgeslagen, gesloten ruim. Ook waren er overigens aen alle deuren hangsloten gehecht, alsof men
| |
| |
van stonden aen den overval van dieven vreesde; de stal behoorde aen den eenen, en het afdak aen den anderen broeder, toe. Geen woord werd er in huis gehoord, zoo er geen somwylen luidop vloekte.
Michiel en Koenraedje, zoo heetten de beide broeders, waren reeds zeer tot jaren en beide zonder vrouw. Koenraedjes vrouw was al vroeg gestorven en hy leefde voor zich alleen; Michiel was nooit gehuwd geweest.
Eene blauwgeverwde, lange zoogenoemde bankkist was de eerste oorzaek van den broederhaet.
Na den dood hunner moeder zoude alles gedeeld worden; de in het dorp gehuwde zuster had reeds haer kindsgedeelte bekomen. Koenraedje beweerde dat hy de kist van zyn eigen geld had gekocht, welk hy als gast met steenslagen op de straet had verdiend, dat hy ze slechts aen de moeder geleend had, en zy hem toebehoorde; Michiel echter beweerde dat Koenraedje moeders brood had gegeten, en daerdoor geen eigen goed had. Na een persoonlyken, hevigen stryd kwam de zaek voor den schoutet en zoo voor het geregt, en er werd beslist, dat, daer de broeders niet konden overeenkomen, alles in huis gezamenlyk met de kist verkocht, en de opbrengst gedeeld zou worden. Ja, het huis zelf werd openbaer te koop gesteld; dewyl er zich echter geen kooper voor opdeed, moesten de broeders het in Godsnaem behouden.
De broeders moesten nu hun eigen gerief, hun bed en dergelyke, openbaer weder inkoopen. Dat baerde aen Koenraedje veel kommer, want hy had iets meer gevoel dan gewoonlyk. - Er zyn in ieder huis velerlei dingen, die voor geenen vreemde tegen geld te verkrygen zyn; zy zyn veel meer waerd, dan men eigenlyk daervoor betalen kan, want er hechten zich gedachten en levensherinneringen aen, die voor geenen andere in de wereld waerde hebben.
Zulke zaken moeten stil van geslacht tot geslacht overgeërfd worden, daerdoor blyft hare vaste, innerlyke waerde onaengeroerd. Moet men ze echter weder uit de handen van anderen rukken en er met geld tegen vreemden om worstelen, zoo is een groot deel
| |
| |
van hare oorspronkelyke heiligheid weg; dan zyn zy in hare geldwaerde, worstelend, verkregen en men zou mogen zeggen niet stil als een heiligdom overgeërfd. Zulkdanige gedachten waren het, waerover Koenraedje dikwils het hoofd schudde, wanneer hem een oud stuk huisraed toegewezen werd, en als het in zwart fluweel gebonden gezangenboek der moeder met de zilveren sloten en de zilveren knoppen te koop kwam, en een treuzelaer het zilver in de hand woog om het gewigt te schatten, schoot hem al zyn bloed in het hoofd. Hy deed het gezangenboek tot eenen hoogen prys stygen.
Eindelyk kwam de kist op de ry. Michiel kuchte luid en aenzag met eenen navorschenden blik zynen broeder; hy zette er aenstonds eene aenmerkelyke som op. Koenraedje bood snel eenen gulden meer, zonder daerby op te zien, en hy telde de knoppen aen zyn wambuis. Michiel echter bood, onbeschaemd rondziende, hooger; geen vreemde bood mede, en van de broeders wilde geen aen den andere, ten zynen hoone, het voorwerp des stryds laten. Elk dacht ook by zichzelven: gy hoeft toch maer de helft te betalen, en zoo gingen zy immer hooger en hooger, en eindelyk werd de kist voor meer dan het vyfvoudige harer waerde, voor acht-en-twintig gulden, aen Koenraedje toegeslagen.
Nu eerst zag hy op en zyn gezicht was gantsch veranderd, hoon en spot spraken uit de opgetrokken oogen, uit den openen mond en uit gansch het voorovergebogen gelaet. ‘Als gy sterft zoo schenk ik u de kist, om er u in te leggen,’ zegde hy sidderende van woede tot Michiel, en dat waren de laetste woorden, die hy sedert veertien jaren tot hem gesproken had.
In heel het dorp werd de geschiedenis der kist tot allerlei jok en vermaek gebezigd, en waer er iemand Koenraedje zag, bemerkte men, hoe schandelyk Michiel gehandeld had, en Koenraedje ontstak steeds meer en meer in woede tegen zynen broeder.
Ook waren overigens de beide broeders heel verschillend van aert en gingen ook verschillende wegen.
Koenraedje hield eene koe, die hy met de koe van zynen gebuer Christiaen voor den veldarbeid te samen spande. In den overigen
| |
| |
tyd sloeg hy voor vyftien kreutsers 's daegs steen op de straet. Ook was Koenraedje zeer byzichtig; hy trad onzeker voort, en als hy vuer sloeg, bragt hy het tondel altyd na by den neus, om daerdoor zeker te zyn dat het brandde. Hy heette in gantsch het dorp ‘blind Koenraedje,’ het je werd hem gegeven, dewyl hy eene korte, ineengedrongene gestalte had.
Michiel was regt het tegenovergestelde. Hy was lang en mager en schreed er gansch zeker door; hy gedroeg zich volkomen op zyn boersch, niet omdat hy een byzondere boer was, want hy was er eigenlyk geen; maer dewyl zulk tot zynen handel zeer voordeelig was. Hy dreef namelyk handel in oude paerden, en de lieden hebben veel meer vertrouwen in een paerd, dat zy van eenen op zyn boersch gekleeden man koopen. Michiel was een slechte hoefsmid; hy verpachtte en verkocht ten deele zyne akkers, legde zich geheel op den paerdenhandel toe en leidde daerby een heerenleven. Hy was een gewigtige persoonaedje in gantsch de streek. Hy kende op zes, acht mylen in den omtrek, in het Wurtenbergsche, in gantsch het Sigmaringer en het Hechinger ‘landje’ en tot in het Baedsche, den toestand en het contingent der stallen, zoo wel als een groot staetsman de statistieke berigten van vreemde staten, en de samenstelling der kabinetten; en, gelyk deze in de nieuwsbladeren, zoo peilde Michiel de stemming des volks in de kroegen. In elk oord had hy ook eenen deugniet als afgezant, met wien hy menige geheime conferencie hield, en die, zoo noodig, eene estafette naer Michiel zond, namelyk zichzelven, voor dewelke, die verder niets verlangde, dan een goed drinkgeld in den letterlyken zin des woords. Michiel had nog geheime agenten, die de lieden tot revolutie in hunne stallen verleidden, en zoo kwam het dat in zyn afdak, dat tot stal diende, byna immer een marode-boerenpaerd was, dat hy voor eenen nieuwen veldtogt, voor de openbaerheid, dat is voor den verkoop op de markt afrigtte. Hy verwde de haren over de oogen, hy vylde de tanden, en wanneer het arm dier ook niets meer dan zemelen eten kon en met ander voeder verhongeren moest, dat bekommerde hem weinig, want hy maekte er zich onfeilbaer op de naeste markt weder van af.
| |
| |
Daerby had hy zyne byzondere kunstgrepen: hy stelde byvoorbeeld eenen handlanger aen, die in schyn eene ruiling met hem zou doen; zy maekten een afschuwelyk rumoer, dan riep Michiel zeer luid:
‘Ik kan niet ruilen, ik heb geen voeder en geene plaets, en zoo ik het paerd voor eenen karolien weggeven moest, zou ik het toch weg moeten doen!’
Of hy deed nog schranderder: hy nam voor een paer kreutsers een dommen boer, gaf hem den knol, liet hem voor hem ryden en zei: ‘wanneer een echte boer het dier hadde, dan konde men er een schoon paerd uit voederen; het gestel is ongemeen, de knoken zyn engelsch, er ontbreekt niets aen dan vleesch en dan is het zyne twintig karolienen waerd. Dan bragt hy eenen kooper, bedong zich nog een makelaersgeld en verkreeg by den verkoop van zyn eigen paerd nog een byprofyt. Meestendeels was Michiel vyand van geregtelyke akten, waerin men tegen de hoofdgebreken moest garanderen; hy liet er, wanneer het daerop aenkwam, liever nog een paer gulden af, eer hy zulke verbindtenissen aenging. Daerby had hy echter toch menig proces, die het paerd met het profyt opat; maer er ligt in dien aert van leven, van vry werkeloos rondzwerven iets zoo verleidends, en Michiel rekende altyd ook weder het een en het andere, zoo dat hy den paerdenhandel niet laten kon. Zyn grondregel was: ‘ik ga niet van de markt, of er moet geklapt zyn.’ Daermede meende hy dat een handel moet gesloten zyn, waer men de handen schallend te samen slaet. De handelsjoden op de markten waren hem ook veeltyds behulpzaem, en hy speelde weder met hen het zelfde spel.
Wanneer Michiel zoo naer de markt reed, of van de markt thuis kwam en Koenraedje aen de straet steen sloeg, zag hy zynen broeder half medelydend, half hoonend aen, want hy dacht: ‘O gy arme schelm, gy slaet steen van 's morgends tot 's avonds voor vyftien kreutsers, en ik verdien, wanneer het slechts een beetje goed gaet, vyftien gulden.’
Koenraedje, die zulks met zyne zwakke oogen toch bemerkte, sloeg dan op de steenen dat de splinters wyd rondom sprongen.
| |
| |
Wy zullen echter zien wie het verder brengt, Michiel of Koenraedje.
Michiel was een der aengenaemste gezellige menschen van geheel het dorp, want hy kon dag en nacht altyd voortvertellen, zoo veel listen en streken wist hy, en kende ook God en de wereld. Waerlyk, God kende hy weinig, ofschoon hy menigwerf naer de kerk ging; want daervan kan zich buiten niemand heel onthouden; maer hy ging naer de kerk gelyk velen, zonder daer by iets te denken, en zyn leven daer naer in te rigten.
Koenraedje had ook zyne ondeugden, en daertoe behoorde byzonderlyk zyn haet tegen zynen broeder, en de wyze, waerop hy dien uitdrukte. Wanneer men hem vroeg: ‘Hoe gaet het met uwen Michiel?’ antwoordde hy altoos: ‘Met dien gaet het nog zoo!’ en dan deed hy onder de kin met beide handen, alsof hy eenen knoop maekte, trok de handen van beide zyden weg, en stak de tong uit. Hy wilde, zoo als ligt te erkennen is, daermede zeggen: ‘die zal nog opgehangen worden.’
Natuerlyk spaerden de lieden deze vragen niet zeer, en het was steeds een byzonder gejuich wanneer men Koenraedje tot zyn immer hetzelfde antwoord bragt.
Verder stookten de lieden den haet der broeders aen, wel niet altyd uit boosheid, maer om dat het hun vermaek deed: Michiel echter schokschouderde alleenlyk verachtelyk, wanneer men hem van den ‘armen schelm’ sprak.
Nooit bleven de broeders in éene kamer; als zy zich in de kroeg of by hunne zuster aentroffen, ging altyd een hunner voort.
Niemand dacht meer aen hen met elkander te verzoenen, en als twee lieden in vyandschap met elkander waren, zei men spreekwoordelyk: ‘Die leven als Michiel en Koenraedje.’
Thuis spraken de twee broeders geen woord, als zy zich ontmoetten; ja zy zagen zich niet eenmael aen. Dan zelfs, toen de eene merkte, dat de andere onpasselyk in het bed lag, ging hy den wyden weg naer de zuster, die in de Kikvorschstraet woonde en zegde: ‘ga er eens naer toe ik geloof dat hy niet wel is,’ en dan
| |
| |
werkte een ieder van de broeders gewis stil en zonder gerucht om den anderen niet te stooren.
Buiten huis echter en onder de menschen leefden zy in regelmatige vyandschap en niemand dacht dat er nog een liefdevonk in hen was.
Dat duerde nu tot in het veertiende jaer. Onder het menigvuldig heen- en wederhandelen was het geld van Michiels verkochte twee akkers door zyne vingers gevallen, hy wist niet hoe; Koenraedje echter had zich van eenen landverhuizer nog eenen nieuwen akker aengekocht en byna geheel betaeld. Michiel hield zich nu meest bezig met andere lieden in den handel behulpzaem te zyn, en hy dacht door het verkoopen van eenen nieuwen akker zich weder vlot en zelfshandelend te maken.
‘En er kwam een nieuwe koning in Egypte,’ dit vers van den tweeden boek Mozes, kap. 1, B. 9 konden die lieden des dorps op eene eigenaerdige wyze op zich zelven toepassen. De oude pastor was gestorven; hy was een goed man, maer hy liet alles gaen gelyk het ging. De nieuwe pastor, welke in dit dorp gekomen was, was een yverig, jong man: hy wilde alles in orde brengen, en hy bragt ook veel tot stand; tot dat hy eindelyk in openbare betrekking met Lisle den waerd uit het Schaepje kwam, waerom hy zich toch niet meer in de byzondere belangens der lieden mengde, want men zou hem hebben kunnen zeggen: ‘veeg gy uwe eigene deur!’ Nu echter was nog alles in goeden staet.
Het was op eenen zondag na de middagskerkdienst. Daer zaten de lieden te samen op het timmerhout voor het nieuwe brandspuithuis nevens de gemeentehuispomp. Michiel was er ook by, hy zat er gebukt en knauwde spelende aen eenen strooihalm. Pieter, de vyfjarige jongen van Schakkertje's Wannes ging voorby. Een van hen riep het kind en zegde in den zak tastend: ‘kyk, Pieter, gy krygt vier noten, wanneer gy Koenraedje nadoet; hoe doet Koenraedje?’ De jongen schudde neen en wilde weggaen, want hy was voorzichtig en vreesde den tegenwoordigzynden Michiel; maer hy werd vastgehouden en byna gedwongen, en eindelyk deed hy het knoopenleggen, het vasttrekken en het tongenuitsteken na, het
| |
| |
was een geschater dat men het door het halve dorp hoorde. Als nu de jongen de noten wilde, bleek het dat de belover er geene had, en een nieuw geschater ontstond, wanneer de knaep met de voeten naer den bedrieger stampte.
De nieuwe pastor was ondertusschen den kleinen heuvel aen het gemeentehuis afgekomen: hy was blyven staen en had het heele spel gezien. Wanneer nu de knaep voor zyn dringend eischen nog zou geslagen worden, trad de pastor snel by en rukte het kind weg; al de boeren stonden haestig op en namen de mutsen van het hoofd. De pastor nam den koster, die er by geweest was, mede door het dorp en liet zich van hem alles vertellen. Hy vernam de vyandschap der broeders en al wat wy tot hiertoe leerden kennen.
Des zaturdags daerna werd Koenraedje, toen hy in 't midden des dorps steen sloeg, tegen morgen vroeg, na de kerkdienst, by den pastor ontboden. Hy deed daerop de oogen wyd open, zyne pyp ging uit, en byna twee seconden lang bleef de steen onder zynen met een plank bezoolden voet ongespleten, hy kon zich volstrekt niet inbeelden wat er in de pastory te doen was, hy zou er gaerne seffens heengegaen zyn.
Het verzoek trof Michiel als hy juist een ouden knol ‘zyne zondagleerzen smeerde’, zoo noemde hy namelyk het oppoetsen der hoeven; hy schuifelde de melodie van een ontuchtig lied, maer hield toch in het midden op, want hy wist wel wat er morgen geschieden zou. Hy was blyde dat hy zich toch nog op eene duchtig gezouten tegenpreek voorbereiden kon; een paer brokken daervan prevelde hy reeds nu stil tusschen de tanden.
Des zondags morgend, hield de pastor eene preek over den text Psalm 129; ‘zie hoe goed en hoe liefelyk is het, wanneer broeders te samen zitten.’ Hy toonde hoe alle geluk en alle vreugde half en nietig is, wanneer wy het niet met hen genieten en deelen, die onder het zelfde moederherte als wy gerust hebben; hy toonde hoe de ouders aen deze zyde des grafs niet gelukkig en aen gene zyde niet zalig kunnen worden, wier kinderen haet, nyd en boosheid scheidt; hy wees op het voorbeeld van Kaïn en Abel en toonde hoe
| |
| |
de broedermoord de eerste giftige vrucht des zondenvals was. Dit alles en nog veel meer sprak de pastor met klankvolle, donderende stem, zoo dat de boeren van haer zegden: ‘zy drukt de muren uit elkander; maer inderdaed het is byna nog ligter de muren uit elkander te drukken, dan de verharde verslotene borst der menschen te openen. Barbara weende bittere tranen over de onbarmhertigheid harer broeders, en ofschoon de pastor tienmael herhaelde dat hy noch dezen noch genen bedoeld had, maer dat ieder de hand op het hert mogt leggen en vragen of hy de echte liefde jegens de zynen voedde, zoo dacht ieder toch maer: ‘dat geldt Michiel en Koenraedje, dat is bloot op hen gemunt.’
Deze twee stonden niet ver van elkander, Michiel knauwde aen zyn muts, die hy tusschen de tanden hield, Koenraedje echter luisterde met openen mond, en als beider blikken elkander ontmoetten, viel Michiel's muts uit zyne hand en hy bukte snel.
Het lied maekte een zacht, kalmend slot; maer eer nog de laetste toonen uitgeklonken hadden, was Michiel uit de kerk en stond voor de deur van de pastory. Zy was nog gesloten: hy ging in den hof. Lang stond hy hier aen den biekorf en zag het yverig werken der diertjes na:
‘Die weten 't niet, dat 't zondag is.’
en hy dacht: ‘gy hebt ook geenen zondag in uwen handel, want gy hebt ook geen regten werkdag,’ en hy dacht weder: ‘hoe veel honderd gezusters er in zoo eenen biekorf by elkander woonen en alle arbeiden gelyk de ouden!’ doch hy bleef niet langer by dergelyke gedachten; hy besloot, zich door den pastor geen strikken te laten spannen, en als hy den godsakker over zag, dacht hy aen de laetste woorden van Koenraedje en zyne handen wrongen zich tot vuisten.
In de pastory vond Michiel den pastor en Koenraedje reeds in yverig gesprek te samen; de pastor stond op; hy scheen den aenkomende niet meer verwacht te hebben. Hy bood Michiel eenen stoel aen: zynen broeder aenduidende, sprak echter Michiel:
‘Heer pastor, allen eerbied voor u, maer ik zet my niet neder, waer die is; heer pastor gy zyt eerst kort in het dorp, gy weet niet
| |
| |
wat die voor een leugenaer is, dat is een schynheilige vos, maer die heeft het vuistendik achter de mouw. Alle kinderen doen hem na,’ voer hy tandeknersend voort, ‘hoe gaet het met uwen Michiel?’ hy maekte nu de ons overtollig bekende figuer, en dan zegde hy weder sidderend van woede: ‘Heer pastor, die daer is de schuld van myn ongeluk, hy heeft my de vrede uit het huis gejaegd en ik heb my aen den duivel met den paerdenhandel overgeleverd. Gy hebt het my voorzegd, gy, “zegde hy op zynen broeder losvarend,” ik zal my nog aen den halster van een paerd ophangen, maer eerst moet gy er aen.’
De pastor liet beide broeders uittieren; hy gebruikte zyne waerdigheid alleen in zooverre om hen van dadelykheden terug te houden. Hy wist wel dat wanneer de langwederhoudene woede uitgestort is, dan ook de liefde te voorschyn komen moet, maer hy bedroog zich nog half.
Eindelyk zaten de beide broeders sprakeloos en alleen nog luid ademend daer, geen bewoog zich. De pastor sprak eerst met zachte woorden, hy opende alle verborgene plooijen des herten; er hielp niets, de beide broeders zagen naer den grond. - De pastor schilderde hun de kwalen hunner ouders aen de andere zyde des grafs, Koenraedje zuchtte, maer hy zag niet op; de pastor nam al zyne kracht te samen, zyne stem dreunde als die van eenen straffenden propheet, hy maelde hun, hoe zy na hunnen dood voor den regterstoel des Heeren zouden komen en de Heer hun zou toeroepen: ‘Wee! wee! wee! gy hebt met verstokt hert in haet geleefd, gy hebt de broederhand aen elkander onttrokken, gaet heen, aen elkander gekluisterd, versmaed eeuwig in de helle.’
Alles was stil, Koenraedje wischte zich met zyne mouwen de tranen af, dan stond hy op en zei: ‘Michiel!’
De aengesprokene had sedert zóo vele jaren dezen toon niet gehoord, dat hy plotseling opzag en Koenraedje trad nader en zegde: ‘Michiel, vergeef!’ De handen der broeders lagen vast in elkander, en de hand des pastors als zegenend daerop.
Alles in het dorp zag op en verheugde zich, toen men Michiel
| |
| |
met Koenraedje hand in hand den kleinen heuvel aen het gemeentehuis afkomen zag.
Tot thuis lieten zy elkaers handen niet los, het was alsof zy de lange ontbering inhalen moesten. Thuis echter rukten zy snel de hangsloten af, gingen in den hof en trokken de haeg om; hoeveel koolen er ook daerdoor ten gronde gingen, moest dit teeken van tweedragt weg.
Dan gingen zy naer hunne zuster en aten aen eene tafel nevens elkander.
'S namiddags zaten de twee broeders in de kerk en elk hield eene zyde van het gezangenboek der moeder in de hand.
Hun gantsch leven werd voortaen wederom een eenig.
|
|
Auteursrechtvrij