Logo DBNL
Het Taelverbond. Jaargang 3 (1847)

Het Taelverbond. Jaargang 3

(1847)– [tijdschrift] Taelverbond. Letterkundig Tydschrift, Het–rechtenstatus Auteursrechtvrij

Vorige Volgende

Kort begrip eener geschiedenis der Nederduitsche letterkunde.
(Vervolg van bladz. 428).

Tweede tydvak.

Wanneer Jakob van Maerlant in 't midden der dertiende eeuw verscheen, was de ridderschap aen 't vervallen, en andere denkbeelden wachtten slechts op het sein om datgene den voet te ligten, wat gedurende drie eeuwen de kracht van midden-Europa had uitgemaekt. De steden waren aenmerkelyk opgekomen, en vorsten en edelen voelden er zich naer toe gedreven. De rampspoedige togten in Palestina hadden menigen van het heilig land verwyderd en de droomen van naem en faem doen verdwynen. De ongevoeligheid voor den toestand van het Oosten was zoo verre gekomen, dat de oproep der meest bezielde dichters, der welsprekendste redenaers geen enkel harte meer raekte. Het zedebederf had zyn hoogsten top bereikt. ‘De wereld trekt ten einde!’ roept Maerlant uit, ‘wy zyn aen de dagen genaderd door den apostel voorspeld. De menschen hebben enkel zich zelven nog lief. Als zy maer ryk zyn aen goederen, zy bekreunen zich niet hoe zy er aen zyn gekomen; als zy zich maer vermaken, wat raekt het hun of zy logen dan waerheid hooren. Wel gekleed, wel geschoeid te zyn, wel te eten, fyne wynen te zwelgen, op zachte kussens in te slapen, dat is het waer wy naer

trachten, priesters zoo wel als leken. Het is de zelfzucht die ten troon zit.’ Eene zoo krachtige als tot nog toe ongehoorde tael, bragt oneindig toe om de Nederlanders tot het lezen van meer ernstige boeken over te halen: het nuttige won het op het aengename. Het was Maerlant die hierin zyne landgenooten voorging. Wy zagen zoo even dat hy in zyne jeugd zich door den stroom der schilderende letterkunde had laten medeslepen, dat hy twee romandichten had bewerkt: den Alexander en den Oorlog van Trojen. Sedert wydde hy zich toe aen de geschiedenis en de wetenschap, onderwees zyne landgenooten in de natuerkunde, schreef over de pligten van den mensch, ja durfde de titels van adeldom elders dan op een perkament zoeken en den geestelyken hunne onmatigheid verwyten. Te regt dus verdient hy den eerenaem van vader aller nederlandsche dichters, gelyk zyne opvolgers hem noemden, en men is geneigd hem den doodsteek te vergeven, dien hy aen de poëzy gaf, wanneer men nadenkt wat een gelukkigen invloed hy op den zedelyken toestand zyner landgenooten heeft uitgeoefend. Hy verbrak den afstand tusschen de geleerde wereld en het volk, met de beroemste werken van zynen tyd in de landtale over te brengen. Hy moge slechts een vertaler zyn geweest: men kende toen nog de kunst niet, of men achtte het beneden zich, eens anders gedachten zich toe te eigenen. Of misschien was alleen de groote naem des vertaelden schryvers toereikend om den nieuwsgezinde aen vervolgingen te onttrekken. Trouwens het was niet alleen tegen de heerschende letterkunde dat hy te worstelen had; min edele hartstogten waren tegen hem aen 't woelen. Werd hy niet om zynen rymbybel, in 1270 uitgegeven, vervolgd en aengeklaegd, zoo dat hy bevel kreeg zich voor den Paus te verantwoorden, en zyn boek aen een onderzoek te onderwerpen?

Wy zien dus uit Maerlant's werken dat de zucht tot veredeling van zyn evenmensch het eenig doel des schryvers was, en dat hy min zyn' eigen roem dan 't geluk zyns lands voor oogen had. Had hy anders gedacht, zekerlyk zoude hy zynen dichterlyken geest den teugel gevierd hebben. Wanneer hy door geene kluisters gebonden was en zyn gevoel kon lucht geven, dan was hy dichter,

en hy zou de kracht bezeten hebben om de poëzy een nieuwen trap van luister te doen beklimmen. Hy oefende juist een tegenovergestelden invloed uit.

Foppens en Paquot doen Maerlant in het jaer 1235, te Damme, in Vlaenderen, geboren worden. Niets is meer twyfelachtig dan deze opgave. Meer naer de waerheid schynt het te wezen dat hy in 't jaer 1300 aldaer overleed, nu eenige jaren het ambt van stadsgreffier te hebben waergenomen. Een Vlaming was hy volgens zyne eigene betuigenis: ergens noemt hy zich onderdaen van den hertog van Braband, en hy droeg een zyner werken op aen graef Floris V van Holland. Eer hy te Damme vertoefde, schreef hy, volgens zyn zeggen, een werk te Maerlant, zyne geboorteplaets misschien, maer die men niet weet of zy nog bestaet dan of ze eenmael verging by eene van die overstroomingen, welke voorheen zoo dikwerf onze zeekusten en den loop onzer binnenwateren in hunne rigting veranderden. Uit dit een en ander kan men opmaken dat Maerlant in zyne jeugd verscheidene streken bezocht heeft; misschien was hy gehecht of aen eenen groote in de hoedanigheid van spreker, of aen eene welkdanige inrigting. Het groot getal werken, uit zyne pen gevloeid, duiden genoegzaem aen dat hy nog al een tamelyk hoogen ouderdom moet bereikt hebben. Deze werken zyn: de Rymbybel, waerachter hy de Wrake van Jerusalem gevoegd heeft; Die Spiegel historiael; Der naturen bloeme; Het leven van S. Franciscus, welke hy alle sedert 1270 uit het latyn vertaelde of navolgde. Buiten deze hoofdwerken schreef Maerlant een groot getal kleinere in clauselen verdeelde gedichten, onder anderen het Boucsken van den houte, of de drie gaerden, zynde een wonderverhael van des Heilands kruis, en waerschynelyk een gewrocht van zyne jeugd; Van den V bloemen; Van ons heren wonden; Van ons heren kijnsheide; Van den lande van over see. Zyne overgroote vermaerdheid deed in lateren tyd werken aen hem toeschryven, welke hem sedert betwist zyn geworden; by voorbeeld: de Hemelichede der hemelicheit, zynde de vertaling van een gewaend werk van Aristoteles, over de kunst van regeeren. Het oorspronkelykste en meest dichterlyke zyner gewrochten is zonder tegenspraek de Wapen Martijn, een in samenspraken en

in clauselen verdeeld gedicht, handelende over de ongelykheid der standen en het zedenbederf, waerin adel en geestelykheid vervallen waren. De Wapen Martijn, waerin nu eens de toon der satyre dan een lyrische gang heerscht, heeft niet veel boven de duizend verzen; doch deze kortheid is ruimschoots vergoed door het edele der meening en der uitdrukking. Die zucht om zyn evenmensch zedelyk te verbeteren is het, welke vooral den bynaem verregtvaerdigt van

Vader
der dietsche dichter algader,

door zyne onmiddelyke opvolgers aen Maerlant gegeven; maer welke bynaem sedert verkeerdelyk werd verklaerd, alsof die uitstekende genie de oudste vlaemsche dichter ware, wiens werken tot ons zyn gekomen. Ik deed reeds opmerken dat Reinaert de Vos eene volle eeuw ouder is dan de groote werken van onzen dichter, en dat hy zelf van de meeste riddergedichten spreekt als door al de Nederlanden verspreid zynde.

Maerlant voelde een byzonderen afkeer voor de fransche dichters, die hy voor valsche leugenaren uitmaekt. Voorzeker had hy het oog op de Trouvères, die de graven en gravinnen van Vlaenderen omringden, en waren die uitvallen zydelings gerigt tegen Guy van Dampierre. Men moet het bekennen, deze vorst verdiende des dichters edele verontwaerdiging, zoowel om dat hy het nationael beginsel op zyde ging als wegens zyne verregaende vrekheid, eene ondeugd door Maerlant ten scherpste gehekeld. Maerlant beschouwde de wereld naer den toestand van zyn vaderland; hy voorspelde er den ondergang van; en men kon gewis niet zeggen dat hy onjuist voorzag, wanneer men de voor Vlaenderen beklagenswaerdige gevolgen nagaet der toenmalige staetkunde. Maer het lag in het noodlot der zoo hartstogtelyk beminde tael van in de wisselvalligheden, welke de vryheid op onzen bodem moest ondergaen, te deelen. Zoo schreef Lodewyk van Male in het vlaemsch wanneer hy zyne onderdanen vleide of te ontzien had, en drukte hy daerentegen de zuivere meening van Frankryk uit, wanneer hy daegs vóor den veldslag van Roozebeke aen zyne vlaemsche

legioenen verbod gaf, zich van eene andere tael dan van 't fransch te bedienen. In de tegenovergestelde gelederen verbiedt Filips Van Artevelde genade te schenken aen de huerlingen van den onvaderlandschen graef: ‘dat men alleen den koning spare,’ zegt hy, ‘hy is nog een kind; wy zullen hem dwingen van ons te verstaen: wy voeren hem meê naer Gent om hem vlaemsch te leeren.’

Zie daer de twee grondbeginsels, welke elkander een hardnekkigen oorlog aendoen: een oorlog van vernieling van wege Frankryk - van bewaring van de zyde der Vlamingen. Onze voorouders vielen! maer hun gedrag was grootmoedig: de krygsman had de stem des dichters beantwoord!

Terwyl de graven van Vlaenderen, nu eens vrienden dan weder vyanden der fransche koningen, tegen het nationael beginsel worstelen, zien wy de hertogen van Braband als verlichte vorsten er eene eer in stellen om de volkstael van den glans hunner kroon te doen deelen. Wy zagen reeds hoe de zoo hoffelyke als dappere Jan I, de vlaemsche lier deed klinken voor de schoone jonkvrouwen van zyn hof. Willems heeft ons de negen fraeije minneliederen medegedeeld van den oudsten nederlandschen dichter onder de gekroonde hoofden1, die, gelyk genoegzaem bekend is, ten jare 1294 is overleden.

Deze vorst zal, meer dan elk ander, dichters aen zyn hof gelokt hebben, ja het schynt zelfs dat Van Helu daer schitterde. Jan Van Helu, die deel nam aen den slag van Woeringen, men weet niet in welke betrekking, bezong in een uitgebreid gedicht dit merkwaerdig wapenfeit, hetwelk het hertogdom Limburg aen Braband toevoegde. Zyn gedicht droeg hy op aen de bruid van des overwinnaers zoon, Margareta van Engeland, voor wie hy het schreef, zegt hy, ten einde met de zucht om de heldendaden van haren schoonvader te kennen, haer ook de lust mogte bevangen om de tale des Lands te leeren.

De Slag van Woeringen mag een heldendicht genoemd worden. Men kan het epische niet van een conventioneelen vorm doen

afhangen, en Van Helu kan niet verwezen worden omdat hy misschien nooit de modellen der oudhoud gekend heeft. By de beschouwing van een kunststuk, welkdanig ook, mag men niet uit het oog verliezen tot welken tyd en tot welk volk hetzelve behoort. In het werk van Van Helu heerscht eenheid, en de held er van is met stoute en grootsche trekken geschetst. Eene eenvoudige en zuivere, dikwyls zeer dichterlyke uitdrukking verregtvaerdigt den ophef aen dit dichtstuk gegeven, sedert dat Willems het deed kennen.

Met geen minder regt mag de titel van heldendicht toegekend worden aen een gewrocht van een ander ongenoemden schryver: de Grimbergsche Oorlog, een dichtstuk van by de 13,000 verzen, waervan omtrent de 1400 laetste uit eene tweede pen zyn gevloeid. Dit poëtisch gewrocht bezingt den oorlog van den hertog van Braband tegen den heer van Grimbergen, den ondergang van dezen en van gantsch zyne maegschap. Tegen den gewonen gang der grootere gedichten is de held van het stuk de overwonnene: eene stoute onderneming reeds, maer die door den uitval volkomen is bekroond. En inderdaed, de schryver heeft zeer goed al het belang op de Berthouden weten te brengen; men wenscht hun de zege toe, ofschoon tegenover hen een vierjarige vorst aen eenen wilg hangt te schommelen, en wiens geheele toekomst aen den uitval van den slag afhangt: het is ter nauwernood dat hy dat zoo dramatisch voorval aenraekt. Overal komen de Berthouden voor als de dappersten der dapperen, als ware toonbeelden van koene en onafhankelyke ridderlykheid.

Meer dan aen Van Helu moet men den schryver van dit dichtstuk zyne langdradigheid verwyten: de beslissende veldslag beslaet niet min dan vier duizend verzen. Van de Grimbergsche Oorlog bestaen slechts twee afschriften; waervan het oudste door l'Espinoy, in 1620, vervaerdigd werd. Opmerking verdient het dat men tot heden nog niet het geringste perkamenten brokstuk van dit dichtwerk gevonden heeft; nogtans wil ik het vermoeden niet uiten als of hier een letterkundig bedrog onder schuilen mogt, gelyk het geval is met de hollandsche kronyk van Klaes Kolyn.

Deze hollandsche kronyk zou tot het einde der twaelfde eeuw behooren: ze ware dus eene eeuw ouder dan de schriften van Maerlant. De oudheidkundige van Alkemade had er eene zoogezeide kopy van gekocht, welke hy op zyne beurt afschreef voor den Leidschen hoogleeraer Matheus. Op dit laetste stuk gaf Dumbar, in 1719, de kronyk uit in het eerste deel zyner Analecta Belgica. Ze werd heruitgegeven, in 1745, door Van Loon, nog altyd als het werk van eenen monik uit de abdy van Egmond, met name Klaes Kolyn. Huydecoper toonde het eerst aen dat ze 't gewrocht was van eenen bedrieger, en een opraepsel van verzinde en van elders gehaelde geschiedenissen. Het gevoelen van dezen schranderen geleerde werd sedert bygetreden door de geschiedschryvers Wagenaar, Kluit en Van Wyn.

In het midden der laetstverloopene eeuw gaf Huydecoper eene andere hollandsche kronyk in 't licht, geschreven door Melis Stoke, een' tydgenoot van Maerlant en die zyn werk voltooide in 't jaer 1305. Stoke was priester van het Utrechtsch kapittel en was in dienst van den hollandschen graef Floris-de-Vyfde, mede eenen aenmoediger der nationale letterkunde. Stoke's zegwyze is zuiver gelyk degene van Maerlant, wiens werken waerschynlyk den hollandschen kronykschryver tot model zullen gediend hebben.

Onze blikken terugbrengende op het zuidelyk gedeelte der Nederlanden, ontmoeten wy Jan Deckers of De Klerk, van Antwerpen, welke door de aenmoediging der brabandsche vorsten en grooten zich aen het schryven stelt van uitgebreide rymkronyken en leerdichten. Hy droeg aen hertog Jan-den-Derde zyne Brabandsche Yeesten op, een historisch gedicht van verscheiden duizende verzen, in den waren volkstoon en zonder de minste aenmatiging geschreven. Deze kronyk werd later onder het oog van den geschiedschryver A-Thymo, door eenen ongenoemde, tot aen den burgondschen tyd voortgezet.

De Klerk volgde geheel en al de voetsporen van Maerlant. Behalven het bovengenoemd historisch werk, eene andere kronyk op de krygsbedryven van den derden Edouard van Engeland, in

Vlaenderen en Braband, en misschien nog een' ridderroman, berymde hy twee leerdichten: de Leeken Spiegel (1330) en de Dietsce Doctrinael (1345), twee gedichten zoo krachtig als zuiver van styl, en welke van een grooten invloed zyn geweest op den volksgeest. Het was toen juist de tyd dat de hertogen van Braband en de graven van Holland groot belang toonden voor het openbaer onderwys, en dat de broeders van het gemeene leven, eerst te Deventer opgerigt door Geert Groote (Gerardus Magnus), den vriend van Ruysbroek en een voornamen leerling van den leeraer by de parysche Sorbonne, Gerson, zich verspreidden door al de Nederlanden, de landen van den Nederryn en Westfalen. Langs alle kanten rezen scholen voor het lager en het middelbaer onderwys op, waeruit talryke opvoedingswerken, gelyk die dietsce Catoen, die dietsce Lucidarius en dergelyke meer te voorschyn kwamen. Ook de genees- en natuerkundige wetenschappen bewezen door talryke werken dat ze hier te lande sterk beoefend werden, zelfs, gelyk thans nog, dat in ons volkskarakter eene voorliefde verborgen ligt voor de studie der natuer. Behalven het reeds vermelde groot werk van Maerlant, het hoofdgewrocht uit de middeleeuwen over de natuerlyke geschiedenis, bezitten wy nog de volgende rymwerken: Natuerkunde van het Heelal, volgens deszelfs geleerden uitgever Clarisse ten onregte toegeschreven aen den Brabander Gheraert van Lienhout; de Cracht der Mane van Henric van Hollant; Astronomia en Fleubotomia van Klaeskijn; Heimelicheit van Man en Vrou; der Vrouwen heimelicheit; eene Chiromancie of handkykery van zekeren Pape van den Hamme. Het mangelt ons zelfs niet aen prozawerken uit de veertiende eeuw, handelende over geneeskunde en physiologie: dergelyke zyn de werken van Jan Ypermans, zekere verhandeling over de handwaerzeggery en eene andere over de gelaetkunde.

Tusschen de schilderende en de leerende letterkunde, of des adels en der burgery, plaetst zich de monikken-letterkunde, nu eens tot deze dan tot gene overhellende, doch steeds met een doel van godvrucht; aen alles eene byzondere tint gevende, - aen de wereldsche, zelfs heidensche zaken eene christelyke beduidenis,

aen de uitstorting van 't godvruchtig harte het vuer der liefde. Getuige die lachende afdwaling van den geest bekend, onder den naem van de Reis van Sint Brandaen, een verward samenweefsel van overleveringen tot de godenleer onzer voorouders behoorende en van aerderykskundige misgrepen, alles toegepast op een onzeker wezen, dat men onder de heiligen wil plaetsen: getuige nog Theophilus, de Faust, de don Juan der middeleeuwen. Wordt men niet, na de beschouwing van dergelyke gewrochten, overtuigd, dat de van de wereld vermoeide minnaer van 't wonderbare onmogelyk zyne voorliefde voor het fantastische op den drempel des kloosters aflegde? Wy zien eene non een zwaerlyvig boek volschryven met geestelyke zangen, welke van zoo een hevigen liefdegloed blaken, dat men zich afvraegt, of ze niet eerder tot een menschelyk wezen dan tot den hemel gerigt zyn.

In die dagen heerschte de ergerlykste losbandigheid in de kloosters, en de studiezucht was overal verkoeld. Eenige godvruchtige mannen traden als waerdige wrekers op der zedelykheid en der godsdienst, beide zoo smadelyk beledigd door degenen die beweerden er de steun van te zyn. Onder degenen welke in de Nederlanden de bedorvenheid te keer gingen staet de zalige Jan van Ruysbroek, prior der abdy van Groenendale by Brussel, aen 't hoofd, een man ten jare 1293 van brabandsche edele ouders geboren. Ruysbroek, die voor onzen besten prozaschryver uit de middeleeuwen doorgaet, behoort tot die keurige verstanden, welke in de veertiende eeuw de rigting gaven aen den mystieken geest, eenen by uitnemendheid weldadigen geest voor eenen tyd dat de wanorde onder de geestelykheid haer toppunt bereikt had. Zyne talryke schriften zyn ons bewaerd gebleven, waeronder verscheidene van zyne eigene hand geboekstaefd. En nogtans ondanks hunne waerde, zoo ten opzichte van tael als der strekking, niet tegenstaende dat ze de zeldzame eer hebben genoten van in romaensche talen te worden overgebragt, blyven Ruysbroek's schriften nog immer onuitgegeven, indien men er éen uitzondert het Cieraet der geesteliker bruloft, in het begin der zeventiende

eeuw, op het tydstip der zaligverklaring van den vader van 't nederlandsch proza gedrukt1.

Eenige jaren vóor Ruysbroek, gelyktydig met Maerlant, leefde in de abdy van Eenhame, by Audenaerde, Martyn van Thorout, een even godvruchtig als geleerd man, en die zich van een zuiveren en beschaefden styl wist te bedienen. Hy was reeds hoog van jaren toen hy in 1290 een zyner gedichten eindigde. Hy vertaelde de spreuken van Cato en schreef verscheidene legenden, onder anderen degene der heilige Eustachius, Werner, Agatha en Catharina. Zyn tydgenoot Willem, van de abdy van Afflighem, schreef omtrent het jaer 1260 het leven van Sinte Ludgarde, en zeker Broeder Geeraert hetgene van Sinte Kristina de Wonderbare. De legenden, als uitdrukking van de schilderende letterkunde der kloosterlingen, moeten zeer talryk zyn geweest: daer is evenwel slechts een gering aental van tot ons gekomen; want behalve de reeds opgenoemde, behalve het leven van Sint Franciscus, door Maerlant berymd, kennen wy enkel nog der Ystorien bloeme en een brokstuk van een martelaersboek. Het leven van Sint Amand, door Gillis de Wevel, van Brugge, die ten jare 1366 de laetste hand aen zyn werk bragt, behoort eerder tot de geschiedenis van Vlaenderen. Talryk ook zyn de schriften, zoo in proza als in gebonden styl, op het leven van den Zaligmaker. Eenige dezer verhalen, doch die niet allen op de aengenomene overlevering berusten, zyn reeds door de drukpers verspreid; hetgene door den Groningschen hoogleeraer Meyer, op een handschrift van de luiksche boekzael, uitgegeven, is gewis een der oudste, zoo niet het alleroudste gedenkstuk van nederduitsch proza dat ons bewaerd is gebleven.

Wanneer men de aendacht van het monikken-leven naer de groote samenleving wendt, ziet men midden in de veertiende eeuw een verschynsel in de nederlandsche letterkunde, dat tot nog toe by geen ander hedendaegsch volk is waergenomen: ik bedoel het

bestaen van een eigenlyk gezegd tooneeel, het opvoeren van treurspelen en kluchten, welke in dezelfde verhouding staen met de werken der klassieke letterkunde als de historische- en de heldengedichten. Het handschrift waerin deze tooneelstukken zyn opgenomen, behoort tot het begin der vyftiende eeuw; doch het is oogenschynlyk een afschrift van dichtstukken, waervan de jongste tot het midden der veertiende eeuw mogen terug gebragt worden, destyds dat het volksleven in Vlaenderen het jeugdigste was. Deze tooneelstukken zyn ten getalle van tien, waeronder vier treurspelen, welligt door een zelfden dichter bewerkt, maer die de eerste niet kan zyn geweest welke onze voorouders het genoegen der tooneelvertooningen verschafte. Een dier stukken, het zinnebeeldig spel van den winter en den zomer, is eene voor het tooneel bewerkte navolging van eenen twist tusschen de lente en den winter, in 't midden der negende eeuw in 't latyn geschreven door den Vlaming Milo, monik in de abdy van St. Amand te Elnon, by Atrecht, denzelfden die een leven van Sint Amand in verzen bragt.

In het handschrift zyn de stukken volgens order der vertooningen geschikt, in dier voege dat elk groot spel, abel spel geheeten, gevolgd is van eene klucht of sotternie. Dezelve zyn van eene gemeenschappelyke proloog voorafgegaen, het geen doet vermoeden dat ze aen den een' of anderen spreker zullen toebehoord hebben, die ze met zyne gezellen vertoonde. Hoedanig de inrigting was der vertooningen zullen wy hier niet onderzoeken. Alles wat wy zeker weten is, dat de vertooningen in het bovengedeelte van een huis gegeven werden, dat er tusschen het abelspel en de klucht een genoegzaem lange rusttyd bestond, om den aenschouwer de gelegenheid te laten van ververschingen te nemen, en dat men waerschynlyk des anderen daegs de vertooning der twee opvolgende stukken kwam bywonen.

De drie hoofdstukken heeten: Esmoreit van Sicilie, de hertog van Brunswyk en Lancelot van Denemarken. Ten einde den gang dier stukken te doen kennen, wil ik trachten eene schets van den Esmoreit te geven.

De starrewichelaer eens mahomedaenschen konings leest op

zekere nacht in de hemellichten dat den koning van Sicilie een zoon is geboren, die zyn meester zal om hals brengen, na deszelfs dochter getrouwd en van het mahomedaensche geloof afgebragt te hebben. Meester Plautus, de bedoelde wichelaer, bedenkt een middel om het noodlot te verschalken: hy zal zelf zich naer Sicilie begeven, ten einde door geld of list zich van den jongen prins meester te maken. De koning zal hem in zyn paleis opvoeden en er een vromen heiden van maken, hem in de waen latende dat zy beiden vader en zoon zyn.

In Sicilie was de geboorte van dat kind voor velen eene oorzaek van angst. Robbrecht, des konings neef, is er zoo nydig om dat hy besluit den kleine te vermoorden; maer op het oogenblik dat hy zyn boos voornemen meent te voltrekken, staet meester Plautus vóor hem. De starrewichelaer stelt voor het kind af te koopen om het in de landen van Mahomed te voeren. De koop is weldra gesloten, en meester Plautus brengt Esmoreit naer Damas by zyn meester, die hem voor een' vondeling laet doorgaen en aen de zorgen zyner dochter Damiette toevertrouwt.

Intusschen verdiept men zich aen het hof van Sicilie in gissingen omtrent het verdwynen van den jongen prins. Robbrecht werpt het vermoeden op, dat de koningin wel aen eene euveldaed kon schuldig zyn; want dat zy om reden van des konings gryzen baerd haren echtgenoot niet al te zeer getrouw meer is. De koning van minnenyd vervoerd overlaedt de koningin met scheldwoorden en laet haer door zyn' neef in de gevangenis leiden.

Esmoreit is achtien jaren geworden. Onder 't eenzaem wandelen in de vorstelyke tuinen van Damas grypt hem eene verwondering aen dat de schoone Damiette, zyne gewaende zuster, nog niet bemint. Of voedt zy misschien eene verborgene liefde? Gelyktydig komt daer de bevallige prinses, zonder dat zy van Esmoreit wordt opgemerkt. Maer wat een slag voor hem! hy hoort uit haren mond dat hy niet haer broeder maer een vondeling is, welligt van lage afkomst of uit verre streken. Welkdanig ook de uitval zy, hy zal weten wie hem zoo onmenschelyk verliet. Op deze woorden kan Damiette niet langer verbergen wat zy voor Esmoreit in 't harte

draegt: zy put alle listen uit om hem van zyn voornemen te doen afzien; doch al wat hy hoort, al wat hy gevoelt bevestigt hem des te sterker in zyn voornemen. Al wat zy op hem verkrygt is eene belofte van terug te keeren. Daerop overhandigt Damiette haren minnaer den sluijer, waerin hy by zyn te vondel liggen gewikkeld was, en zy raedt hem dien om het hoofd te winden, opdat hy aen dat teeken mogt erkend worden.

Zoo toegerust reist Esmoreit van land tot land. In Sicilie gaet hy voorby eenen toren, waeruit eene vrouw hem vraegt, van waer hy komt en wie hem dien sluijer gaf? ‘By Mahon, die sluijer was myn hulsel toen men my te vondel legde, en ik draeg hem op myne avontuerlyke reis, in hope of niet by geval iemand hem nog in geheugen droege.’ Wel voorzeker, roept de gevangene, ik zelf maekte hem met eigene handen, en gy zyt myn zoon, ge zyt Esmoreit! ‘Wie zyt gy dan, en wie is myn vader?’ hervat de jongeling. Nu verneemt Esmoreit wat lagen door eenen naer de kroon staenden verrader gelegd werden, om eene koningin en eenen kroonprins in 't verderf te storten.

Het volgende tooneel begint met eene alleenspraek van Robbrecht. Na dat de koning zynen zoon wedergevonden heeft, vreest hy, niet zonder reden, dat zyne heimelyke kuiperyen welhaest zullen ontdekt zyn, en hy beklaegt zich van niet liever den prins te hebben vermoord. Niet een enkel vermoeden nogtans kleeft op hem: de vorst droeg hem immers de aengename taek op van de koningin hare verlossing te gaen aenkondigen en haer naer het hof te begeleiden. Esmoreit voelt zich gedreven om zyne gevallen te verhalen; en Robbrecht, als een doortrapt hoveling, houdt niet op zyne verontwaerdiging bot te vieren. ‘En nu, myn zoon,’ zegt de koning, ‘nu moet gy Mahomed afzweeren en in Maria en in God gelooven, wiens goedheid de kruiden der aerde groeijen doet.’ - ‘Vermits hy Damiette beware, die voor myn leven zorge droeg, en die ik boven alles bemin.’

Het tooneel verplaetst zich naer Damas. Damiette klaegt over het lang toeven van Esmoreit. Is hy dood, of vaegt de vreugde hem het zoetelief uit de gedachten? Dat zal zy weten, al moest zy

de wereld omzwerven. Zy vertrouwt haer voornemen aen meester Plautus, die er in toestemt om haer te vergezellen. Als christene pelgrims verkleed komen zy aen het hof van Sicilie, waer Damiette Esmoreit ontmoet. Deze voelt zich van vreugde vervoerd by zulk een bewys van liefde en trouw. De oude vorst neemt dat oogenblik te baet om de koninklyke kroon op het hoofd zyns zoons te stellen. Hierop verhaest zich Robbrecht zyne opwachting by de aenstaende koningin te doen; doch gelyk hy tot haer nadert, herkent hem meester Plautus. Robbrecht loochent alles, terwyl de starrewichelaer onwederlegbare bewyzen aenvoert. Gantschelyk overtuigd neemt hy zyne toevlugt tot het Godsgeregt, maer niemand wil met den verrader kampen; en zoo ziet hy alle hoop hem ontvallen, van aen Esmoreit's vastbeslotene wrake te ontsnappen. De galg stelt een einde aen 't leven van den schelm.

Markbaer heeft de kunst werking en belang in dit stuk weten te brengen, evenzeer ook in de Hertog van Brunswyk en in Lanceloot. In dezen ziet men de getrouwheid op de afzichtelykste vernederingen zegevieren, gene is het verhael van dien geheimzinnigen band, waeraen verliefden zoo gaern gelooven.

De kluchten in dezen bundel vervat loopen over 't algemeen over huisselyke onheilen, en vertoonen ons de zeden als ten uiterste bedorven en ruw. Een onbevooroordeelde lezer vindt evenwel, zonder wederspraek, in deze stukken groote kennis van het menschelyk hart, gevoegd by eene onbedwongene verbeelding en gave van voorstelling, een bewys dat men toen in onze letterkunde niet meer by de eerste dramatische proeve was.

Derde tydvak.

De veldslag van Roozebeke, waer de tweede Artevelde met zyne gezellen voor het overtal bezweek, was de laetste groote onderneming der Vlamingen tegen Frankryk. Eene halve eeuw vroeger had Jakob van Artevelde een ontzachlyk verbond weten tot stand te brengen tegen dat steeds ons beloerende ryk. Maer het scherp vooruitzicht des ruwaerds werd door de zonderlingste noodlottigheid vernietigd; want de invloed van onzen natuerlyken vyand, niet alleen in Vlaenderen, maer in verscheiden aengrenzende gewesten, nam dagelyks in kracht toe. Langs alle kanten gevoelden zich de Nederlanden door twist en burgerkryg verscheurd: Vlaenderen was verdeeld in land- en in franschgezinden, in Klauwaerts en in Leliaerts; in Holland woedde een vernielingsoorlog tusschen Hoeksche en Kabeljauwsche partyschappen, in Friesland tusschen Schieringers en Vetkoopers, terwyl in Gelderland de familienamen van Bronkhorst en van Hekeren de onderscheidene leuzen waren voor tegen elkander woedende landzaten. De hertog van Braband bleef in zyn huwelyk onvruchtbaer, en de graef van Vlaenderen, reeds zoo schandelyk afkeerig van de tale zyns volks, schonk nog zyn eenig wettig kind in huwelyk aen den hertog van Burgonje, en ontsloot alzoo de deur der Nederlanden voor dien magtigen

vorst. Eens eenen voet in 't land hebbende, wisten de Burgondsche vorsten uit den netelachtigen toestand onzer gewesten party te trekken; ja, het scheelde zeer weinig of zy hadden een koningryk gesticht, magtig genoeg om met roem tegen onzen begeerigen vyand te worstelen. Doch kon het burgondsch beheer al een voordeel daerstellen met het aenknoopen van een eenbeidsband tusschen al de nederlandsche gewesten, het bragt daer tegen eene nog veel gevaerlykere plaeg met zich, dan Frankryks gewapende legerbenden waren: de Burgonjers zelve behoorden tot de fransche natie, en hunne hertogen dongen naer den troon der Valois.

De tael bezat reeds niet meer hare eerste zuiverheid: in Vlaenderen door eene dubbele aenraking met het fransch - langs het koningryk Frankryk met het doorniksche - en langs een gedeelte van zyn eigen grondgebied; in Holland door het verplaetsen der vorstelyke kroon in het huis der Avesnen. De navolgingsgeest bekroop het volk, en de dichters vooral maekten gebruik van eene ongelyksoortige tael, het zichtbaer teeken van den hoon die der Nederlanders voorhoofd bevlekte. Doch laten wy de gebeurtenissen niet vooruitloopen.

By de aenkomst hier te lande der Burgonjers, hadden de Sprekers en Gezellen grootendeels hun zwervend leven tegen een meer huiszittend verwisseld. Het kon wel niet missen of de toenmaels zoo levendige korporatiegeest moest ook op de dichters inwerken; en dezelfde oorzaken, welke menschen tot den oorlog vereenigden, moesten hen onder de niet minder ernstige banier der letterkunde scharen.

Sommigen doen den oorsprong onzer kamers van Rhetorica tot diep in de middeleeuwen opklimmen. De stad Diest beweert dat zy reeds ten jare 1302 een dichtgenootschap bezat, en de Katharinisten van Aelst brengen de geboorte hunner kamer tot op het jaer 1107, volgens het jaerschrift aMor VInCIt. Dit is onwaerschynlyk: evenwel de zaek laet zich misschien volgenderwyze verklaren. Pelgrimmen uit het heilig land gekomen, zullen in die plaetsen eenige mysteriën vertoond hebben, en de overlevering

heeft voor vaste gezelschappen beschouwd wat eigenlyk maer toevallige byeenkomsten waren van enkele persoonen. Misschien ook waren Diest en Aelst een' tyd lang de verblyfplaetsen van eenigen Menestriers.

Ik sprak zoo even van de pelgrims. Sommigen hebben beweerd dat het drama door degenen die het heilig land bezochten uit het oosten is overgebragt. Dit schynt my onjuist: het is onmiddelyk van de Romeinen dat wy het tooneel bekwamen, hetwelk te geenen tyde op onzen bodem gantschelyk verdween. Het is echter onwedersprekelyk waer, dat de hooge mysteriën van onze godsdienst en onderscheidene byzonderheden uit het leven des Heilands door terugkeerende pelgrims vertoond werden. In de kerken maekten deze vertooningen het slot uit der dienst op de byzonderste feestdagen, zoo als op Kersdag, op Dertiendag, op Paeschen en op Sinxen. Zy werden deor priesters of door gezellen, weleens misschien door beiden onderling gegeven. By ommegangen en dergelyke feesten gaf men ook vertooningen op de openbare plaetsen: zoo deed Hendrik Bal, van Mechelen, welke op verzoek der overheid van Lier, tusschen de jaren 1432 en 1475, het spel van den heiligen Gomarus en andere door hem opgestelde tooneelstukken, aldaer met zyne gezellen kwam vertoonen. Zoo vertoonde de Koorenbloem van Brussel, in 1444, De eerste Blydschap van Maria, het oudste nederlandsch mysteriespel, dat men tot nog toe heeft kunnen ontdekken.

Naer myn gevoelen zyn de rederykkamers haer aenwezen aen die gezellen verschuldigd, hetzy dat deze tydelyk vergaderden, hetzy dat zy van in de veertiende eeuw reeds, op het voorbeeld der boogschutters en dergelyke genooten, zich tot gezel- of broederschappen zullen vereenigd hebben. Sommige schryvers vermoeden dat zy uit de boogschutters zyn gesproten: ik ben geneigd om te gelooven dat deze destyds zeer bloeijende gildebroeders, de gezellen, of, gelyk wy ze voortaen noemen zullen, de rederykers aen zich hebben aengesloten, ten einde hunne feesten, welke soms verscheidene dagen voortduerden, door tooneelvermaken te vervrolyken.

Het is in de eerste jaren van het burgondisch bestuer dat men de kamers van rhetorica ziet opkomen, om welhaest, onder den invloed van wedstryden en geldelyke toelagen van wege de steden, aenmerkelyk te vermenigvuldigen. Ten jare 1394 beschreef de stad Doornik een letterfeest, waerby de nederduitsche kamers op een afzonderlyken wedstryd werden uitgenoodigd. Doch in het Walenkwartier bekwamen deze geestoefeningen in zoo geene hooge mate de volksgunst als in Vlaenderen, waer men alras geene stad, zelfs geen dorp dat niet zyne rederykkamer bezat, meer telde. Van Vlaenderen ging de zucht voor die vereenigingen over naer Braband, en Jan-de-Vierde, de stichter der hooge school te Leuven (1425), volgde zyn' neef, den hertog van Burgonje, na in 't aenmoedigen der edele kunst. Na Braband waren het Zeeland en Holland, de twee nieuwste aenwinsten des hertogs, die aen de beweging deel namen.

Het wezen der werkzaemheden van de rederykkamers moest noodwendiglyk de aendacht der Vlamingen tot zich trekken. Wy zagen in het voorgaende hoofdstuk dat Maerlant, de groote hervormer der letterkunde in de dertiende eeuw, benevens eenige hem waerdige tydgenooten en opvolgers, den openbaren geest in den weg van het didaktische geleid hadden. Wel is waer dat het volk, door zichzelven altyd dichterlyk, de schilderende letterkunde niet geheel verliet, gelyk wy welhaest zien zullen; maer in zyne natuerlyke neiging geweld aengedaen zynde door hen die, met verachting voor hunne voorgangers, den scepter der alleenheersching over den geest zwaeiden, voegde het zich op zyn nieuw toonbeeld, en de letterkunde nam eene rigting, slecht en verderfelyk ten aenzien der form, der uitdrukking en der gedachte, en den ingang openende aen hairkloveryen. En evenwel deze school droeg eens rype vruchten, en er kwam een volk uit te voorschyn, moedig genoeg om zich te meten tegen den ontzachlyksten alleenheerscher, welken het hedendaegsch Europa vóor de negentiende eeuw voortbragt.

Daer bestonden twee soorten van kamers van rhetorica, vrye en onvrye. Om te worden vry verklaerd had men twee octrooijen

noodig, een van de plaetselyke overheid, welke zich daerdoor tot het geven van geldelyken onderstand verbond, een ander van de hoofdkamer, dergelyke in Vlaenderen zich twee bevonden: de Alpha en Omega van Ypre en der Fonteinisten van Gent. Door dezen tweeden vrybrief verkreeg men de bevoegdheid om op pryskampen te verschynen.

De leden eener kamer waren verdeeld in Hoofden en Kameristen of Kamerbroeders. De hoofden heetten Prinse, Keizer, Deken, Hoofdman, Facteur. Er was een Fiskael, om het order te onderhouden en alles na te gaen, een Vaendeldrager en een Zot of Nar.

De Facteur was de dichter der kamer. Hy was belast met het vervaerdigen van alle noodige gedichten en tooneelstukken voor byzondere feesten, met het oplossen der vragen door andere kamers voorgesteld, en met het uitschryven der pryskaerten. Hy deelde de rollen uit aen de spelers, en onderwees de Jongeren in de kunst van rhetorike. Elk facteur had eene onderscheidene kenspreuk, op zyn' naem of hoedanigheid zinspelende, en waerby hy doorgaens meer bekend was dan by zyn wezenlyken naem. De prins, het eigenlyke hoofd der kamer, was zoodanig in aenzien, dat de facteur nooit een refrein voorlas zonder hetzelve aen hem op te dragen.

De oefeningen der kamers bestonden in het vervaerdigen en voorlezen van allerhande gedichten, waeronder het kniegedicht byzonderlyk uitmuntte; doch voornamelyk in het vertoonen van tooneelstukken en het bywonen van pryskampen en samenkomsten. De pryskampen hadden meestal plaets tusschen de vrye kamers van een zelfde landschap. Onder de merkwaerdige byeenkomsten van dienaert, van het midden der zestiende eeuw, kunnen wy noemen: het landjuweel van 1539, te Gent, waerop meest vlaemsche, het landjuweel en het haegspel van 1561, te Antwerpen, waerop brabandsche, en het landjuweel van hetzelfde jaer, te Rotterdam, waerop hollandsche kamers verschenen. Men heette Landjuweel den kampstryd tusschen de kamers der steden, of liever den luisterlyken intrede dier gezelschappen. Het Haegspel was de intrede in een dorp, of in eene stad tot sluiting van het

landjuweel, in welk laetste geval hetzelve plaets had voor de plattelandsche gezelshappen en voor diegene onder de stadsche, welke aen het landjuweel geen deel hadden genomen.

Men kan zich thans moeijelyk een denkbeeld vormen van de pracht dier feesten, op koste der steden en des adels gegeven, waeraen vreemdeling en landzaet gelykelyk kwamen toejuichen, waeraen duizende, op 't kostelykst uitgedoschte ruiters, met geestdrift deel namen, waerin duizende liefhebbers op triomfwagens toesnelden, om elkander den prys van geest en van wetenschap te betwisten. De adel bemoeide er zich mede, vooreerst uit zucht tot vermaek en om de vorsten na te volgen, gelyk Jan-den-Vierde en Filips-den-Schoone, twee bekende vrienden der letteren en der vlaemsche beweging; later dienden hem die feesten tot dekmantel van byeenkomsten, waerop de ernstigste belangen des lands behandeld werden.

Ten einde een denkbeeld te geven van den luister dier feesten, welke gewoonlyk eenige dagen aenhielden, laet ik hier eene korte schets volgen van hetgene van 1561 te Antwerpen, en hetwelk den derden oegst begon.

Het feest werd gegeven door de kamer der Violieren, die alsdan voor Prins had eenen stadsschepen, den heer van Rumpst, en tot Hoofdman den burgemeester zelf, Anthonis van Stralen, heer van Merxem, die later op bevel van Alva te Vilvoorde onthalsd werd. Op den bepaelden dag werden de kamers, onder het geluid der klokken en het geschal der klaroenen, door de Violieren ingehaeld. De stad vertoonde eene verbazende levendigheid: overal waer de stoet voorbytrok schenen de huizen, liefhebbers en adel, om stryd tot vreugde te noodigen; elke woning was op het bevalligst versierd, de straten wemelden van slingerend bloemfestoen, en 't scheen alsof het juichende volk den triomfalen intrede bywoonde van den redder des vaderlands.

De Violieren ontvingen de onderscheidene gezelschappen aen de grenspalen der stad. Zy telden vyf-en-zestig ruiters, rykelyk gekleed in violettene rytabbaerds, hoeden en sluijers van dezelfde kleur, witte wambuizen, koussen en laersjes, de pluim driekleurig:

violet, rood en wit. De Violieren werden gevolgd van veertien aen 't feest deelnemende kamers, waervan het Marien kransken, van Brussel, den stoet sloot. Dit laetste gezelschap telde niet minder dan drie honderd veertig ruiters, zeven antieksche praelwagens, en zeven-en-zeventig andere prachtig versierde wagens. De ruiters droegen kramozynroode lange kazakken, met zilveren boordsels omzet, roode hoeden, gemaekt op de wyze van antieksche helmetten, witte wambuizen, pluimen en laersjes, en waren gegord met zeer aerdig gevlochtene gordels van gouden tocque, van vierderlei kleuren: geel, rood, blauw en wit. De wagens waren overdekt met rood laken, met wit gestreept en geboord: de wagenlieden droegen roode mantels. Het geheel getal gildebroeders, die te paerde zaten, beliep tot dertien honderd drie-en-negentig, de triomfwagens tot drie-en-twintig, de eenvoudige wagens tot zeven-en-negentig. Des anderendaegs begaven zich de gezamenlyke gildebroeders in stoet naer de hoofdkerk, de goddelyke dienst bywonen. Den vyfde, gaf de stedelyke regeering eene tafel aen de Prinsen, Hoofdmannen, Dekens en Facteurs, en aen de edellieden tot de onderscheidene kamers behoorende.

De tooneelstryd begon den achtste. - De prys voor het spel van Zinne, werd behaeld door de Roos, van Leuven; voor het Battement door den Vierige Doorn, van 's Hertogenbosch; voor den Proloog, of voorstukje, door de Leliekens uit den dale, van Leeuwen. De andere pryzen werden toegewezen aen het Marien kransken, voor den intrede; aen de Pioene, van Mechelen, voor het geestrykste blazoen; aen den Groeijende Boom, van Lier, voor den ommegang; aen de Leliekens uit den dale, voor het poëtelyk punt, of de oplossing in verzen van een wysgeerig of historisch vraegpunt. De prys van den zot, voor de boertigste klucht en den langsten dronk, werd toegekend aen de Vreugdebloem, van Bergen-op-Zoom. De vertooningen hadden plaets des namiddags; en den avond vóor dat zy speelde, verlichtte iedere kamer den gevel harer herberg, waer zy tevens haer poëtelyk punt ophing. Ook voor het fraeist verlichten bekwam het Marien kransken den prys.

Drie dagen nadat die luisterlyke wedstryd was geeindigd, had

het haegspel plaets voor de brabandsche dorpen en vryheden, alsmede voor de kamers der steden, welke zich op het landjuweel niet vertoond hadden. De pryzen werden toegekend aen de Korenbloem, van Brussel, aen de Jannettebloem, van Lier, aen de Heidebloem, van Turnhout en aen de Bloeijende Wyngaert, van Berchem. De verschillende pryzen in beide wedstryden, door de stad verloofd, beliepen tot boven de honderd oncen zilver.

Die plechtige feesten, waerhenen men uit alle gewesten der Nederlanden stroomde, waren veel te zeldzaem om den volkslust te kunnen bevredigen. Zoo wel de grootere steden als de geringere en de dorpen schreven van tyd tot tyd dicht-, of gelyk men het toen heette, Refereinfeesten uit, dergelyk men een zag in 1502 te Antwerpen, in 1504 te Leuven. In de steden beriepen zelfs de onderscheidene wyken elkander op dicht- en tooneelkampen; ja de drift er voor was zoo groot, dat vreemdelingen, die onze landen kwamen bezoeken, over zoo veel geestdrift verbaesd, er schier niet aen dachten om andere zaken op te teekenen. De steden welke boven andere byzonderlyk uitstaken waren Antwerpen en Audenaerde.

Wy hebben gezien in wat onderlinge betrekking de verschillende kamers van een gewest stonden: dat er namelyk hoofdkamers waren het regt bezittende aen de andere brieven van toelating af te leveren. Filips-de-Schoone van hier uitgaende en eene gelykmatige rigting aen alle de Nederlandsche kamers willende geven, stichtte in 1493, te Mechelen, eene souvereine kamer, en benoemde zynen kapellaen, Pieter Aelturs, tot Souvereinen prinse. Dit besluit was genomen: ‘by eenen ghemeenen accorde ende Conventie van de Cameren, Collegien ende Broederschappen van der voerseyder rethoryken van der Duytschen tonghen, binnen de Nederlanden, ofte emmers van der meester menichte van dien, by hem daertoe beschreven ende versaemt.’ In het jaer 1505 verplaetste Aelturs deze souvereine kamer naer Gent, alwaer hy voor haer een altaer deed oprigten in de kapel zelve van den burgondschen vorst. Dezelve moest bestaen uit vyftien leden, waervan de voorzitter of Prins de Vorst zelve was; doch gelyk hy niet altoos de vergadering kon bywonen, werd de kamer voorgezeten door eenen Stede-

houder. Ook vyftien Jongers, die gehouden waren het werk van rhetorike te leeren, moesten er aen toehooren; en gelyk deze instelling gedeeltelyk van een godsdienstigen aert was, werden er vyftien vrouwen in aengenomen, ter eere der vyftien mysterien Maria's. De algemeene vergaderingen hadden vyftien mael in 't jaer plaets. Eene zoodanige onderscheiding als deze souvereine kamer genoot, wekte den nayver der andere Gentsche kamers op, te meer daer de Fonteinisten er by hun regt verloren om aen andere gezelschappen brieven van toelating af te leveren. De Fonteinisten beriepen zich op den raed van Vlaenderen en op den grooten raed van Mechelen; doch keizer Maximiliaen, in hoedanigheid van voogd over zyn' neef Karel (V), wees by twee onderscheidene gelegenheden het regt toe aen de Souvereine Kamer. Deze instelling mogt evenwel de nederlandsgezinde vorsten niet lang overleven, en keizer Karel was de laetste. Nog in 1577 begroette zy den prins van Oranje, de laetste mael dat zy teeken van leven heeft gegeven.

Het tooneel, ons door de Burgonjers uit Frankryk overgebragt, was eene gantsch zinnebeeldige vertooning van deugden en gebreken, de yskoude opvolger van het middeleeuwsch drama, die zwakke doch ware schakel welke het oude met het nieuwe treurspel aen elkander bond. Het zinnebeeldig drama of Spel van Zinne paerde zich goed met den tevens godsdienstigen en hekelzuchtigen geest der Nederlanders; en hoe meer men in de baen trad van 't onderzoek, hoe meer het dien terugwerkenden gang aennam, welke op de hervorming uitliep. Reeds vóor het midden der zestiende eeuw had de geest van Luther in Vlaenderen de overhand, en gaf hy zich lucht op het tooneel. De meeste spelen van zinne op de vraeg: welck den mensche stervende den meesten troost is? op het landjuweel van 1539 te Gent vertoond, zyn vlymende hekelingen tegen den Paus, de monikken, de aflaten, de bedevaerten enz. Ook werden deze stukken, door keizer Karel zelf uitgelokt, kort na hun verschynen verboden; en niet zonder reden werd later dit zelfde landjuweel verklaerd als byzonderlyk den hervormingsgeest onder de letterkundigen bevorderd te hebben.

Men vraegt wat de form was en de gang van een spel van zinne?

Zie hier eene korte schets van een dergelyk stuk, in antwoord op de vraeg, door de Antwerpsche Violieren in 1561 voorgesteld: Wat den mensch aller meest tot konste verwekt? De persoonaedjen zyn: 't Verlangend Herte, de Geest der Wysheid, de natuerlyke Inclinatie, de Mensch, de Arbeid, de Hoop tot Grootheid, Begeerte van Weten, de Zorg voor Schande en de Eer.

By de opening van het tooneel ziet men het Verlangend Herte in de gedaente van een statig man in eenen zetel zitten. Het houdt eene tamelyk lange alleenspraek, waerin het zich beklaegt over zyne verlatenheid. Hierop verschynt de Geest der Wysheid, in de gedaente van een' engel, en met den staf van Mercurius in de hand. Deze aenhoort de klagten, belooft een einde te stellen aen de wederwaerdigheden van het Hert, en voegt er by dat de Liefde hem te dien einde gezonden heeft. 't Verlangend Herte, eenigzins getroost, gaet voort met het verhalen van zyn verdriet, bekent ten slotte dat zyne meeste smart voortspruit uit den onlust dien de mensch toont voor de beoefening van kunsten en wetenschappen, en vraegt of hy het middel weet d'welk den mensch tot conste verweckt aldermeest? Na dat de geest hem verzekerd heeft dat dit middel wel te vinden is, volgt er eene Pausa.

Het tweede bedryf wordt geopend door twee vrouwen, Natuerlyke Inclinatie en Begeerte om Weten, twistende vóor den Mensch die in den zetel der onwetendheid in slaep ligt. De Mensch ontwaekt, en vraegt wie zy zyn en wat zy begeeren. Zy antwoorden dat zy gekomen zyn om hem uit de onwetendheid te trekken, hem het lezen en schryven te leeren en alzoo tot edelere wetenschap op te leiden.

In het derde bedryf verschynt de Geest der Wysheid, die aen het hert leert hoe men, volgens Aristoteles, het best den mensch zal beschaven en in kunsten en wetenschap opkweeken. Deze persoonaedjen verdwenen zynde, ziet men den Mensch, al zingende en schuifelende, zitten aen eene tafel met harpen, sferen en andere muzyk- en wiskunstinstrumenten bedekt. De Arbeid komt hem vinden, en spoort hem ernstig aen tot het beoefenen der schoone kunsten en letteren. De Mensch jammert omdat zoo menigvuldige

moeijelykheden de beschaving in den weg staen; doch ten laetste geeft hy gehoor aen de goede redenen, welke de Arbeid hem voorhoudt. Hierna valt hy op nieuw in slaep, waeruit hy welhaest gewekt wordt door Hoop tot hoogheid en Zorg voor schande. Deze stellen hem voor oogen hoe ellendig het is, verstooten van alle beschaving zyn leven door te brengen. Na de krachtigste aenwakkeringen beloven zy hem te zullen onderwyzen, doen eene lange optelling van al wat zy hem zullen aenleeren, en eindigen met hem te toonen tot wat hoogen staet kunsten en wetenschappen iemand opleiden. Nu verschynt de Eer, op eenen troon geplaetst en omringd van Filosofen, Poëten, Doctoren, Raedsheeren, Advokaten en dergelyk eerlyk volk. De Mensch, dit ziende, voelt de overtuiging in zyn binnenste dalen, en hy belooft dat hy alles zal aenwenden om de wysheid te verkrygen.

Dit stuk werd vertoond door de Roos van Leuven. Hetzelve is gansch in den didaktiken toon, zonder de hervorming in eenigen deele aen te raken, en kan misschien gehouden worden voor de zuiverste uitdrukking van eene zyde der toenmalige letterkunde. Het ademt eenen geest van edelheid, en men vergeet de form voor het grootmoedige en menschelyke dat er in heerscht. Kon het anders of de liefde voor de wetenschap moest aller geest veroveren, wanneer voor het oog van een naer nieuwigheid hakend en van vereeuwigde misbruiken moede volk, de zonen van de hoofdstad der geleerdheid in de hoofdstad der kunsten en der rykdommen de onwetendheid zoo aen de kaek kwamen stellen?

Komen wy terug tot de daedzaken, zoo menigvuldig in die eeuw van beroeringen.

Gelyk de tooneelspelen voor de pryskampen antwoorden waren op voorgestelde vraegstukken, nam hun getal aenmerkelyk toe; elke kamer zag de hare vermenigvuldigen. De meesten bleven echter onuitgegeven, en zelfs weinige schryvers der stukken die in 't licht mogten komen, zyn anders dan by hunne kenspreuk bekend. Onder de schryvers van zinnespelen, tot de zestiende eeuw behoorende, telt men Rykaert van Spiere, van Audenaerde, en Willem Haecht, van Antwerpen.

Dezelfde nevel ligt verspreid op de namen der schryvers van Battementen, die gispers by uitstek, de bewaerders der middeleeuwsche klucht, maer thans fyner, scherper, ofschoon niet zedelyker. Aen deze ten minste bragt de burgondsche overheersching geene aenmerkelyke wyziging toe. De spelen van Cornelis Everaert, onder anderen, die tusschen de jaren 1509 en 1531 voor het tooneel der Drie Sanctinnen te Brugge schreef, zyn geheel in gehalte en geest gelyk aen degene, in het vorige hoofdstuk beschouwd. Het zyn gedramatiseerde sproken, somwylen verbazend losbandig, maer dergelyke men op het tooneel gedoogde, omdat onze voorvaderen anders dachten dan wy doen over de werking van het tooneel op de toeschouwers. In de eeuw die ons bezig houdt vertoonden zy het aenstootelyke, de ondeugd in al hare naekheid door het prisma der gisping en der boerterny, en eindigden het stuk met eene zedelyke toepassing. Thans eischt men louter vermaek, en wil onder geene voorwaerde van toepassing hooren.

De spelen van Everaert, voor welker uitgave men steeds terug is gedeinsd, zyn ten getalle van dertig, bestaende in battementen, ondermengd van enkele spelen van zinne en tafelspelen. Deze laetsten waren kleine stukjes, welke op groote gastmalen vertoond werden. De battementen waren van onderscheiden aert, dikwyls het merk dragende van het heerschend staetkundig of godsdienstig gevoelen. Onder de weinige by name gekende schryvers van dergelyke stukken, zal ik nog melding geven van den Brusselaer J. Knobber en van Colyn van Ryssel. J. Herpener vervaerdigde een factie-spel, een soort van tooneel-processie, welke in 't jaer 1556 te Antwerpen voor koning Philips vertoond werd eer dat deze vorst zich naer Spanje inscheepte. Het onderwerp van dit allerzonderlingste stuk was het vredeverdrag, gesloten tusschen den zoon van Keizer Karel en den koning van Frankryk.

De hooger opgegevene form van het tooneelspel was verre van uitsluitelyk te heerschen: onder dit opzicht beschouwd, waren er stukken die het middeleeuwsch drama dichteby kwamen. Dergelyk een is de Homulus van den brabandschen dichter van 't begin der zestiende eeuw, Van Diest. Het is een soort van

Don Juan, en ongetwyfeld het stoutste stuk uit die tyden dat wy bezitten, ja, dat thans nog den hem eens toegekenden byval, alsmede de latynsche vertaling die er van gemaekt werd, verregtvaerdigt. De Sint Truydo van den Limburger Christiaen Fastraets, een drama vol kracht en stoutheid, heeft misschien meer van het mysterie.

Het historisch kleed paste zelfs zeer goed op het zinnespel, hetwelk zich te gelyk van den bybel, de oude geschiedenis en de jaerboeken des lands, meester maekte. Onder de schryvers van dergelyke stukken, verdienen vermeld te worden de priester François Machet, wiens te Kortryk vertoonde Ondergang van Sodoma nog niet gedrukt is; Keiaert, Houwaert, Duym, en misschien De Roovere, Manilius en Van Mander, wier vermelde tooneelspelen ik tot nog toe niet heb kunnen ontdekken. Hier zyn de zinnekens doorgaens slechts twee in getal, en vervallen als 't ware in een gispend of boertig karakter, den rol vervullende der chooren uit de oude tragedie, of der vertrouwden uit het fransch treurspel. In den Eneas en Dido, van Houwaert, maken Jonstich van herte en Fame van Eere, twee eigenlyke saters, ons getuigen van de verteerende vlam der twee geliefden, terwyl zy de scherpste spotredenen tegen den zwakken trojaenschen vorst, de ylende koningin en de getrouwheid der vrouwen afschieten: en gelyk in die dagen de geest steeds bezig was met den neteligen toestand, waerin het vaderland verkeerde, vindt de dichter er geen erg in, de inderdaed kunstig geleide eenheid te breken, om regtstreeksche zinspelingen op de tydsomstandigheden te maken.

Indien men thans de blikken vestigt op die andere, door de rederykers zoo driftig beoefend poëtische form, het Referein, daer bespeurt men dezelve vereenzelving in met den tydgeest, de innige gedachte des volks, welke zich in coupletten, zoo krachtig als in graniet-klompen grift. Hier nog mist men eigennamen; want wat zyn een twintigtal namen van schryvers, tegenover duizende gedichten, uit het hoofd des volks ontschoten en voor gantsche steden opgezongen? Wat zyn een honderdtal namen in een land, waer honderde steden en dorpen, ten minste elk éene kamer telden,

waeronder eenheid van wil en van moed bestond, ter verspreiding eener gedachte. Doch het tooneel was uitsluitelyk in handen der kamers, terwyl het referein, slechts eene individueele uitdrukking, niet de samenwerking van verscheidenen behoefde om verstaen te worden. Ook zyn de tooneelstukken over het algemeen der hervorming gunstig, terwyl het refrein tevens kalme stryders ten voordeele van Rome telt: ja wint al het katholiek refrein het niet immer op het protestantsche, ten minste worstelt het er tegen met voordeel, en wordt zelfs Anna Byns algemeen erkend voor aen het hoofd te staen der poëtische geesten uit de eerste helft der zestiende eeuw, zoo wel om de kracht harer uitdrukking als wegens de zuiverheid harer tael en de harmonie harer verzen. Anna Byns was eene kwezel en schoolvrouw van Antwerpen, waer zy in het midden der zestiende eeuw in gevorderden ouderdom overleed. Zy was de godspraek der roomschgezinden, die haer den weinig betamenden, doch door den tydgeest te verregtvaerdigen, naem van brabandsche Sapho toezwaeiden, hare refereinen gedurende anderhalve eeuw, tydens eene geheele omkeering van tael- en dichtkunstregels, herdrukten en ze zelfs in 't latyn overbragten. Voorzeker geeft de goede faem van een' schryver nog geen regt op een duerzamen roem, vooral wanneer hy door den partygeest ondersteund wordt; maer wy mogen vryelyk staende houden, en myne oordeelvelling valt niet moeijelyk, aengezien het algemeen uitsluitend gevoelen der letterkundige beoordeelaers, wy mogen staende houden dat althans de roem dezer dichteres een onbevlekt regt is.

Anna Byns schitterde het helderst onder het bestuer van Margareta van Oostenryk, dat is tydens dat de volkstael het merkbaerst ontaerde. Ofschoon eigenlyk geene onnederlandsche vorstin, ja dat zy zelfs voor eene bevallige vlaemsche dichteres doorgaet, verspreidde Margareta evenwel aenmerkelyk de fransche gedachten in ons land. Aen het hof van Lodewyk-den-Elfde opgevoed, voelde zy eene onbegrensde geestdrift voor alles wat fransch was: den gantschen nederlandschen adel wist zy aen haer hof te lokken, dien zy met eenen zwerm fransche hovelingen in aenraking bragt,

omringde zich van fransche fraeije geesten, wien zy den lauwer der poëzy betwistte, en met de medehulp der voornaemste toonkunstenaers en der beroemdste dansmeesters der eeuw, maekte zy van haer bestuer eene reeks van feesten. In 't midden van dien dwarldamp van vlugtige vermakelykheden werd het volk met zyne tael vergeten, de adel gewende zich met hetzelve in eene half vreemde spraek om te gaen, en de menigte, steeds geneigd om de grooten na te volgen, nam deze brabbeltael aen als de uitdrukking eener fynere beschaving. Reeds van zyne oorspronkelyke zuiverheid vervallen, geraekte het nederlandsch welhaest onkennelyk onder de pen der dichters; en even als aen het hof, waer alles ligtvaerdigheid en behaegzucht was, verdween de spraek van 't harte uit de poëzy, om plaets te ruimen voor kleur- en smakelooze versieringen.

Welhaest verscheen Casteleyn, de toenmalige wetgever op den nederlandschen zangberg. Deze, ruimer met vaderlandsliefde dan met dichtvuer bezielde poëet, schreef eene dichtkunst, volgens de begrippen des tyds door hem Const van Rhetoriken geheeten. In die dagen was men niet gewoon eenen dichter zelf zyne werken te zien uitgeven, en dengene die zulks bestaen durfde, rekende men het voor eene zeldzame stoutheid aen. Ook veerscheen het werk van Casteleyn, die priester was en facteur der Audenaerdsche kamer Pax vobis, eerst na deszelfs dood, maer van eenen roem voorafgegaen, dien het met geluk geheel het burgondsch tydperk door behield. Verwyderd van schoolsche overdrevenheid, nu en dan wyze, met het eigenaerdige onzer tael overeenstemmende voorschriften bevattende, werd de Const van Rhetoriken het somtyds heilzame handboek van facteurs en van jongers. Uit Frankryk was eene menigte dichtsoorten herwaerts overgewaeid, waervan de barbaersche namen het beschaefd oor tot marteling dienden; men zag:

Dobbelsteerten, Scaecberd, Simpletten, Dobbletten, Ricqueracken, Baguenauden, Cocquerullen,

en meer andere. Doch onze wetgever was er verre af zulk een bont arlekeinspak goed te keuren. De soorten, waeraen hy zynen zegel

hechtte waren de Ballade, het Referein en de Snede. De eerste was in klauselen van 7, 8 en 9, het tweede van 10 tot 20, de Snede van een onbepaeld getal verzen. Het refrein hield zyn naem naer het laetste vers, dat gewoonlyk in elke klausele hetzelfde was, en voor des te volmaekter gehouden werd naer mate van deszelfs puntdichtige kracht. Het was van driederlei aert: in 't wyze, in 't zotte en in 't amoureuse. Dit laetste diende slechts tot tydverdryf; maer de beide eerste waren de groote voortslepers der denkbeelden van den dag. 't Is door het refrein dat Anna Byns, in eene voor hare eeuw verwonderlyk zuivere tael, hare scherpe hekeldichten loste tegen Luther en zyne volgelingen. Deze nederige, door het geloof versterkte, vrouw beschikte met zoo veel geluk over de tael, dat hare gedichten, hoe verouderd deze ook in derzelver grammaticale en syntaxische form zyn mogen, nog steeds het harte bewegen door harmonie zoo wel als door zuiverheid en kracht van uitdrukking. Wat den moed betreft en den persooneelen toestand, daer is eenige gelykenis te maken tusschen Anna Byns en Bilderdyk: beiden worstelden roemryk tegen den geest hunner eeuw. Maer de stem der dichters, hoe krachtig ook, moet onder doen, voor de stem des volks; want deze is de stem van 't noodlot.

Men raekte in gisting ten voordeele der vryheid van 't geweten. Terwyl de plakkaten van keizer Karel eenige dichters en ellendige vrouwen op den brandstapel wierpen, werden duizende boeken onder het volk verspreid. Het was een groot en verheven schouwspel die beroering der geesten, aengezet door eene pas zich verbreidende drukpers en door de onrust voor eene min of meer duistere toekomst. De zucht naer onderzoek maekte de overzetting des Bybels in de volkstael noodzakelyk, eene taek welke door den keizer aen de Leuvensche hoogeschool werd opgedragen. Dit was als het ware eene vergoeding tegen de herhaelde slagen, aen het nationael gevoel gegeven by het invoeren der fransche tael in het hooge bestuer.

De hervorming won steeds aen: de drukpers nam de geschilpunten over het geloof te baet, en bood des te meer tegenstand naer mate men ze meerder hindernissen in den weg legde. Degenen

die als slachtoffers vielen hunner gevoelens, werden als martelaren vereerd, en ter hunner eer werden lofliederen gezongen. Heer Willem van Zuylen van Nyevelt gaf eenen bundel van David's psalmen uit, welke hy op de meest bekende volkswyzen toonzette. Deze gezangen, een wezenlyk deel uitmakende der protestantsche eeredienst, werden in weêrwil der vervolgingen, met zulk eenen geestdrift door het volk begroet, dat in het jaer hunner verschyning, in 1540, zes onderscheidene uitgaven er van in 't licht kwamen. Het is waer, derzelver byval was voor een gedeelte aen de zangwyzen toe te schryven. Verpligt van op zyne hoede te zyn, parodieerde men algemeen bekende wereldsche liederen, welke des noods in plaets der geestelyken konden worden hervoorgebragt.

Met betrekking tot de kunst is Van Zuylen's werk allerbelangrykst. In de algemeene verbastering, welke in 't begin der zestiende eeuw op de tael drukte, bleef het volksgezang zoo goed als vry van de besmetting der rederykers. Het bleef wat het in de vorige eeuwen was: eenvoudig en bevallig, zoowel als dichterlyk gewrocht als onder het opzicht van muzikale uitdrukking. De romance, het dans- en het minnelied, het godsdienstig gezang zelf, alles wees dat onafhankelyk volk aen, hetwelk een eigen leven schepte en op den weg van vooruitgang stapte, zonder zich te laten dwarsboomen van hem tegenaerdige denkbeelden. Deze liederen trotseerden de voorliefde voor de rederykersfeesten en de verachting der meeste dichters van den dag: krachtig het onderscheid tusschen natuer en kunst afteekenende, strekten zy tot rigtsnoer aen enkele zeldzame mannen, zoo als Marnix den schryver van 't Wilhelmus van Nassauwe, en degenen die tot laet in de achtiende eeuw de uitgaven van onderscheidene liederen-bundels bestuerden.

Van Zuylen trachtte tot den bevalligen eenvoud van 't volkslied, dat hy uit de afzondering trok, na te volgen. Men vergat, by het zingen van den psalm, het lied om alleen de zangwyze te behouden. De roomschgezinden volgden hierin de hervormers na: hunne gezangen werden op wyzen van volksliederen gezet, welke laetste zich veroordeeld zagen om langzamerhand uit te sterven. Die ondergang werd zelfs aengemoedigd door mannen, wien het harte

meer regtzinnig dan de geest verdraegzaem voor het schoone was Onze eigenlyk zeer godsdienstige natie toonde ten allen tyde ingenomen met het didaktike genre; er was dus slechts eenige omzichtigheid van wege de volkmenners noodig ter versmachting van gedichten, waeraen sommige schroomvallige gemoederen zich konden ergeren.

Inderdaed het zedelyk gevoel bleef steeds de diepgegrifte hoofdtrek van onzen volksaert; en tydens de groote worsteling der zestiende eeuw, even als vóor dit merkwaerdig tydstip, bleef de leerpoëzy voorheerschend. De jaren, welke de verschyning van Anna Byns onmiddelyk vooropgingen, weinig ryk aen letterkundige gewrochten, en die als het ware kunnen beschouwd worden als een tydstip van rustnemen tegen eene aenstaende pynlyke worsteling, die jaren, welke de laetste helft der vyftiende eeuw uitmaken, telden als verdienstelyke mannen, onder anderen, Jakob Vilt, Lambert Goetman, Geraert Roelants, Dirk van Munster en Jan van den Dale. De eerste, een Brugsche goudsmid, vertaelde, deels in proza deels in verzen, het werk van Boëtius: De Consolatione philosophiae, welke, tot de jaren 1462-1466 behoorende, nog onuitgegevene overzetting niet verward moet worden met eene andere, ten jare 1485 te Gent verschenen by Arend De Keyser, den vroegsten drukker binnen Vlaenderens hoofdstad. De tweede dier schryvers liet omtrent 1488 te Antwerpen van zich uitgaen een Spiegel der Jongens. Dirk van Munster, naer de bisschoppelyke stad waer hy geboren werd aldus genaemd, overleed te Brussel, in het minnebroederskleed, ten jare 1515. Hy schreef een prozawerk, De Kerstenspyegel, en men wyt hem een ander, deels in proza deels in verzen geschreven toe, getiteld: Van die gheestelike kintsheyt Jhesu. Alle deze werken zyn pryzenswaerdig om de zuiverheid van tael en de netheid van uitdrukking: de verzen, er in voorkomende, geven nog geene bewyzen van aenraking der rederykers.

Meer bekend dan zyne drie voorgangers is Jan van den Dale, door de brusselsche kamer het Boek als dichter bekroond. De prys bestond in een kostbaren ring, bepaeldelyk voor het feest door

Philips-den-Goede geschonken. Van hem zyn twee zedegedichten bekend, na zyn overlyden, in 't midden der zestiende eeuw gedrukt. Het eene is getiteld Die Huere van der doodt, het andere Die Stove. Dit laetste dichtstuk behelst eene samenspraek in eene stove, of badhuis, tusschen twee vrouwen over de mogelykheid om met ruste in den huwelyken staet te leven, en over de middelen om den huisvrede te vinden. Vloeijend en zangerig berymd, had dit gedicht het ongeluk van denkbeelden voor te stellen, welke met de eischen van den hertog van Alva niet overeen kwamen: de Stove kwam op den index op Alva's last uitgegeven, en weldra behoorden de geestgewrochten van den gelauwerden dichter tot de letterkundige zeldzaemheden.

Zonder ons op te houden noch by Andries Vander Meulen, van Audenaerde, die op het einde der vyftiende eeuw een werk van Paus Innocentius III in verzen overbragt, hetwelk hy betitelde Van der ketijvigheid der menscheliker naturen, noch by de berymde vertaling van Lowijs Porquin's Testament, noch by de menige andere werken, uitmuntend van den kant der zedelykheid, maer middelmatig als letterkundige gewrochten, spoeden wy ons tot aen den tyd van het bestuer des hertogs van Alva, den man wiens gewaende zending het was de Nederlanden onder de dubbele betrekking van staetkunde en godsdienst tot bedaren te brengen.

Deze trotsche en onverbiddelyke krygsman slaegde niet minder slecht in 't uitvoeren zyner plannen dan hy aenhoudendheid betoonde om den volksgeest der Nederlanders te vernielen. In plaets van den vrede, bragt hy ons den burgeroorlog en de schandschavotten, en de ballingschap mogt als eene zachte straf aenzien worden onder het bestuer van een' man, die tien duizend hoofden voor 's beuls zwaerd vallen deed. Doordringend van geest, giste hy op een oogenblik waerin de kracht des volks lag, en de oorlog tegen de tael en de kamers van rhetorica was besloten. Hy begon met aen de staten van Braband geslotene brieven in 't fransch te schryven, hetgeen echter een ongunstigen uitval had. De rederykkamers behandelde hy zoo streng als hy maer kon, en dat hare algemeene vernieling by hem vast stond, blykt uit zyn gedrag ten

opzichte der kamer van Mechelen. Na de afschuwelyke verwoesting ten jare 1572, onder het bevel van zyn' zoon, in die stad aengerigt, schonk hy haer burgerregt, vryheden en handvesten terug; maer de rederykkamer bleef, op zyn bevel, voor altoos gesloten. De burgemeester van Antwerpen, Anthonis Van Stralen, dien wy aen 't hoofd van het beroemde landjuweel van 1562 zagen, werd onthoofd; een groot getal rederykers bezweek op de pynbank, een grooter nog ontkwam met de vlugt aen deze schrikkelyke folterdood. Frankendael, Keulen, Wezel en Embden in Duitschland, Londen en Norwich in Engeland krielden van Nederlandsche vlugtelingen, waer zy zich, getrouw aen hun vaderland en het harte vol van haet tegen den vreemdeling, die er als alleenheerscher gebood, in gemeenten vereenigden. Hun eenigen troost in God zoekende, drukten zy hunnen benauwden toestand in lofzangen uit, welke, te gelyk met de psalmen, ten dienste der gemeente werden uitgegeven.

Zoo als wy reeds zagen, gaf van Zuylen van Nyevelt de psalmen David's uit, met de zangwyzen aen volksliederen ontleend, hetgeen een middel was om het kerklied een des te beter onthael te verschaffen. Dit moet al te onchristelyk zyn voorgekomen aen een anderen edelman, Jan Wtenhove, van Gent, die, tydens dat bovengenoemde buitenlandsche steden van uitwykelingen krielden, mede eene vertaling der psalmen vervaerdigde, waervan hy een gedeelte in 1557 en 1561 te Embden, werwaerts hy de wyk genomen had, uitgaf. Zyne volledige overzetting der psalmen, door de gereformeerden voor de oudste ten gebruike hunner eeredienst gehouden, verscheen kort na des schryvers dood, te Londen in 1566. Ofschoon zeer gezocht moest dezelve welhaest onderdoen voor de overzetting van Dathenus, welke insgelyks in 1566 uitkwam, en opvolgelyk te Rowane, te Delft, te Norwich en elders herdrukt werd. Dit gladberymd en in uitdrukking tamelyk zuiver gewrocht won het sedert, in den geest van het hollandsch volk op alle vertalingen welke sedert uitkwamen, tot dat op het laetst der achttiende eeuw het protestantsch kerkgezang in de Nederlanden geheel hervormd werd. Niet dat er geene betere over-

zettingen in het licht kwamen; uit een letterkundig oogpunt beschouwd, bereikte het werk van Dathenus op verre na de hoogte niet, waerop hetgene van Filips van Marnix kwam te staen, welk laetste daerenboven de verdienste bezat van uit het oorspronkelyk hebreeuwsch te zyn overgebragt, terwyl Dathenus naer de fransche overzetting van Clement Marot gewerkt heeft. Doch hy ging meer dan Marnix de gesprokene tael te rade, en het gebeurde daerenboven dat men in de synode van Dort, in 1618 en 1619, onder het redekavelen over de vertaling des bybels, eenige taelregels vaststelde, welke bepaeldelyk rustten op het gebruik in West-Vlaenderen, Dathenus geboortestreek, en in Holland. Het is daerenboven op te merken dat onder de protestanten, tot lang na de invoering van het nieuw kerkgezang, steeds een bygeloovige eerbied voor het werk van Dathenus is blyven voortleven.

In 1565 verscheen te Gent eene andere overzetting der Psalmen, naer Clement Marot, van den schilder Lucas de Heere, terwyl in 1579 Willem van Haecht zyne vertaling uitgaf ten dienste der Luthersche gemeente te Antwerpen. Degene van Marnix verscheen binnen die stad in het jaer 1580. Andere kerkgezangen ten gebruike der Sectarissen werden door Vlamingen of Brabanders vervaerdigd, onder andere door Fruytiers request-meester van den prins van Oranje, en door den beroemden schilder Karel Van Mander, die met zyne ouders zyne geboorteplaats Meulebeke verliet, en zich eindelyk te Amsterdam nederzette, nadat deze stad de zyde des konings had verlaten.

Uit dit kort verslag nopens de uitgaven van onroomsche gezangen kan men nagaen hoe groot de godsdienstige beweging in Vlaenderen en Braband moet geweest zyn. Te Gent regeerden Dathenus en Hembyse eenigen tyd oppermagtig, en het is gedurende het tydperk van het gezag dier beide volkmenners dat Vlaenderens hoofdstad binnen hare muren eene doorluchtige school ten dienste der hervormden oprigtte, waervan de leerstoelen byna uitsluitelyk van Vlamingen werden bekleed, en die in den korten tyd van haer bestaen leerlingen voortbragt, welke later te Leiden en elders met eere schitterden.

In de ry der leerdichters van 't laetst der zestiende eeuw moeten wy vooral twee mannen opmerken, tot de roemryke schaer behoorende dergenen welke in dit aen groote geesten zoo ryk tydvak beurtelings de pen en den degen hanteerden; namelyk den Antwerpenaer Jeronimus Vander Voort en den Brusselaer J.-B. Houwaert. De eerste, na aen Alva's handen te zyn ontsnapt, diende in 't leger van den prins van Oranje, wiens togten by alle heeft bygewoond. Na in onderscheidene letterstryden den lauwer te hebben behaeld, schreef hy gedurende zyne militaire loopbaen over het heerlijck bewijs van des menschen ellende en mizerie, hetwelk zich door eene innige studie van het menschelyk hart, door eene gezonde wysbegeerte en een krachtigen styl onderscheidt. Houwaert, die katholyk bleef, al streed hy voor de vryheid van 't geweten, was mede een openbare aenklever van den Zwyger. Hy had een werkdadig deel aen de verdediging van Brussel en aen het innemen van het kasteel van Antwerpen tegen de Spanjaerds. Behalve zyne reeds vermelde tooneelstukken, bezitten wy nog van hem onderscheidene leerdichten, als daer zyn: Pegasides Pleyn, of den Lusthof der Maechden; De generalen loop der Werelt; Politijcke onderwyzinghe, enz. Het eerste dezer werken bestaet uit eene reeks van zestien zangen op de gevaren die het schoone geslacht vervolgen, met het bewys dat de ware liefde enkel in God rust. Een overgroot getal voorbeelden, uit de grieksche godenleer, de oude geschiedenis en den Bybel werpen er eene aengename, door een geestig refrein dikwyls nog verlevendigde schakeering op. Nooit verwekte een nederlandsch dichtstuk zooveel opzien, noch maekte zooveel opgang als Den Lusthof der Maechden: men dacht een oogenblik dat een nieuwe Homerus zich in Braband vertoond had; de brusselsche jonge jufvrouwen boden den dichter eene lauwerkroon aen, en menigvuldige dichters en dichteressen bezongen om stryd den lof van Houwaert, ja de vrouwen der hoofdstad belastten iemand bepaeldelyk, den zanger, die haer harte zoo getroffen had, te bewierooken. Na Houwaert's dood werd het werk nog onderscheidene malen herdrukt, niet tegenstaende de zestig duizend verzen, waeruit het is samengesteld.

Houwaert was de voorlooper van Cats, wien hy het denkbeeld van den Trouwring schynt te hebben ingegeven: hy bezat even veel gemakkelykheid als de zeeuwsche bestevader, indien het waer is dat hy zyn hoofdwerk in éenen winter en onder de zwaerste krygspligten vervaerdigd heeft. Eene verdere vergelyking tusschen de twee dichters mogt onregtvaerdig voorkomen, al is het waer dat men de letterkunde der jaren vyftien honderd te zeer in ongunst heeft doen vervallen, als of de gulden eeuw van Hooft, Cats en Vondel niet als kiem in de geestvoortbrengsels harer voorgangster gelegen had.

In dit merkwaerdig tydperk van geestinspanning werd het proza niet minder beoefend dan de gebondene styl, en tot zyne eer mogen wy verklaren dat het minder van vreemde inmengsels bezoedeld werd. Alles wat tot de menschelyke kennissen behoort werd in de volkstael behandeld, en men weet dat toenmaels de Nederlanden de uitstekendste mannen voortbragten. Vroeg reeds bekwam de kanselwelsprekendheid eene mannelyke en waerdige kracht, een bewys dat men zich evenzeer toelegde op de studie der tael als der waerheden, welke men wilde verspreiden. De beroemdste predikant uit de vyftiende eeuw, wiens naem tot ons is gekomen, is Jan Brugman, van Kempen in het aertsbisdom van Keulen, overleden te Nymegen in 1473, na in verscheidene Noordnederlandsche steden het woord Gods verkondigd te hebben. Harphius, in 1478 te Mechelen overleden, en Jan Storm byna eventydig te Brussel ontslapen, schitterden in de schaer der mystike predikanten, aen wier hoofd wy reeds den godzaligen Ruysbroek mogten ontmoeten, en waeronder nog behooren een Taulerus, een Brinckerinck, een Geraerd de Groote (Gerardus Magnus) een Thomas van Kempen (T. a Kempis) en menige anderen om de gave van het levende woord beroemd. Meerdere mystiken lieten werken na van een zuiveren, welluidenden styl, gelyk onder anderen die Antwerpsche vrome dochter welke in 1540 overleed, en van wier schriften twee jaren later de priester Van Ess op zich nam eene vyfde uitgave te bezorgen, onder den titel van Dye evangelische Peerle.

Wy zouden buiten ons bestek gaen, indien ik van de gebreken gewaegde, welke toenmaels de kanselwelsprekendheid zoo der mystiken als der scholastiken aenkleefde; het is evenwel opmerkenswaerdig dat het hoofdgebrek, dier eeuwen eigen, de aenstootelyke verwarring van heilige en wereldsche zaken, ter nauwernood op het tooneel verdragelyk, in een veel minderen graed zich vertoont in de nederlandsche sermoenen dan in de fransche en italiaensche. Een bewys te meer van des landaerts gezond oordeel, wanneer eigen geest niet door vreemde denkbeelden beklemd wordt.

Toen Luther's leer in de Nederlanden doorbrak, was het niet aen de zachte en beschouwende mystiek gegeven om ze te bevechten: daer behoefde meer veerkracht, meer redestryd toe; ja alle hulpmiddelen van tegenstand waren er toe noodig. De eerste welke in de gelederen der katholyke kanselredenaers een welverdienden opgang maekte was Herenthals, die in 1519 te Ypre begon te prediken. Na hem komt Cornelis Adriaenssens, meer bekend onder den naem van Broeder Cornelis, van beruchter nagedachtenis, indien hy al niet eerloos is gelasterd. In 1521 te Dordrecht geboren, onderwees Adriaenssens langen tyd de klassike letteren te Brugge, alwaer hy zich mede op den predikstoel onderscheidde, vooral met tegen Erasmus uit te vallen, dien hy voor eenen ketter uitmaekte. Hy trok eenen grooten toeloop van volk tot zich, by middel van die boertige monikken-welsprekendheid, waervan al de verdienste op eene ontstichtende zonderlingheid uitkomt, verre van door zalving het gemoed te verbeteren. Zyne sermoenen verschenen te Antwerpen in 1556.

Doch de snelle en algemeene voortgang der hervorming scheen den katholike predikanten de gave der welsprekendheid te ontnemen; enkel onverschilligen of dweepzieke navolgers ontmoetende, betrouwden zy op geene andere wapens meer dan op zoutloozen boert of een verdedigenden redestryd. Eerst nadat de hertog van Parma het gezag des konings van Spanje in de zuidelyke gewesten hersteld had, zag men den kansel door redenaers, hunner roeping waerdig, beklommen worden. Zoo waren Jacob Vander Borg, Costerus, en vooral Adriani van Antwerpen, welke laetste verscheiden uitgaven zyner leerredenen mogt beleven.

De dagen van wanorde moeten evenmin voor de hervormde predikanten gunstig zyn geweest. Wy bezitten geene inlichtingen omtrent de redenaersgaven van diegenen onder de Vlaemsche pastors welke, van kettery beschuldigd, op den brandstapel omkwamen; doch het is weinig waerschynlyk dat de sermoenen van Herman en van Dathenus wel anders zullen geweest zyn dan hevige uitvallen tegen den koning, het roomsch geloof en deszelfs bedienaren. Dathenus, dien wy reeds als vertaler der psalmen David's beoordeelden, is een zoo merkwaerdig man uit den tyd der beroerten, dat ik het hoogstgewigtig reken een oogenblik by hem stil te staen.

Noch over de wyze van zyn' naem te schryven, noch over de plaets waer hy het eerste daglicht ontving, is men het tot nog toe eens kunnen worden. Volgens het algemeen gevoelen, te Ypre of te Poperingen geboren, droeg Petrus Dathenus in zyne moederspraek den naem van Daets of Daeten. Men beweert dat hy vroeger monik was, volgens dezen in de orde der Kartuisers, volgens genen in de orde van den heiligen Franciscus of Dominicus; zelfs het jaer zyner geboorte blyft steeds onbekend. By zoo veel geheimzinnigs paerde Dathenus een oploopenden en ondernemenden aert, en eene bespraekheid geschikt om de menigte mede te slepen. Van zyne jeugd af zag hy zich om zyne gevoelens vervolgd. In zyne uitlandigheid predikte hy opvolgelyk te Londen, te Frankfort, te Frankendal en te Heidelberg, en woonde hy onderscheidene synoden en congressen by. In het vaderland terug gekeerd, doorliep hy de Nederlanden in alle rigtingen, legde overal eene buitengewone werkzaemheid aen den dag, en sleepte overal het volk mede. Men beschuldigt hem van ophitsing tot den beeldstorm: dat zulks inderdaed zóo zyn zoude, schynt my nog al waerschynlyk; want hy was de vertrouweling van den palsgraef Frederik-den-Derde, aen wiens hof hy verkeerde toen deze vorst, by dekreet van den derden october 1565, weinige maenden vóor dat de kerken in België verwoest werden, het bevel uitgaf om in zyne staten de kerken van alle sieraden te ontblooten. Te Gent knoopte Dathenus vriendschapsbanden aen met Hembyse, in wiens gevoelens en magt hy deelde.

Naer Holland geweken zynde, werd hy in de gevangenis gesteld, om reden hy zich niet ontzag de nagedachtenis van den prins van Oranje te beledigen. Na op vrye voeten geraekt te zyn, vertrok hy op nieuw naer Duitschland, alwaer hy zynen naem met dien van Petrus Montanus1, en het ambt van kerkleeraer met dat van geneesheer verwisselde. Hy vestigde zich eerst te Staden in de nabyheid van Bremen, en eindelyk te Elburg, waer hy in 1590 overleed, van zyne talryke medeburgers betreurd, die hem een prachtig praelgraf, van zyn standbeeld bekroond, oprigtten.

Zie daer wel het leven van een waerlyk geniael man! Overal, by den vreemde gelyk in 't vaderland, tot de schitterendste eereposten geroepen; door den eene vervolgd, door den andere hartstogtelyk bemind, ver van zyn geboorteland in zyn' doodstryd omringd van den eerbied dergenen, die hem edelmoediglyk de gastvryheid schonken. Zyn overheerschend vermogen op het volk kon hy welligt minder aen eene waerachtige welsprekendheid dan aen de vurigheid waermede hy de nieuwigheden voordroeg, verschuldigd zyn; doch de yver waermede men hem tot voorzitter der Dortsche synode van 1578 benoemde, bewyst dat de geleerden in zyne uitgebreide kennissen betrouwen stelden.

Naest den naem van Dathenus komt degene van Marnix onwillekeurig voor den geest: vooreerst wegens den stryd, om te weten welke van beider vertaling der psalmen, die van den volkspredikant of degene van den geleerde, in de openbare kerkdienst de voorkeur hebben zou. Doch daermede houden de betrekkingen niet op tusschen deze mannen, die beiden als ware geniën op den openbaren geest hunner eeuw gewerkt hebben. In den grond naderden beider staetkundige gevoelens elkander, al liepen zy, oppervlakkig beschouwd, zeer uiteen; beiden stapten langs onderscheidene wegen met gelyken moed naer een zelfde doel: terwyl Dathenus stemme het volk opruide en geweldiglyk van Rome en Spanje afscheurde,

bekwam Marnix denzelfden uitslag by middel zyner geestvolle schriften. Tot een der aenzienlykste geslachten des lands behoorende, de ziel van het verbond der edelen, de boezemvriend en raedsman van den Zwyger, beroemd om zyne uitgebreide geleerdheid en tevens door reeds uitgegevene werken, deed hy den vyand de meeste afbreuk met namelooze schriften. Genoegzaem krachtig van geest om allen schryvershoogmoed op zyde te schuiven, begreep hy dat zyne stem des te ontzachlyker zyn zou, naer mate hy ze volgens omstandigheden zou verbergen onder de algemeene stem des adels, der geleerden of des volks. Hy was de geheimzinnige schryver van het Wilhelmus-lied, van het Compromis der edelen en van den Roomsche Bye-korf. Dit laetste werk, door Marnix gedurende zyne uitwyking opgesteld, verscheen in 1569. Het is een schamper, onder de gedaente eener verdediging voorgedragen, hekelschrift, dat den geest des lezers boeit én door een even zuiveren als ongewonen styl én door het fyne der voorstelling.

Marnix gaf nieuwe kracht aen de letterkunde: met hem begon een ander tydgewricht, dat den spoedigen val der rederykers literatuer en de even spoedige verschyning der eeuw van Hooft en Vondel voorspelde. Zyn proza is reeds verre dat zyner voorgangers vooruit; meer gedrongen, draegt zyn styl het kenmerk eener meer wysgeerige studie der ouden, in 't ontleenen van wier zout Marnix naer den prys dingt met den grooten Erasmus. Hy wint het daerenboven nog op meest alle zyne tydgenooten door eene byzondere studie der tael. Men begrypt ligtelyk dat, ten gevolge der tallooze toenmaels ingedrongen vreemde woorden en zegwyzen, eene jammerlyke ongeregeldheid in de tale heerschen moest: Marnix bragt het zyne aen 't hervormen van het spraekkunstig en woordvoeglyk gedeelte toe. Toenmaels waren de taelkundige werken nog zeer schaersch, en handelden byna uitsluitelyk over de spelling. Dergelyke werken bepalen zich tot drie: de Nederlantsche spellinghe, door Joos Lambrecht, verscheen te Gent in 1550, de Orthographia linguae belgicae, door Ant. Tsestich of Sexagius, te Leuven in 1576, en de Nederduitsche orthographie, door Pontus de Heuiter, te Antwerpen

in 1581. Doch reeds op het laetst der vyftiende eeuw hadden de broeders van het gemeene leven nederlandsche spraekregels tegenover den text hunner latynsche spraekkunsten uitgegeven, en waerschynlyk is het aen deze, zoo door nationael gevoel als door godsvrucht verdienstelyke mannen, dat wy die latynsch-nederlandsche woordenboeken verschuldigd zyn, waeronder de vroegst gedrukte tot het jaer 1477 thuis behoort. Later zien wy Servilius in 1550 en Adriaen Junius in 1577, door hunne woordenboeken, de studie vergemakkelyken der latynsche hoofdschryvers, wien de Nederlanders eene onbegrensde bewondering toedroegen. Maer in die lexicons werd de tale zelve niet verklaerd: deze hoofdzakelyke bemoeijing werd eerst voor eene enkele gewestspraek, het Kleefsch, ondernomen door G. Van der Schueren, die zyn Teutonista of Duytschlender in 1475-1477 te Keulen onder de pers bragt. Later kozen Plantyn en Kiliaen een meer uitgebreiden gezichteinder: deze laetste vooral opende eene vruchtbare bron aen de nederlandsche taelkunde, en zyn etymologisch woordenboek blyft nog immer de hoofdbron voor het historisch onderzoek der tael. Op het einde der zestiende eeuw zien wy de amsterdamsche rederykkamer In liefde bloeijende, door onderscheidene werken van eenige harer leden, onder haren naem uitgegeven, geholpen, spoedig aen het hoofd aller genootschappen en der vaderlandsche letterkunde zich plaetsen. Zy begon met eene spraekkunst, bekend onder den naem van Twespraack van de nederduitsche letterkunst, waerin het voorgedragene spellingstelsel niet uit de beschouwing eener enkele gewestspraek voortvloeit, gelyk by Lambrecht en Tsestich; maer Spiegel, de vermoedelyke schryver er van, had met even veel naerstigheid de hollandsche, brabandsche en vlaemsche taelkenners geraedpleegd1. Onder den titel van Ruygh-bewerp van de Redenkaveling ofte nederduytsche dialectike gaf deze kamer insgelyks eene redeneerkunst uit, ook een berymden leergang van welsprekendheid, onder

den naem van Rederijck-kunst. Nauwelyks opgerigt ontving zy welhaest de drie uitstekendste mannen onder de beoefenaers der volkstael in Holland: Spiegel, Roemer Visscher en Coornhert in haren schoot. De laetste bediende zich by voorkeur van ongebonden styl, waerin hy Marnix op zyde streeft. Zyne overzettingen uit Cicero en van Boëtius laten zich aenpryzen door getrouwheid en door zuiverheid van tael, wat men maer schaers zeggen kan van de vertalingen in de eerste helft der zestiende eeuw gemaekt. Doch hoe meer de taelstudie won, hoe nauwkeuriger ook en bevalliger de vertalingen werden. Onder de goede overzettingen uit dien tyd telt men nog degene van de geschiedboeken van Titus Livius, en wat hedendaegsche werken aengaet, de vertalingen door Kiliaen bewerkt van Guichardin's Beschyving der Nederlanden en van Philippe de Commines geschiedkundige gedenkschriften. In 't algemeen haelde het de ongebondene styl op de dichtkunst, hetgeen ten anderen by de overzettingen klaerlyk is bewezen. Men vergelyke slechts de Odyssea van Coornhert, de Ilias en de Georgica van Karel Van Mander, de Eneas en Terentius blyspelen door Van Ghistele, met de vertalingen in onrym zoo der klassike dichters als der prozaschryvers. Men vergelyke Van Mander's prozawerken, inzonderheid zyne geschiedenis der hoogduitsche en vlaemsche schilders, met zyne overzettingen in rym. Doch de regtvaerdigheid eischt te zeggen, dat in een meer gevordenden ouderdom, op het tydstip wanneer de poëzy een meer zuiver kleed had aengetrokken, Van Mander met een veel grooter geluk dan in zyne eerste mannenjaren de dichtpen hanteerde.

In die dagen van staetkundigen en godsdienstigen storm voelde het volk als 't ware nieuwe behoefte aen poëtisch leven. Naest de kerkzangen hief het zyne minneklagten aen, en de riddergevallen, op de snaren trillende der landsknechten gewordene laetste menestreels, zwierven van stad tot stad, van gehucht tot gehucht. De heldendichten uit de eeuwen der kruistogten, in hunne oorspronkelyke form voor de behoefte des volks minder geschikt geworden, werden in proza overgezet, zonder dat zy evenwel hunnen poëtischen wasem geheel verloren. De romans bekleedden

de eerste plaets onder de zoogenaamde volksboeken, welke thans nog door al de germaensche landen met graegte gezocht worden, zoodanig dat, op 't voorbeeld van Duitschland, men er thans in Vlaenderen eene nieuwe uitgave van bezorgt, meer overeenkomstig met den voortgang der tale. In die zestiendeeuwsche uitgaven komt de lezer weleens eene rhytmitische maet tegen, zelfs gantsche bladzyden op rym, treurige overblyfsels van vroegere epische formen; maer die gebreken, in dat tydsgewricht over het hoofd gezien, worden ruimschoots vergoed door eene eenvoudigheid van styl, welke aen het verhael eene wonderbare bekoorlykheid geven voor elkeen, die niet slaef is van onregtvaerdige vooroordeelen. Onder de volksromans uit die dagen zal ik alleen aen halen: Urson en Valentyn, De Ridder met de Zwane, Floris en Blanchefloer, Pieter van Provence, Fortunatus, Reinaert de Vos, Mariken van Nimegen, enz. Deze laetste, misschien voor het eerst in 1514 te Antwerpen gedrukt, bevat, deels in rym deels in proza, de zonderlinge geschiedenis van een vrouwelyken Faust, welke niet minder de belangstelling verdient dan degene, die sedert drie eeuwen de aendacht van geheel Europa tot zich trekt.

Naest de romans komen zich de reisbeschryvingen naer het Oosten vlyen. Onder degene welke in die tyden door Nederlanders ondernomen en beschreven werden, mag men als de voornaemste rekenen de reis van Joos Van Ghistel, een gentsche edelman, dien men niet verwarren moet met zynen naemgenoot Cornelis Van Ghistele, hier voren onder de vertalers van latynsche dichters opgenomen.

Onder een louter letterkundig oogpunt beschouwd, telt dit tydvak weinige geschiedschryvers, der aenhaling waerdig. De beroemdste behooren tot Vlaenderen. Nicolaes Despars, van Brugge, schreef eene kronyk van dat land in een even schilderachtigen als vloeijenden styl, maer die ruimschoots in het gebrek deelt aen de eerste helft der zestiende eeuw eigen, namelyk van overvloedigen rykdom te hebben aen bastaerdwoorden. Deze in een nationalen zin geschrevene kronyk, en waervan de gebreken aen des schryvers stand zyn toe te wyten, is een getrouwe weêrschyn

der toenmaels onder de nederduitsche edelen heerschende wanspraek. Een ander geschiedschryver uit die dagen is Marcus Van Vaernewyck, te Gent geboren en aldaer in een hoogen ouderdom overleden. Tusschen verscheiden dicht- en prozawerken, waervan eenige voor altoos zyn verloren gegaen, bezitten wy van dezen onvermoeiden schryver eene Historie van Belgis, een gewrocht dat onloochenbare bewyzen oplevert van geleerdheid en onderzoek, maer dat te veel aen schikking en kritiek mangelt. Dit werk is overigens allerbelangrykst wegens de overleveringen welke er in zyn opgenomen, wat het gedeeltelyk onder de romans laet rangschikken.

Vooraleer dit tydvak te sluiten mogen wy niet nalaten op te merken dat het nederlandsche volk, hetwelk zich zoo byzonderlyk verlustigt in de zucht om het geheimzinnige met het werkelyke te vereenigen, vooral in de zestiende eeuw met een gelukkigen yver zich op de natuerkundige wetenschappen, inzonderheid op de kruidkunde toelegde. De beroemde hoogduitsche professor Fuchs liet omtrent het jaer 1543 te Bazel, in Zwitzerland, eene nederlandsche bewerking van zynen Nieuwen herbarius uitgaen, het oudste gedenkteeken van dien aert in onze letterkunde, en dat hy aen Maria van Oostenryk, Keizer Karel's zuster en gouvernante der Nederlanden, opdroeg. Tien jaren later gaf Dodoens, van Mechelen, zyn groot werk over de planten uit, dat weldra den volkomensten byval verwierf. Die byval was wel verdiend, en niet alleen maekten de werken van den beroemden Leidschen hoogleeraer een onontbeerlyk gedeelte van elke huisbibliotheek uit, maer ze werden zelfs in onderscheidene talen door de geleerdste mannen overgesteld.

 

(Wordt voortgezet).

F.A. Snellaert.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs