Het Taelverbond. Jaargang 3

[p. 403]

Kort begrip eener geschiedenis der Nederduitsche letterkunde.

De germaensche spraek verdeelt zich hoofdzakelyk in twee takken, - in het nederduitsch en in het opperduitsch. Beide deze takken wyken van elkander af door eigen vorm en toon, gelyk de landstreken waer ze worden gesproken van elkander verschillen, en de volksstammen in neiging uit een wyken. Men zou ze niet ongevoegelyk den eenen de zeespraek, den anderen de bergspraek kunnen heeten.

Tot de vroegere zeespraek behooren, behalve de skandinaefsche dialekten, die al vroeg op zich zelven stonden, het angelsaksisch, het saksisch en het friesch. Het eerste ging van lieverlede in het hedendaegsch engelsch over, terwyl het saksisch in Noord-Duitschland, door mindere beoefening en door inmenging van opperduisch, tot platduitsch verviel, in de Nederlanden het hoofdbestanddeel bleef der landtael.

[p. 404]

In het begin onzer jaertelling waren de bewoners der westelyke en noordelyke Nederlanden van saksischen of frieschen oorsprong. In het Noord-Oosten traden de Franken op, mede van nederduitschen stam, maer die om staetkundige redenen al vroeg de tael van opperduitsche bondgenooten aennamen, waeraen de naem van frankisch gegeven werd. Gelyk ieder dezer drie volkeren zyn aendeel had in de wording der Nederlandsche natie, zoo bragten zy ook elk het zyne by in de ontwikkeling onzer tael. Friesch en saksisch verschilden te weinig van elkander, om niet gemakkelyk by gunstige omstandigheden in een te smelten. Ook zien wy het eerste als afzonderlyke tael zich inkrimpen en in een geringen landhoek zich verschuilen, om overal den voorrang te laten aen zynen broeder, als min verwyderd zynde van het frankisch, de aengenomene tael van beider overwinnaer, die tot op hunnen bodem den grond legde van een magtig, van een wereldryk.

By deszelfs instorting werd het romeinsche ryk langs alle kanten, zoo te lande als te zee, bestookt van germaensche volkeren. Gothen, Burgonjers, Alemannen, Franken en anderen vielen het van den landkant, Saksen, Friesen en Noren langs zee aen; en wanneer de rol der werelddwingers uit was, toen werden degenen bevochten die zich in hunne plaets gesteld hadden. De Franken vielen op de Gothen en Burgonjers, de zeekustbewoners op de Franken; doch deze, naer de wereldheerschappy strevende, bleven overal meester, en Karel-de-Groote stichtte een westersch keizerryk, veel grooter dan hetgene waerover Rome's adelaer zyn wieken geslagen had.

Deze volkeren namen op ongelyke tydstippen en met ongelyke gewilligheid het christen geloof aen. De zwervers en veroveraers, waer onder de Gothen het eerst optreden, gingen al vroeg tot de nieuwe beschaving over, terwyl Saksen en Friesen eerst onder Karel-den-Groote de voorvaderlyke godsdienst zich lieten ontrukken; ja lang nog na de dood van dien vorst bleef in Vlaenderen het christendom met schipbreuk bedreigd. Weinig letterkundige gewrochten uit die voorchristelyke tyden zyn tot ons gekomen, en zonder de boeken der skandinaefsche godenleer, de Edda's, zou men thans

[p. 405]

weinig nog van de begrippen uit die tyden kennen. Wel waeit ons hier en daer, zelfs op nederlandschen bodem, eene heidensche zeeen woudlucht tegen, maer die zoodanig is gewyzigd met over verchristelykte velden te dryven, dat ze nauwelyks voor de zintuigen des ongewyde merkbaer is. Ook zyn de dicht- en prozagewrochten van vóor en tot onmiddelyk op Karel-den-Groote, in de verschillende germaensche tongvallen overgebleven, byna uitsluitelyk van christelyk-godsdienstigen aerd. Ulfilas, bisschop der Mesogothen, vertaelde in de vyfde eeuw onzer jaertelling den bybel, waervan brokstukken zyn overgebleven, die het gothisch doen kennen als een half neder- half opperduitsch dialekt. Uit de zevende of achtste eeuw kwam tot ons eene frankische vertaling van des spaenschen bisschop Isidoor's werk over de geboorte des Zaligmakers, alsmede eene overzetting van de regels van Sint-Benedikt in 't Alemansch, een nog harder opperduitsch dialekt dan het frankisch. Het bekende Lodewyks-lied behoorde tot de negende eeuw. Geen van deze werken kan gezegd worden in eene tael geschreven te zyn, welke de toenmalige Nederlanders spraken; al heeft, b.v. het gothisch vele eigenaerdigheden met het hedendaegsch nederlandsch gemeen. Doch de geschiedenis wyst naer een nederduitschen tongval, wiens sporen na tien eeuwen nog in twee afzonderlyke talen gedrukt zyn gebleven, en aenduiden dat onder onze voorvaderen Engeland en de Nederlanden meer dan koophandelsbetrekkingen onderling hadden. Onze voorouders ontvingen hunne geloofspredikers van de Angelsaksen, hetzy dat deze heilige mannen tot dat volk behoorden, hetzy het zuiderlingen waren die eerst in Engeland de tael waren gaen leeren, waervan zy zich hier te bedienen zouden hebben. Deze byzonderheid en het herwaerts lokken van angelsaksische zendelingen door de frankische vorsten, zyn genoegzame aenduidingen dat Friesen, Saksen en Angelsaksen tot een zelfde volksleven behoorden, en dat de overzeesche geloofspredikers in onze voorvaderen familiegenooten vonden, alleen door het vaderlyk geloof van hen gescheiden.

De frankische heerschappy deed die betrekkingen verflauwen, zoo wel door hare halfromeinsche beschaving als om de bescherming, welke zy de volkeren beloofde tegen de strooptogten der

[p. 406]

noordelingen, die als wrekers van het oude geloof de landen der voor hen afvalligen te vuer en te zwaerd kwamen verstooren. Toen had er in de tael zoowel als in het zedelyk leven des volks eene merkbare wyziging plaets; de vasteland-bewoners vervreemden van hunne vyand gewordene taelgenooten, de spraken namen meer en meer van het frankisch, en langs dit latynsche formen over. Vermoedelyk is men destyds eerst begonnen de latynsche letters te bezigen, waeruit zoo veel verwarring in de duitsche talen onstaen is. Het oudste stuk, waerin men onze tael in haren nederlandschen vorm erkent, is eene prozavertaling der psalmen van uit de tyden van Karel-den-Groote, voor de eerste mael uitgegeven in 1816, door Von der Hagen, te Breslau; doch slechts op een later afschrift, zoodat ze niet voor bewysstuk kan gelden, evenmin als de eed van getrouwheid der Saksen aen Karel-den-Groote. Meer geldend is de Heliand (Heiland), een fragment eener bybelvertaling van eenen onbekende uit de negende eeuw, een stuk dat voor de geleerden het criterium is geworden niet alleen der tael, in die verwyderde tyden, by de nederduitsche volkeren, maer van den geest en form hunner poëzy. In die zelfde tyden leefde een opperduitsche dichter, Otfried, van wien mede een gedicht op den Zaligmaker tot ons is gekomen, en waerin het misschien reeds langer verchristelykt hoogduitsche karakter, doorstraelt. De Evangelieharmoniën zyn op rym: de Heliand behoort misschien tot het jongste gewrocht, waerin de oude germaensche form, de alliteratie behouden werd. Het dichtstuk van Otfried is meer lyrisch, de Heliand heeft meer van het epos, een onderscheid dat men tot den huidigen dag nog waerneemt in de poëtische gewrochten der beide groote afdeelingen van Germanie. Noord-Duitschland en de Nederlanden toonden altyd eene voorliefde voor het episch-didactisch, terwyl Zuid-Duitschland byzonder gelukkig was in het voortbrengen van lyrische dichters.

De worsteling van het germaensch heidendom met het christelyk beginsel duerde voort tot in de elfde eeuw, wanneer eene nieuwe omkeering in ons werelddeel plaets greep. De kruistogten verbroederden alle christen volkeren; de talen wyzigden zich in hare formen:

[p. 407]

waer ze tusschen de romaensche spraken waren ingedrongen, moesten de germaensche voor de volksspraken verdwynen, en het fransch dong met het latyn om den tytel van conventioneelen band tusschen menschen van onderscheiden stam. Het was ook in die tyden dat het nederduitsch uit zyne eeuwen-lange broeijing te voorschyn kwam in eenen staet van beschaving, die ons met verwondering slaet, en die aentoont hoe hoog de volksbeschaving en volkswelvaert moesten gestegen zyn.

Inderdaed, wanneer men den Heliand vergelykt met Reinaert de Vos, waervan het eerste boek tot het jaer 1177 wordt te huis gebragt, en dus drie eeuwen jonger is, bemerkt men dat in dien tusschentyd eene voorname wyziging, eene omwenteling in de tael moet plaets gehad hebben, en dat die omwenteling vóor de eeuw van den Reinaert moet geschied zyn.

Ten einde onze vroegere volksontwikkeling wel begrepen worde, moeten wy eene daedzaek aenstippen. By het verdrag van Verdun, ten jare 843 tusschen de drie zonen van Karel-den-Groote gesloten, werden de Nederlanden in drie gescheiden. Wat op den regten oever van den Ryn lag, Kleef, Gelderland en gantsch de noordelyke Nederlanden met de Frieslanden, vielen ten deele aen Lodewyk-den-Duitscher; de landen tusschen Ryn en Schelde kwamen in bezit van Lothryk en maekten het noordelyk deel uit van Lotharingen, terwyl het overig gedeelte, van de Schelde tot aen de Noordzee, aen Karel viel. Het is daerenboven opmerkenswaerdig dat, ten tyde der drievoudige verdeeling van het ryk (814-847), uitgezonderd voor Vlaenderen, Utrecht en Friesland, de namen niet bekend zyn dergenen die de verschillende gewesten bestuerden. Wanneer men nu nagaet dat het bisschoppelyke sticht, de bakermat der kloosterstudien, de schilderende poëzy niet gunstig zyn kon, en dat de Friesen nog lang hunne eigene spraek bleven beoefenen, in welk gewest anders dan in Vlaenderen kan men met regt veronderstellen dat de riddergedichten moeten geboren zyn? Onbetwistbaer is het van de oevers der Leije, is het van de Noordzeeduinen tusschen het Zwin en de Aa, dat de eerste sprankels opgingen eener nieuwe beschaving, die zich elders door de zangen van Trobadors en Trouvères

[p. 408]

liet kenmerken. De staetkundige toestand van Vlaenderen, leenroerig aen de Neustrische kroon, het gebruiken in onze middeleeuwsche lettergewrochten van een' tongval, welke dagelyks meer en meer voor zuiver Westvlaemsch erkend wordt, schynen my van groot gewigt voor myne wyze van zien. Niet dat men besluiten moet, alsof vóor dien tyd de Nederlanden geene lettergewrochten bezaten: wy zagen zoo even dat in de vroegste eeuwen onzer jaertelling geheel de Noordzeekust van eene zelfde tael zich bediende, waervan wy het overschot der literarische voortbrengselen in den Biewulf en andere gedichten nog bewonderen. Zoo ook bloeide het heldengedicht aen de oevers van Maes en Ryn; maer de rhapsoden van Siegfried, den koning der Nederlanden, zongen lang voordat het Nevenligenlied de form verkregen had, in welke dit schoon gedenkstuk van den poëtischen geest onzer voorvaderen ons bekend is. Doch het was in de elfde eeuw dat onze tael, van langerhand bereid door de onderlinge aenraking van drie tongvallen, een meer stevige gedaente aennam: de uitdrukking verkreeg eene netheid en juistheid, welke geen der drie tongvallen afzonderlyk gekend had; de strenge spraek-kunstvormen der latynsche tael drongen in de onze, en maekten ze ongevoeliglyk bekwaem tot het uitdrukken van zaken, onmiddelyk van romeinsche denkbeelden afhangende. In het begin der dertiende eeuw begon men openbare bescheeden in de volkstael op te stellen.

De geschiedenis onzer letterkunde laet zich hoofdzakelyk in zes tydvakken verdeelen, welke met evenveel verwisselingen in het staetkundig leven der Nederlanders overeen komen.

Tot het eerste tydvak behoort de schilderende letterkunde, het germaensch heldendicht onder zyne verschillende formen. Het begin van dit tydvak verliest zich in de nevelen der oudheid, terwyl deszelfs ondergang dagteekent van de opkomst der leerpoëzy, namelyk van 't laetste der dertiende eeuw.

Het tweede tydvak levert by voorkeur geschriften op, bepaeldelyk voor het uitbreiden van alle menschelyke kennissen bestemd.

Het derde tydvak, of der Burgondsche regeering, omvat de letterkunde der rederykers, en is gekenmerkt door kluisters van alle slag, en door een tegennationalen geest op de tael zelve

[p. 409]

inwerkende. Dit tydvak begint met omtrent het midden der vyftiende en eindigt op het einde der zestiende eeuw.

Het vierde, dat men het tydvak der herleving zou kunnen heeten, omvat de schoone dagen van den opstand tegen Spanje.

Het vyfde tydvak, of van den slaep, sleept zich voort van den munsterschen vrede tot op het einde der achtiende eeuw.

Het zesde tydvak, of der tweede herleving, vertoont zich met den omwentelingsgeest die op 't laetst der vorige eeuw Holland en Belgie begon te doorwoelen: het duert echter eene halve eeuw, eer deze beweging voor Zuid-Nederland gunstige resultaten opleverde.