Logo DBNL
Het Taelverbond. Jaargang 3 (1847)

Het Taelverbond. Jaargang 3

(1847)– [tijdschrift] Taelverbond. Letterkundig Tydschrift, Het–rechtenstatus Auteursrechtvrij

Vorige Volgende

Eerste tydvak.

Wy zeiden het reeds: in zyn dichterlyken geest is de oostkant van Germanie meer lyrisch, de westkant meer episch gestemd. Ook behooren de alleroudste volkszangen te huis by de volkeren van het noordwesten en der noordzee-kust, - by de Skandinaven, de Saksen, de Friesen en de Angelsaksen; zoo dat wy er ons mogen op beroepen van voor drievierden in de oud-duitsche letterkunde deelachtig te zyn. En wat het heldendicht in 't byzonder betreft, al is het dat de Biewulf, de Heliand, de Goedroen en het Nevelingenlied in van het nederlandsch meer of min verwyderde spraektakken tot ons zyn gekomen, het blyft niet minder waer, dat deze gedichten zoo wel ons toebehooren als het eigenlyke Duitschland, en dit om redenen die wy weldra zullen doen kennen.

Het middeleeuwsch epos verdeelt zich vooreerst in volkszangen en in gedichten, waervan de helden op den klassieken bodem van Griekenland en Rome thuis behooren. De volkszangen vervoegen zich bepaeldelyk tot drie kringen of cyclussen - der oud-germaensche zangen, van Karel-den-Groote en der Tafelrond. Op den eersten rang, en by regt van ouderdom, plaetst zich het volks-epos, uit eene reeks van onderscheidene overleveringen ontstaen, en door het genie tot een geheel gebragt. Dergelyke zyn, behalven het

Hildebrantslied, waervan slechts een brokstuk is overgebleven, de Biewulf, de Goedroen en het Nevelingenlied.

Deze gedichten verheerlyken aeloude oorlogen der germaensche volkeren, uit de tyden dat onze heidensche of nauwlyks verchristende voorouders nog een zwervend leven leidden, dat zy elkander Rome's wrakken betwistten om er nieuwe ryken van te bouwen. Het eerstgenoemde brokstuk, dat tot de achtste eeuw behoort, toont op vele plaetsen de onloochenbare bewyzen onzer tael; de Biewulf werd waerschynlyk nooit uit het angelsaksisch in onze tael overgebragt; de Goedroen is slechts bekend door eene uit het nederlandsch gemaekte hoogduitsche vertaling uit de vyftiende eeuw. Wat het Nevelingenlied betreft, hetzelve werd lang vóor het zyn epische form bekwam, geboren op onzen grond, op de oevers van den Nederryn, de bakermat der frankische monarchy, van waer het door de landverhuizers in 't midden-Duitschland overgebragt werd, om uit den mond des volks in de pen van een magtigen geest over te gaen. Het is echter vermoedelyk dat wy het kort na zyne geboorte overnamen van de Opperduitschers, die daerenboven het gedicht in zyn geheel bezitten, terwyl wy er slechts een paer geringe brokstukken van kennen. Hoe bejammerenswaerdig is niet het verlies van zoo vele eerbiedwekkende gedenkzuilen onzer aeloude poëzy, de eenige waerin het ruwe doch heerlyke vóorhistorische leven, het woud- en zeeleven zich aen ons vertoont, als de naklank van reuzen-menschen, die enkel leefden van de liefde voor vryheid en den huiselyken haerd. De drie laetstgemelde gedichten verdienen des te meer onze belangstelling dewyl ze eene reeks tooneelen bevatten, welke op onzen bodem plaets hebben. De Biewulf doet ons tegenwoordig zyn by krygstogten op de Maes en de Niers: het hoofdtooneel der Goedroen, de slag van Wulpen, gebeurt in de duinen tusschen Oostende en Nieupoort, of volgens anderen op 't eiland Cadsand, terwyl het oorspronkelyk vaderland van 't Nevelingenlied de Nederryn is, en de held van dit gedicht, Siegfried, van Santen in Kleefland, als koning van Nederland optreedt. Ziet daer wat my meer dan voldoende schynt om de aendacht onzer natie te mogen inroepen op dichtwerken, die door zichzelve reeds

belang genoeg bezitten, en dat nog grootelyks verhoogd wordt wanneer men ze beschouwt uit het oogpunt eener esthetische en wysgeerige vergelyking met de mythen van het klassieke Griekenland.

De Biewulf en de Goedroen behooren tot de noordzeesagen, eene onderverdeeling der historische zangen, welke eene byzondere toelichting verdient.

De noordsche volkeren leefden meer op zee dan te lande: zeemonsters bevechten en verre togten ondernemen dat was hun hoogste, hun poëtisch leven. Zoo deelden zy met de andere Germanen in de liefde voor het avontuerlyke. Even tuk op het wonderbarige, boetseerden zy het naer hun eigen leven: de ranke boot nam de plaets in van den snellen klepper, en in stede van het verderfelyk ondier in woud of in krocht te bevechten, zocht de held den gedrochtelyken vyand op den bodem der zee en der poelen.

In onze gewesten bestookten zy niet alleen de zeekusten, ze drongen zelfs langs de groote rivieren tot diep in het land, waer zy overal volkeren vonden, die zoo wel op de golven als te lande stryden konden. Van hunnen kant vonden deze volkeren geen mindere lust in dit tweevoudig bestaen, dat ook voor hen zyne terugkaetsing moest hebben in voortbrengselen des geestes. De Goedroen, van eenvoudige deensche saga, gedydde, onder haer vlaemsch kleedsel, tot dat uitgebreid heldendicht hetwelk wy door de hoogduitsche vertaling leerden kennen: het is de afspiegeling van de onverbreekbare liefdetrouw der duitsche vrouw. Goedroen is de dochter van koning Hetel en Herwig's bruid. Zy wordt geschaekt van Hartmoed, den zoon van koning Lodewyk van Normandië. Ziende dat zy voor zyne liefde koel blyft, laet Hartmoed haer over aen de booze nukken zyner moeder, die de koningsdochter tot de laegste handwerken vernedert. In 't midden van zoo veel wee komt de voorspellende geest, onder de gedaente van een' vogel, Goedroen aenkondigen, dat weldra een leger ter harer verlossing zal opdagen en dat twee boden de krygsmagt voorgaen. Omtrent Paesschen was zy bezig in den killen stroom het lynwaed te wasschen, wanneer eensklaps twee mannen verschenen: het waren

haer broeder Ortwin en Herwig; maer deze weigert haer weg te voeren: hy wil ze niet rooven die hy in den stryd verloor. De twee vrienden trekken af naer Hetel's hof; doch spoedig komen zy met eene legermagt terug: zy nemen de sterkte stormerhand in, en Herwig voert in zege naer het bruidsbed degene, die uit liefde jaren lang de nypendste ontbeeringen en de gevoeligste beledigingen heeft uitgestaen.

Het Goedroenlied betoovert ons door zyn lieflyke zangen, zoo zacht als de slaep van het maegdelyn. In het Nevelingenlied daerentegen verraedt alles meer forsche formen: de kracht, schoon al niet bovenmenschelyk, gaet er de gewone bevatting in te boven. Men ziet er niets in dan bloedige gevechten, tafereelen van haet en wraek; alles is er reusachtig en verschrikkelyk, tot zelfs de vrouw in hare liefde, die met den man wedstrydt in drift en in spierkracht. De ontknooping van het Goedroenlied geschiedt by middel eener verzoening, het Nevelingenlied eindigt met eene moordery en de verdelging van een gantschen stam. Deze twee gedichten werden niet onaerdig genoemd, het eerste de Odyssea het ander den Ilias der germaensche volkeren.

De kruistogten, met des menschen uitwendigen staet te veranderen, moesten noodwendig op zyn zedelyk gevoel inwerken. Behalven de geheele omkeering in het in- en uitwendige leven, verhaestten deze gebeurtenissen de opvoeding der Europeesche volkeren door deze in betrekking te stellen met volkeren die onze voorvaderen, zoo niet in zedelyk gevoel, althans zeker in uiterlyke beschaving vooruit waren. By uitstek christelyk, moest die beweging strekken om alles in vergetelheid te brengen wat aen het voorvaderlyk geloof hield, zelfs wat niet onmiddelyk tot de christelyke beschaving behoorde. De aeloude helden ruimden plaets voor nieuwere, nauwer in verband staende met de beweging. Onder deze was er niemand te vergelyken by Karel-den-Groote, den volksheld by al de natiën van het vaste land, welke zich voor de verovering van 's Heilands graf vereenigden. Italie, Duitschland, Frankryk en Nederland waren de gemeenschappelyke erfgenamen van zynen roem: in het noorden zoowel als in het zuiden had hy de vyanden

van die zelfde godsdient, waervoor men nu den wapenrok aengordde, bestreden en teruggehouden.

Karel-de-Groote werd het middelpunt eener reeks gedichten, waerin beurtelings de krygsmoed, het geloof, de liefde en de vriendschap met de stoutste en meest onderscheidene kleuren zyn afgemaeld. Spierkracht en persooneele vryheid maekten de ziel uit van het heldendicht by de oude Germanen. Het christelyk grondbeginsel, door de morgenlandsche kleuren verhelderd, bragt wel de geestdrift in het epos; doch die persooneele vryheid ontweek den held, om hem onder den invloed te stellen eener buiten hem staende magt. Het was eene nieuwe wereld, een oostersche hemel, invallende op den somberen dampkring van 't Noorden. De zoo dichterlyke als zwervende Noordmannen waren de eersten, die de verschillende grondstoffen dezer nieuwe dichtsoort verzamelden; en gelyk zy de tael aennamen van het land, waer zy zich neêrzetteden, werden ook de meeste gedichten van dezen cyclus oorspronkelyk in het fransch geschreven.

By het overgroot aental brokstukken van gedichten tot dezen cyclus behoorende, welke sedert korte jaren zyn opgespoord, en by de aenhalingen door Maerlant en zyne tydgenooten gedaen, mag men vryelyk besluiten dat weinig of geene dier gedichten niet in onze tael zyn overgebragt. De voornaemste onder de nederduitsche brokstukken behooren tot de Vier Heemskinderen, den Guerin van Montglavie, den Ogier van Denemarken, den Willem van Oranje, den Nameloos en Valentyn en de Lorreinen. De Bere Wislau, waervan slechts weinig verzen tot ons overkwamen, verraedt een vlaemschen oorsprong, en is misschien ouder dan eenig gedicht van dien cyclus in onze tael. De eenige gedichten die wy in hun geheel ontvingen zyn de oorspronkelyk bewerkte: Karel en Elegast en de navolging van Floris en Blanchefloer.

Deze twee dichtstukken onderscheiden zich van de vertalingen door hunne geheel eigenaerdige bewerking. Het onderwerp van 't eerste is het volgende: Karel-de-Groote, te Ingelen op den Ryn zynde, krygt des nachts van eenen engel, dien hy eerst voor den boozen geest aenziet, het vermaen van te gaen stelen. Zich eindelyk aen

den wille Gods onderwerpende, schiet de verbaesde vorst zyne wapens aen, zet zich te paerd en gaet alleen op avontuer. In het woud ontmoet hy eenen ridder:

 
Met wapenen swart als colen:
 
Swart was helm ende scilt.
 
..........
 
Swart was den wapenroc daerboven,
 
Swart was dors daer hi op sat.

De zwarte ridder is Elegast, die van den koning vogelvry is verklaerd wegens zyne byzondere zucht tot stelen, destyds zeer gemeen onder den adel. Na een tweegevecht, waerin Karel overwinnaer blyft, zetten zy gezamenlyk hunne togt voort; en uit het gesprek wordt Karel overtuigd, dat deze als een wild dier vervolgde man, zynen vorst meer harte toedraegt dan menig hoveling. By het slot van Eggerik, des konings leenman, gekomen zynde, dompelt Elegast, die de geheime kunsten verstaet, alles wat binnen de muren ademt in een diepen slaep. Doch als hy in de kamer, waer Eggerik met zyne gemalin te slapen ligt, den zadel met honderd gouden belletjes wil wegdragen, begint het ding zoo een gerucht te maken dat de rustende slotheer uit zynen slaep springt. Deze wil zyn zwaerd trekken; maer zyne vrouw houdt staende dat er niets gebeurd is, dat het andere zaken zyn die hem kwellen en sints drie nachten hem den slaep benemen. Hierop bekent Eggerik dat hy aen het hoofd staet eener samenzweering, welke des anderen daegs moet uitbarsten en met de moord des konings eindigen. Zyne vrouw, die met Karel in den bloede verwant is, dit schelmstuk trachtende te beletten, geeft Eggerik haer een zoo geweldigen slag in 't gezicht dat het bloed haer uit den neus springt. Nu schuift Elegast zich tot by het bed en vangt het bloed in zyne handschoen op, om het tot getuigenis by den koning te doen dienen. Hy spreekt een gebed uit, en geheel het slot valt op nieuw in diepe rust. Hy rooft zadel en zwaerd, en gaet alles aen zynen gezel vertellen. Karel neemt voorzorgen; hy laet Eggerik met de samengezworenen aenhouden, op het oogenblik dat zy op het vorstelyk slot komen, en na zich van de waerheid van

Elegast's woorden te hebben overtuigd straft hy den verrader, terwyl hy zyn getrouwen dienaer in deszelfs regten en eigendommen herstelt. Toen eerst begreep de koning, waerom God hem gedwongen had, die nacht voor baenstroper uit te gaen.

Floris en Blanchefloer is het bevallig liefdetafereel van den zoon eens moorschen konings en van een frankisch edel meisje, die opgelicht werd by eenen inval der ongeloovigen in Frankryk en opgevoed aen het hof van koning Fenus. Na jarenlange tegenspoeden besteeg Floris den troon zyns vaders, nam de godsdienst aen van Blanchefloer, die zyne gemalin werd en hem Bertha schonk, de moeder van Karel-den-Groote.

Eene schets van dit gedicht te willen geven zou als het ware eene bloem verwelken zyn uit de dichterkroon, die het hoofd van Dirk van Assenede omkranst. Het zy thans genoeg met Hoffmann von Fallersleben, den uitgever van gemeld gedicht, te verzekeren dat in gantsch onze oude en hedendaegsche letterkunde weinige gedichten, onder opzicht van teederheid, van daerstelling en uitdrukking met den Floris en Blanchefloer de vergelyking kunnen uitstaen. By deszelfs overgang in de nederlandsche letterkunde is dit gewrocht een kostelyke diamant geworden, door een meester in zyn vak met de uiterste zorge bewerkt.

Even als voor de frankische landen Karel-de-Groote het middelpunt was der christelyke volksgedichten, wilde Engeland, welligt uit jaloezy volgens sommigen (Halbertsma, naoogst bl. 15), mede een nationalen ridderheld bezitten. De naem van koning Arthur geraekte in bretonsche volksvertellingen, en de cyclus der Tafelronde vergrootte spoedig, ja trok welhaest het kanael over, om in de frankische landen den voorrang aen de inheemsche dichtstukken te betwisten.

De Tafelronde was eene orde der ridderschap die haren oorsprong aen het volgende verschuldigd was.

De legende verhaelt, zegt Halbertsma, dat de apostel Philippus, naer Galliën gereisd zynde om het evangelie te verkondigen, zynen medearbeider Joseph van Arimathea, met hetzelfde doel naer Groot Brittanniën had afgevaerdigd, die aldaer ook aenkwam met

zich brengende het eerwaerdigste van alle reliquien, (de Graal). De Heiland had namelyk by het laetste avondmael een' beker gebruikt, die het eigendom van Simon den Melaetsche was, en van dezen gekocht aen Joseph van Arimathea gediend had, om er het bloed des Heilands, toen hy aen het kruis hing, in op te vangen. Joseph liet dien beker met bloed aen zynen zoon en naemgenoot den bisschop Joseph, die het eerst de orde van den Heiligen beker, of wilt gy liever, van de Rondetafel, waerop de beker geplaetst was, en waeraen de deelgenooten met elkander feest hielden, instelde. Aen deze tafel werd de plaets, welke Jesus eenmael bezeten had, opengelaten, en dewyl het aen niemand behalven aen eenen nakomeling uit het geslacht van Joseph, met name Galaäd, gegund zoude zyn op deze plaets zitten te gaen, droeg die zetel het opschrift: dit is de plaets van Galaäd. Nadat velen dien zetel te vergeefs hadden pogen in te nemen, en tot straf hunner vermetelheid van de splytende aerde opgeslokt waren; nadat anderen zelfs in de aerde verzonken waren, die den blooten beker buiten de kist, waerin hy gesloten was, slechts gezien hadden, werd eindelyk de lang verwachte Galaäd in de vierde eeuw geboren; die dan ook ging zitten op de plaets die voor hem verordend was. De huiveringwekkende eerbied, welken deze geschiedenis alomme in het gechristend Brittaniën wekte, bragt den grooten koning Arthur op het denkbeeld, om eene ridderorde ter eere van de heilige of Rondetafel in te stellen, en daerin de uitgelezenste helden zyns ryks als leden op te nemen. Arthur liet eene tafel naer het model van Joseph vervaerdigen, en telkens wanneer de leden der orde er aenzaten, werd er eene plaets, de plaets van Jesus opengelaten. Alles was behoorlyk in den regel; het groote heiligdom alleen, tot wiens eere die gantsche toestel ingerigt was, de heilige beker, die zich om de zonden en ongeregtigheden van het brittannische volk zoek gemaekt had, ontbrak hier. Die beker moest terug, wat het ook zoude kosten, en nu opent zich eene rei van de avontuerlykste togten onder de ridders van de Tafelronde, om den gewyden beker, even als de Arganauten het gulden vlies, weder te vinden, waervan Brittaniëns eer en

rust afhong. Deze sagen vonden zooveel byval in dit land, dat men daer iemand die den Brut, de eerste bron der Arthur-gedichten, niet van buiten kende, voor onbeschaefd aenzag.

Deze bron schynt op het vaste land eerst bekend geraekt door Vlamingen, en wel door volkplanters reeds van 't jaer 1108 in Glamorgan nedergezet. Filips van den Elsas (overleden in 1191), een driftig vorst voor de kruistogten, vond in de heldendaden van Arthur en zyner Paladynen een prikkel voor eigen dapperheid, en liet den engelsche helden ter eere, door artesische dichters, die hy in bezoldiging had, fransche epossen vervaerdigen. Deze uitgebreide gedichten werden weldra door zyne onderzaten in 't vlaemsch overgebragt. Dan, deze vertalingen zyn thans meestendeels vergaen, indien men voor afzonderlyke gedichten moet nemen wat Maerlant en zyne opvolgers aenteekenden, namelyk: de heilige Graal, Tristram, Galehoet, Ywein, Lenval en Parcival. Doch ofschoon zeer in den heerschenden smaek der middeleeuwen vallende, en den ridder voorstellende als getrouw aen God, aen zyne Jonkvrouw en aen zynen Vorst, schynt het evenwel niet dat de Arthurs-gedichten onder ons zeer verspreid zyn geweest. De cirkel van Karel-den-Groote liet ons vele brokstukken na, de cirkel van Arthur byna geene. Drie groote heldendichten echter zyn gelukkiglyk der vernieling ontsnapt: het zyn de Ferguut, de Lanceloet en de Walewein. De eerste, welligt naer een prozastuk bewerkt, bevat slechts zes duizend verzen; de tweede, ofschoon het eenig overgeschotene exemplaer niet volledig is, telt er by de vyftig duizend. Ferguut is een boerenzoon, maer met lyf en ziel waerdig van ridder te zyn; zyne lotgevallen en bedryven winnen hem de gunst van koning Arthur en de hand der schoone Galiene. De Lancelot is de tegenhanger van den Tristram: in dezen heerscht de toon van het treurdicht, in genen die van het levendige en vrolyke. De Lancelot handelt van de liefdegevallen des ridders van dien naem met Genevre, koning Arthur's gemalin, van zyne dappere daden, van degene van prins Gawin, van Parceval en van vele anderen, en eindigt met koning Arthur's dood. Alhoewel uit het fransch vertaeld, bevat dit epos verscheiden bygeschiedenissen, welke deszelfs

geleerde uitgever, de heer Jonkbloet, in het oorspronkelyk handschrift te Parys niet gevonden heeft. Op het laetst der twaelfde eeuw geschreven, is de vertaling er van gewis niet meer dan eene halve eeuw jonger; trouwens Maerlant spreekt van dit gedicht als van een bekend werk. Het zelfde mag men omtrent beweeren van den Walewein, die volgens professor Meyer niet uit het fransch maer uit de gallische tale zou zyn overgebragt. De vertaling er van werd door twee schryvers, door Penninc en Vostaert gemaekt, zoo dat Maerlant slechts van Penninc's werk zou kunnen spreken; want het eenig bekend handschrift draegt het jaertal 1350, indien al dit jaertal niet eerder op den afschryver dan op den vertaler slaet.

Even beroemd als de paladynen van Karel en van Arthur, waren in de middeleeuwen de helden van oud Griekenland, inzonderheid de verdedigers van Trojen en de vernieler van Darius magtig ryk. De zangen op Hektor en Alexander weêrklonken door gantsch Europa, als behoorden zy tot de daden van christenen helden: ja de Brabanders beschouwden ze voor nationale zangen; want by dit volk bestond de overlevering dat hunne prinsen afstamden van een of anderen lotgenot van Eneas. Deze gedichten maken een vierden cyclus uit, den klassieken geheeten, om reden dat in vooroude tyden de beschaving het helderst in Griekenland schitterde.

In de middeleeuwen waren de meesterstukken van Griekenland en Rome niet geheel en al aen de germaensche volkeren onbekend. Onlangs vond men eenige brokstukken eener vlaemsche vertaling uit de twaelfde eeuw van den Eneas: Dirk van Assenede gewaegt van Juvenael's werken, van Ovidius Minnekunst, als van boeken die men der jeugd in handen gaf; Maerlant spreekt met eerbied van Homerus, en noemt hem een grote clerc. De gedichten tot den klassieken cirkel behoorende zyn echter geene vertalingen uit het grieksch: De Trojaensche oorlog is niet anders dan een middeleeuwsch epos, waerin de grieksche helden volslagene christene ridders zyn. Dit vloeijend en met gloed bewerkt dichtstuk zou, volgens de jongste opsporingen, van twee schryvers wezen, van Seger Dieregodgaf, die het eerste gedeelte naer latynsche bronnen schreef, en van Maerlant, dien men voorgeeft dat het overige bewerkte naer

het fransch van Benoit de Saint-Maure. Men dacht vroeger dat elk dezer twee dichters een afzonderlyk werk had geschreven, dewyl in het eerste gedeelte de naem van Seger voorkomt, en dat volgens zyne eigene bekentenis, Maerlant vóor het jaer 1270 een gedicht opstelde op den ondergang van Trojen. Waerschynlyk heeft deze laetste dichter, van wien wy welhaest breedvoeriger zullen te spreken hebben, zyn werk geschreven vóor het laetst der dertiende eeuw, wanneer de openbare geest de rigting nog niet genomen had, welke welhaest in geheel de vlaemsche letterkunde doorstraelt. Hetzelfde geldt den Alexander, dien Maerlant op verzoek eener edele vrouwe naer het latyn van Filips de Castellione vry bewerkte.

Waerschynlyk bepaelde zich de klassieke cyclus niet enkel by de gedichten van Alexander en den Trojaenschen oorlog: daer bestaen halve bewyzen dat Jason en de Argonauten door Vlamingen zyn bezongen geweest, en dat de levens der eerste roomsche keizers in vlaemsche rymen moeten bestaen hebben. Des noods zouden tot dezen cyclus te brengen zyn de gevallen van Partenopes en Meliore, indien het alleen op het bewys aenkwame dat de held van dit gedicht een afstammeling van Priam was. Het is overigens een tooverroman, die overal een byzonderen byval ontving, zoo wel aen den overkant des Ryns en in deze gewesten als in Frankryk, zyn geboorteland. Van de vlaemsche vertaling, welke ten minste tot het midden der dertiende eeuw moet gebragt worden, zyn slechts enkele brokstukken, meest in Duitschland, teruggevonden.

Na het opsommen van zoo vele fransche, bretonsche, grieksche en romeinsche helden, na bewezen te hebben dat in de middeleeuwen Vlamingen en Friesen, Brabanders en Hollanders zich nog verlustigden by de lezing van het Nevelingen-, van het Goedroen-, van het Hildebrants-lied en van zoo vele andere epossen, tot geslachten behoorende sedert lang in de onmetelykheid der eeuwen verzwolgen, ware het niet troostryk te blyven staen voor jongere beelden die tot het vaderland behooren, die den tegenwoordigen toestand, het nederlandsche leven, hebben voorbereid? Het is echter zoo niet: indien men er de historische gedichten niet

onder brengt, welke ons welhaest onder het oog zullen komen, zyn dergelyke geestgewrochten voor altyd ons ontnomen. Waerschynlyk dat de geschiedenis van Lederik de Buk en zyner moeder, de wapenfeiten van Boudewyn-den-Yzere tegen den koning van Frankryk op Sagas berusten, door vlaemsche dichters bezongen. Misschien was de Flandrijs, waervan de geleerde Mone een, sedert verloren geraekt, brokstuk te Leuven vond, een gedicht van dien aert. Over ettelyke jaren gaf Willem Grimm een fragment van een hoogduitsch epos uit, waeraen hy, naer den hoofdheld, den naem gaf van Rudolf. Deze held was een vlaemsche graef, die ten jare 1148 deel nam aen 't beleg van Ascalon in Palestynen. Het gedicht is klaerblykelyk uit onze tael overgezet; een punt onzer aendacht overwaerdig, daer ditzelfde met vele vlaemsche, zoo wel oorspronkelyke als vertaelde voortbrengselen gebeurd is, terwyl maer weinige hoogduitsche stukken uit de middeleeuwen in de nederlandsche letterkunde zyn overgegaen. Onder het getal der gedichten uit de onze in de overrynsche tael overgebragt, behalve de reeds bekend gemaekte Goedroen, telt men Ogier van Denemarken, Renout van Montalbaen, Malagijs en de kinderen van Limburg. Dit laetste gedicht herinnert door zyn naem aen 't vaderland, doch dit is ook al: het bevat eene aeneenschakeling van avonturen, die in het grieksch keizerryk voorvallen en overigens zeer belangryk zyn onder het opzicht van kunst, van zeden en volksbegrippen. De schryver er van schynt zekere Hendrik te wezen, die in 't midden der veertiende eeuw moet geleefd hebben; doch sommigen doen deszelfs geboorte hooger opklimmen.

Mag het al waer zyn dat in dit aental romans de inlandsche herinneringen, zeden en gebruiken maer eene smalle plaets vonden, wy mogen ons daerentegen op een gedicht beroemen, hetwelk al de voortbrengsels, tot de drie middeleeuwsche cyclussen behoorende, verduistert; ik bedoel den Reinaert de Vos. Na dat het eeuwen lang op germaenschen bodem gebroeid had, indien ik my zoo mag uitdrukken, kwam dat natuergedicht, dat huiselyk tafereel in de epische kunst daer ter wereld, waer de onderscheidene

kasten der samenleving het minst tegen elkander afstaken. Misschien zal dit denkbeeld sommige lezers niet helder voorkomen; men vergunne my hetzelve uiteen te zetten. Van over lang maekten de gebroeders Grimm een onderscheid tusschen natuergedicht en kunstgedicht. Het eerste onmiddelyk uit het volk gesproten, weêrkaetst volmaekt deszelfs wyze van zien en innigen aert, terwyl het kunstgedicht uit eene inlandsche pen vloeit, niet zonder eenigen invloed te ontvangen van des schryvers kunstmatige opvoeding. Het eerste is het eenvoudig kleed, het tweede het meer of min geschikt toilet. Opdat een gedicht als de Reinaert de Vos kon geboren worden, moest er een volk bestaen, dat zich in het vrye natuerleven verlustigde, dat geen slaef was zyner meesters, by wien de geheugenis van het eigene familieleven niet was uitgedoofd; er mogten by hem geene zonen bestaen, door die banden ontaert, welke hedendaegs den mensch buiten den kring der natie slingeren. Nergens bestonden deze voorwaerden beter dan in Vlaenderen. By 't behouden der liefde voor de natuer, hetgeen de germaensche volkeren van de romaensche onderscheidt, hadden de Vlamingen, welke door diezelfde liefde voor individuele vryheid naer de steden waren gestroomd, te spoedig een werkelyk welzyn bekomen om zoo haest hunnen natuerlyken staet te verliezen. Daeruit ontstond het eerste gedeelte van den Reinaert, zonder den minsten blyk van aenraking met andere gedachten-formen, gantsch naïf, geheel nationael, en daerom zoo grootsch, zoo verheven. De schryver had noch onder de knellingen van het klooster, noch onder de begeerlyke eischen van den adel gestaen, althans laet hy er geene sporen van blyken; en was hy monik of klerk, hy is er maer te grooter om. Dit bewyst het tweede gedeelte van den Reinaert, waerin een merkwaerdige wysgeerige geest bloot ligt, eene diepe kennis der fabel by de klassieke volkeren en een natuerlyke geneigdheid om er zich van te bedienen; in éen woord dit tweede gedeelte is een meer geleerd dichtstuk. Wordt het niet duidelyk, waerom in onze dagen dit meesterstuk der middeleeuwen zoo weinig gewaerdeerd wordt, zelfs alsof het geene belangstelling verdiende? Het is dat men de

kunst van 't overdenken zoekt, waer men zich zou moeten verlustigen in den eenvoud der schildering. In beide zyne formen is de Reinaert het epos des volks, der burgery tegenover de riddergedichten. Deze wezendheid van natuerlykheid, van goedmoedigheid vertoont zich nog door de vertaling: terwyl de verschillende heldendichten ten gerieve der overrynsche grooten in het hoogduitsch overgaen, vindt de Reinaert daer en tegen een saksischen vertaler, die dat meesterstuk aen de vrye burgers der hansesteden doet kennen. Wy mogen ons dus dubbel verhoovaerdigen, om dat dit voortreffelyk letterkundig gedenkteeken op onzen grond is geboren, en dat het een schitterend uitvloeisel is onzer eigene wyze van zyn. Wy mogen er ons op verhoovaerdigen dat alle volkeren van germaensch Europa volle regt aen ons gedicht laten weêrvaren. Want van het saksisch ging de Reinaert over in het deensch, van het deensch in het zweedsch, en zelfs, volgens Gervinus, schynt het dat er eene yslandsche vertaling van bestaet. Reeds in de vyftiende eeuw maekte men eene engelsche vertaling op een vlaemschen prozatext. En zag men niet in onze dagen den grooten Göthe zyne hoogduitsche pen besteden, om de vlaemsche verzen uit de twaelfde eeuw in zyne tael over te brengen? De Franschen, die in de middeleeuwen nog half voor Franken mogten doorgaen, hebben mede naer het vlaemsch epos gewerkt.

Het eerste gedeelte van den Reinaert werd geschreven omtrent het jaer 1177, het andere in 't midden der volgende eeuw door Willem van Utenhove, priester te Aerdenburg, by Brugge. Het geheele gedicht werd ons lang betwist: sommigen beweerden dat Reinaert de Vos uit het fransch was overgezet, anderen wilden de saksische vertaling voor een oorspronkelyk gewrocht doen doorgaen. Willems, wiens vroegtydig verlies zoo gevoelig was voor de vlaemsche letteren, stak in dien bajert van gevoelens den fakkel zyner scherpzinnigheid, en besliste onwederroepelyk het geding ten voordeele van Vlaenderen

De Reinaert was de voorlooper eener nieuwe orde van zaken, welke de vroegere denkbeelden ging bevechten, zonder genade voor die zachte en teedere poëzy, welke zoo lang de alleenheersching

gehad had. Deze laetste, gelyk aen die bloemen welke zich in de koesterende zonnestralen door den frisschen adem des winds laten wiegelen, verbleekt en verwelkt onder den brandenden asem der staetkundige driften en by aenraking der drooge rede. De Reinaert was de uitdrukking van des volks natuerlyk verstand, van de rede der menigte tegen de ongeregtigheden der grooten en het ongeregeld leven der monikken; zich hullende in het kleed der scherpe hekeling, doch met al de meesterschap welke de individueele vryheid den mensch schenkt. De Reinaert, in een woord, was de volksvertelling tot de hoogte van het heldendicht opgevoerd, het was de wysbegeerte haer zelver nog niet bewust, te jong nog om afgetrokken en nadenkend zich in den mantel der redeneering te wikkelen.

Men ging met rasse schreden naer een' staet van zaken, welke al de kracht aen de gemeente zou geven, om slechts eene schaduw van magt aen den meester over te laten. Moet men aen dien dorst naer vryheid by het volk de onverschilligheid toeschryven, welke de vlaemsche prinsen voor de nationale tael en letterkunde betoonden? Wy zyn geneigd zulks te gelooven; de geschiedenis toont dat verscheiden graven van Vlaenderen fransche dichters aen hun hof hielden, die op hun bevel gedichten van langen adem vervaerdigden, terwyl maer zeer weinigen onder hen, zelfs in de dagen van gevaer, aen vlaemsche toonen het oor leenden. Ook komt ons Lodewyk van Nevers, wanneer hy van uit zyne gevangenis van Montargis voor de vlaemsche opvoeding zyner kinderen de stem verheft, als eene des te grootschere figuer voor, daer hy zoo alleen onder gantsch dat vorstenras het wezenlyk gevoel heeft van de levenskracht der natie. Welk een verschil tusschen die hoogmoedige leenheeren van Frankryk, gedurig met hunnen val bedreigd, en alle veerkracht verloochenende, wanneer zy de zedelyke kracht, uit de ziel hunner onderdanen geput, te stellen hebben tegen de dwingelandy hunner eigene meesters; welk een verschil tusschen die vorsten die hun gezag alleen in hunnen degen zien, die naer gezangen luisteren, welke reeds het oor huns vyands verveeld hebben; welk een verschil, ja, tusschen die vreemdelingen in

't midden van onderdanen, wier leven en behoeften zy niet begrypen, en de hertogen van Braband, die luitenanten-generael van 't Keizerryk, die, hoezeer nauw vermaegschapt aen de fransche koningen, niet alleen de tael als het levende sap der nationaliteit beschermen, er zelfs eere in scheppen in de tale te veredelen door ze gelyk te stellen met de tale der Romeinen voor het opstellen der grondwetten, en door ze den voorrang te geven boven de tael der vreemde trouvères, wanneer zy zelve de ledige uren der voornaemste vrouwen van 't hertogdom willen veraengenamen! Wat een onderscheid in nationael gevoel tusschen Jan I van Braband, die zich in de ry stelt der vlaemsche minnezingers, en Guy van Dampierre, bevreesd van den minsten blyk van toegenegenheid te toonen voor 't geen uit het harte komt, voor 't nationael beginsel! Wel zeker wordt eene volkseigenheid op éenen dag noch gemaekt noch gebroken; maer Vlaenderen in de middeleeuwen is ook zyne magt niet verschuldigd aen de grootheid van ziel, aen het ruim doorzicht zyner graven: integendeel Vlaederen is alles aen zichzelve verschuldigd, veelal zyner vorsten ten spyt! terwyl integendeel Braband in deszelfs verstandelyke beweging eene magtige hulp vond in den krachtig afgeteekenden volkszin der hertogen. Guy, onder anderen, aen het land byna vreemd door geboorte, toonde dat hy het geheel was door geest: ook was het niet uit liefde voor dien zoo onvaderlandschen vorst, dat de Vlamingen het hatelyk juk van Frankryk afwierpen.

Het is onder 't bestuer van Guy van Dampierre dat de man opkwam, die bestemd was om aen de nationale letterkunde eene andere gedaente te geven, om de schilderende poëzy door de leerpoëzy te doen vervangen: die man was Jakob van Maerlant. Vóor Maerlant was de letterkunde eene zwervende kunst, - zy was het schaduwbeeld van den ridder. In de lange winteravonden zat zy in het slot, aen den hoek van den haerd, den tyd te korten, vertroostte het maegdelyn en kreeg een traen voor loon; of des zomers, als alles op het veld lachtte, huppelde zy met de jonkvrouwe. Van slot tot slot ging zy nieuwe avonturen zoeken, en ze daerna met zwier en bevalligheid verhalen. Zy misachtte de steden, en men zag heur steeds daer, waer adelyk bloed door de aderen

vloeide; of schonk zy al eens hare gunst aen de aenzienlyksten der onedelen, het was by uitzondering. Het was vooral ten hove, dat zy voorkomend onthaeld werd; de vorst overlaedde haer met gunstbewyzen en verbond ze aen zich; en niet zelden was hy veel van zynen roem aen haer alleen verschuldigd.

Was dat zwervend leven niet volkomen in den aerd van den tyd? De adeldom was door geheel het land verspreid en hield zich op in burgten en sloten: de vorsten zelven hielden maer zeer zelden hun hof in de steden, en waren schier altyd op het een of ander hunner kasteelen. Wy zien later de dichtkunst, den edeldom naer de steden volgen, en zelfs zich onder de bescherming van den ryk geworden burger stellen.

De dichter uit den riddertyd heette Spreker, Zegger of Vinder. De belooningen welke hy ontving bestonden in geld, paerden en kleederen. ‘Dikwyls, zegt Roquefort, deed de heer zyn gewaed af, om het op de schouders van den spreker, die hem vermaekt had, te hangen; en deze, op zyne beurt, stelde het zich tot eere het zelve by groote gelegenheden te dragen, om dengene die hem aenhoorde uit te lokken, van niet minder mild dan de anderen te wezen.’1 Hy reisde alleen of met eenen kunstgenoot, en dan heette hy Gezel of Menestrel.

Door de aenmoediging, welke de dichtkunst van de grooten ontving, vermeerderde het getal sprekers aenmerkelyk, en wel zoodanig dat de giften begonnen te verminderen, en zy in hunne kunst geen goed bestaen meer vonden. Ook verminderden zy in aenzien, deels door hun overgroot getal, waeruit noodzakelyk eene overwegende middelmatigheid moest voortspruiten, deels om dat hun zwervend leven hun los gedrag meer en meer versterkte. Zy daelden eindelyk zoo diep dat zy zich in Frankryk goochelaers en dierenleiders toevoegden, en dat onder de regeering van Philippe-Auguste het belachelyk koningschap der Menestriers opkwam. In de Nederlanden werden verscheidene gezellen wegens diefte en andere misdaden geregt. Dit waren de teekenen des ondergangs

van eenen staet van zaken, waervan deze verbasterde kunstenaers de laetste uitdrukking waren.

Het eigenaerdig leven van den Spreker, Zegger of Gezel geeft eene genoegzame verklaring waerom deze geene lange dichtstukken opsneed. Die eer was voor den zittenden dichter, aen eenig vorstelyk hof of een voornamen edelman gehecht. Hy heette dan ook by uitnemendheid dichter, schoon het niet zonder voorbeeld is dat hy in die hoedanigheid ook spreker werd genaemd. Ons zyn de werken van onderscheidene sprekers bewaerd gebleven, bestaende in sproken of vertellingen, fabels, hekeldichten, allegoriën en minnedichten, geschreven onder de meest verschillende invloeden des geestes, voor den adeldom gelyk voor het klooster, voor de burgery en zelfs voor den laet en den lyfeigene. Onder de zwervende dichters die vóor Maerlant leefden, zyn er weinig die hunnen naem der nakomelingschap hebben overgelaten: zy schynen niet minder zorg besteed te hebben om zich te verbergen, dan de schryvers van groote heldendichten, als of er vóor den zegeprael der burgery geene verdienste bestaen hebbe in vlaemsche dichter te zyn. Eerst in de veertiende eeuw ziet men de namen verschynen van Augustijnken, van Lodewike, van Jan van Hollant, van Jan Dille, van Colpaert, van Pieter van Iersele, van Willem van Hildegaertsberge, van Baudewijn Van der Loren. Deze laetste was tyd- en stadgenoot van Filips van Artevelde, en waerschynlyk een wapenbroeder van den beroemden Ruwaert. Het was een brandende borst, enkel voor vaderland en vryheid levende, een dichter in den verheven zin des woords, steeds op het spoor van ongebaende wegen, waer hy met geluk op voorttrad. De zoo geleerde als werkzame Ph. Blommaert heeft een gedeelte van Van der Loren's dichtstukken aen het daglicht gebragt.

Onder de Nederlandsche sproken bestaet er eene verzameling onzer aendacht overwaerdig; der Minnen loep. Het is eene verzameling van by de vyftig mingevallen, waeraen de schryver een zeker geheel heeft weten te geven met dezelve volgens den graed der min te rangschikken. Hy neemt namelyk vier graden van min aen: onverstandige min, edele reine min, ongeoorloofde min en geoorloofde

min. De Minnen loep, waervan de dichter is Dirk Potter, een vermoedelyk edelman, is verre van eene bloote sprokenverzameling te wezen: de schryver heeft zyn verhalen met belangryke opmerkingen weten te verryken; hy vergelykt onderling de verschillende graden van liefde en onderzoekt er de waerde van. Als zoodanig behoort deze verzameling tot de leerdichten, en kan de schryver beschouwd worden als de voorlooper van Houwaert en Cats, zelfs als het midden houdende tusschen deze twee leerdichters en den schryver van de Rose, dat zinnebeeldig gedicht, hetwelk in de middeleeuwen zoo veel gerucht maekte en de eer genoot van uit het fransch, waerin het oorspronkelyke geschreven is, in de meeste europeesche talen, ook in het nederlandsch, te worden overgebragt.

(Wordt voortgezet).

F.A. Snellaert.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs