|
| |
| |
| |
[Het Taelverbond, 1846, nummer 2]
Het wonderbare boek.
I.
Het is reeds eenige maenden geleden dat de schryver van het hiernevensgaende verhael, na een gedeelte zyner dagelyksche bezigheden verrigt te hebben - die hy juist dien dag tamelyk slecht verrigt had - in den namiddag uit zyne woonst stapte, met het inzigt om eenigen tyd in de stad rond te kuijeren, zoo als men zegt, en indien het mogelyk was daer door de treurigheid, die hem den ganschen dag op het lyf had gehangen, een weinig te verligten. Wie soms aen de ziekte welke by de Engelschen onder den naem van spleen bekend staet, onderhevig is, zal genoeg weten, dat het beste wat er op die stonden te verrigten staet, is van zichzelven geweld aen te doen om eenige beweging aen het lichaem te geven, beweging, welke dan ook gewoonlyk een goed uitwerksel heeft en de ziekte, zoo niet teenemael verdryft, ten minste veel in kracht doet verliezen. Zulks hadden wy reeds lang by ondervinding geleerd en het was dan ook daerom, dat wy, op den reeds bedoelden dag, onzen jas aentrokken, onzen hoed op het hoofd drukten, eene sigaer ontstoken en ons ter kuijering op de straet begaven.
De middag was reeds ver gevoorderd en de zon, wier stralen dien ganschen morgen niet waren te zien geweest, bleef nu ook nog achter eene dikke mistlucht verstoken. Het was als of
| |
| |
de zware wolken op de hoofden der menschen wogen en de hersens bekneld hielden. Alles leverde - ten minste voor onze oogen - een treurig vertoog op. De voorgevels der huizen waren eentoonig; het geschok der zware vrachtwagens, waermede de antwerpsche straten gedurig overdekt zyn, klonk hol en dof op de klamme steenen; de kleederen der ryke dames waren kleur- en prachteloos; de anders zoo frissche wezens der jonge meisjes schenen koud en zonder uitdrukking, en de eene vriend ging den anderen voorby, zonder hem aen te spreken, zich vergenoegende van verre met de hand een teeken van erkenning te doen.
Dit alles bemerkten wy en meenden daerdoor - met eenig genoegen, wy moeten het bekennen - optemaken, dat wy niet alleen aen dien rouw der natuer gevoelig waren en alle schepsels, voor het oogenblik van de koestering der zon verstoken, min of meer hun aendeel in dit lyden hadden. Wy waren bereid ons in die gedachten te verdiepen en mogelyk ging er in onzen geest een stelsel uitgebroeid worden, waerdoor wy zouden bewezen hebben, welken invloed de zon op de gesteldtenis des menschelyken geestes heeft en hoe, volgens de zwaerte der wolken, ook de geest in eenen zekeren graed beneveld wordt, - toen wy gewaer werden dat wy ons juist voor eene wooning bevonden, waer dry onzer vrienden, kunstschilders, hunne werkplaets hadden. Wy bleven eenige oogenblikken stil staen en na nog eenen vollen trek uit de sigaer gedaen te hebben, en dan eens de assche met den vinger te hebben afgeschud, vroegen wy ons: Zouden wy binnentreden?..... Waerom? Om onze treurigheid en zwarte gedachten aen de anderen mede te deelen, en daer door zelven nog treuriger te worden; - want zulks is by ons daervan het gemeene uitwerksel..... - Neen, stooren wy de kunstryke dryvuldigheid niet; laten wy ze in vrede voortwerken..... -
Dan, terwyl die inwendige samenspraek plaets greep, was ik, zonder het te weten, reeds het huis binnen getreden en werd gewaer dat ik den trap, die tot de werkplaets leidde, opklom. Ik was bereid terug te trekken, toen ik eensklaps myne ooren
| |
| |
door een zwaer gezang voelde getroffen. Dit gezang kwam uit de werkplaets en verwonderde my daer deze gewoonlyk in stilte was gedompeld en een echt studieverblyf mogt genoemd worden.
De dry vrienden, welke hier bedoeld worden, zyn van het kleine getal schilders die overtuigd zyn dat, wil men eens tot eenen hoogen trap in het gebied der schoone kunsten optreden, men gewetensvol moet arbeiden en zich geene moeite, geene grondige studie mag ontzien. - Ik bleef nog eenigen tyd op het gezang luisteren en dan tot my zelven zeggende: de mistlucht zal hen toch beletten te werken, gaen wy voort - ging ik den trap hooger op. Wanneer ik den intrede der werkkamer bereikte, was het gezang ten hoogste gestegen; ik stiet de deur open en, zie hier, welk tooneel er zich voor myn oog opdeed.
Een der dry vrienden lag op een sofa half uitgestrekt; zyne armen waren in elkaer geslagen; zyn hoofd rustte tegen het leunsel des sofas en zyne beenen staken regt op den grond uit. Voor hem bevond zich een zyner makkers met een muziekstuk in de hand en zong met kracht eene aria op, welke hy met de vreemdste gebaerden begeleidde. De derde onzer vrienden stond met den rug naer den ingang waer ik my bevond, en lachte overluid. De vriend Ralph, die op het sofa uitgestrekt lag, wendde zyne blikken pylregt voor zich, terwyl zyn meer dan ernstig wezen als van eene inwendige gramschap getuigde. De zanger nu het oog gevallig tot de deur rigtende, hield eensklaps stil en kwam tot my gesneld, overluid: ‘Hurrah! bravo!’ roepende. Hy greep my by de hand en my tot voor het sofa brengende, zegde hy:
‘Ik heb de eer u den heer Ralph voortestellen; hy is door eene schrikkelyke ziekte overvallen, waer door wy deerlyk gemarteld worden. Kunt gy onze kwael niet genezen?’
Vriend Ralph had intusschen de oogen opgeheven en, terwyl hy de hand toereikte, my scherp in het aengezigt bezien. De uitdrukking myner wezenstrekken was ongetwyfeld zoo treurig als de zyne; doch had voor gevolg dat vriend Ralph in eenen schaterlach
| |
| |
uitborst. Ik kon my niet wederhouden insgelyks te glimlachen en liet my naest hem op het sofa neêrvallen.
‘Twee zieken in plaets van eenen!’ riep Karel-de zanger, ‘onze martelie gaet vergrooten!’
‘Ziedaer reeds eene uer’ zegde Ralph ‘dat die twee schurken niet ophouden my te plagen, onder voorwendsel van daerdoor myne droefgeestigheid te verdryven.’
‘Zy zyn slecht bedacht geweest’ zegde ik ‘en de middelen die zy aenwenden, kunnen slechts het tegenstrydig van wat zy verwachten te weeg brengen.’
‘Jan!’ riep Karel tegen zynen makker ‘gy hebt het gehoord niet waer! men laekt hier openbaerlyk de wysgeerige middelen welke wy hebben in het werk gesteld!’ En dan, zich tot my wendende, ging hy op eenen komischen toon voort:
‘Mynheer! die hoon is zwaer! die hoon is onvergeeflyk!
Myn zwaerd trilt in de scheê! ô Bloed en bloed alleen.......
Jan, geef dit boekdeel treurspelen eens, ik wil de aenhaling voleinden........ Nu, mynheer, verklaert u! wy kunnen die aentyging niet dulden. Spreek: kan de treurigheid beter dan door de vreugde overwonnen worden?.....’
‘Ja’ zegde ik ‘door de treurigheid zelve.’
‘Similia similibus’ sprak vriend Jan.
‘Verderfelyk filosofisch stelsel!’ riep Karel ‘waer hebt gy dit opgeraept?’
‘Ik heb het daer even hier in de werkkamer gevonden.’
‘Onmogelyk!’ vervolgde Karel ‘zulke planten groeijen in onzen hof niet.’
‘Hoe dikwyls’ vroeg ik ‘heeft Ralph vandaeg gelachen?’
‘Hadden wy dit kunnen verkrygen, dan ware de stryd gewonnen geweest’ zegde Karel. ‘Ja, toch, hy heeft eenen enkelen keer gelachen en wel daer even wanneer hy u de hand gedrukt en u bezien heeft.’
‘En waerom heeft hy dan juist gelachen?’
‘Ik weet het niet; begint gy weêr met uwe altyddurende onderzoekingen die den geest doen verdroogen?’
| |
| |
‘Ik weet waerom hy gelachen heeft.’
‘Waerom?’
‘Het zien myner treurigheid heeft de zyne overwonnen.’
‘Gevonden!’ riep nu Karel en tot den wand loopende, kwam hy weldra met eenen spiegel terug en hield dien voor het aengezigt van Ralph. Deze deed alle moeite om eenen glimlach terug te houden; doch kon niet en moest eindelyk, het wezen zyns makkers beziende, welk eene doodtreurige uitdrukking had aengenomen in eenen tweeden schaterlach losbersten.
‘De vriend heeft waerheid gesproken’ zegde thans Karel ‘hy zal weleens der wysbegeerte tot licht verstrekken. Om het spleen te genezen, moet men slechts twee spleen-zieken by elkaêr zetten.’
‘Spotter!’ riep ik lachend ‘gy moet myn middel niet zoo algemeen maken; dat is niet heusch.’
Het gevolg van dit alles was, dat de vreugde eenige oogenblikken in onze kleine vergadering algemeen werd. Dan, de vyand, het spleen, hernam weldra zyne regten op my en op vriend Ralph en wy werden sprakeloos.
Eenige stonden later viel myn oog by geval op een groot boek in quarto dat nevens my op het sofa lag. Achteloos opende en doorbladerde ik hetzelve. Het was getiteld: Allernouwkeurigste verhandelinge der geschiedenissen van het oud testament. Even als dezelve in het H. Schrift bevonden worden, met nuttige en wydloopige aenmerkingen, verrykt en opgeluisterd door verre over de honderd uitmuntende printverbeeldingen, zeer konstiglyk in 't koper gesneden. Het werk was gedrukt: te Antwerpen by Cornelius Martinus Spanoghe, boekdrukker en verkooper, op de Suikerruije, achter het Stadhuis, 1784. Myne aendacht werd by de bezigtiging weldra gaende gemaekt; want het boek is met een aental schoone platen versierd, welke men daer overhoop te pas heeft gebragt. Hier en daer vindt men tot vier, vyf platen achter elkaer, welke alle hetzelfde onderwerp ten doel hebben, doch waervan de uitvoering en samenstel by alle verschillend zyn. Sommige zyn meesterlyk behandeld en dragen de namen der kunstenaers, Joannes, Philippus en Theodorus Gallée, M. De Vos, Van Heemskerke, enz. Dit alles, zoo
| |
| |
als men ligt zal begrypen, geeft een wonder voorkomen aen het werk en by de beschouwing voelde ik eene vreemde, eene onuitlegbare gewaerwording in myne ziel ontstaen.
Eenigen tyd bleef ik in myne bezigtiging voortgaen, en toen ik eindelyk de oogen ophief, werd ik getroffen door de ernstige en statige uitdrukking welke zich op het wezen van onzen vriend Jan verspreid had.
‘Hoe zyt gy aen dit wonderbare boek gekomen?’ vroeg ik.
‘Gy zegt wel’ antwoordde Jan ‘het is waerlyk een wonderbaer boek. Ik heb reeds daer straks aen den vriend Ralph de geschiedenis daervan willen verhalen; doch hy heeft het tot op eenen anderen stond willen verschuiven, voorgevende dat hy thans niet in staet is iets met aendacht na te luisteren.’
Karel kwam nu tot by Jan gestapt en hem op den schouder kloppende, vroeg hy:
‘Is het eene treurige geschiedenis?’
‘Dat is zy’ zegde Jan.
‘Begin dan uw verhael’ zegde Karel ‘het kan geen slecht uitwerksel hebben. Treuriger dan de twee vrienden daer zyn kunnen zy toch niet worden, en mogelyk kan het zoo goed werken als de spiegel van daer straks.’
‘Geene spotterny’ zegde Jan.
‘Wat ik spottend zeg, is daerom niet altyd spot’ antwoordde Karel ‘begin uw verhael, ik ga myne pyp ontsteken.’
Myne nieuwsgierigheid was gaende gemaekt en ongetwyfeld moest vriend Ralph door het zelfde gevoel beheerscht worden; want hy voegde nu zyne bede by de myne om Jan tot het zeggen zyner geschiedenis te overhalen. Die vraeg werd gewillig ingestemd en wanneer Karel zyne pyp had ontstoken en wy allen goed gezeten waren, verhaelde Jan ons de geschiedenis van het Wonderbare boek.
Toen hy ophield, was de uitdrukking myner wezenstrekken en van die van Ralph nog altyd treurig; doch inwendig was er als het ware eene groote verandering in onze ziel omgegaen. Wy wisten thans waerom wy bedroefd waren: wy deelden in de smarten van anderen.
| |
| |
Konden diegenen welke het hier volgende verhael zullen lezen, zich in ons midden bevonden hebben en onzen vriend zelven hebben hooren spreken! De soms zachte en dan weêr snydende toon zyner woorden; de uitdrukking welke er by poozen op zyn gevoelig aenzigt verscheen; de klem dien hy aen al wat hy zegde, wist te geven, en de juiste afschildering der gevoelens en gemoedsstanden welke zyne spraek voor ons blootlegde en als een levend tooneel onder de oogen bragt; dit alles zou voorzeker op allen, zoo als op ons, den grootsten indruk gedaen hebben, en menige had met den anders zoo spotzieken Karel by wylen eenen zilten traen van de wang moeten vagen.
Dien zelfden indruk verhopen wy geenszins op onze lezers te doen; want ongetwyfeld zal het verhael onder onze pen veel van zyne kleur en waerde verliezen. Dan, wy hebben er toch niet kunnen toe besluiten hetzelve verborgen te houden en hebben derhalve vastgesteld, op onze beurt, de geschiedenis van het Wonderbare Boek aen de vlaemsche lezers te doen kennen.
| |
II.
Wy weten zeer wel in welke stad de kleine geschiedenis, die wy gaen verhalen, plaets heeft gegrepen. - Niet moeijelyk zou het ons wezen de namen der persoonaedjen, die wy den lezer onder het oog zullen brengen, hier neêr te schryven, zoo als ze zyn. - Gemakkelyk ware het ons aenteduiden de wyk en den nummer van het huisje waer de meeste gebeurtenissen hebben plaets gegrepen en te zeggen wie het alles gezien en bygewoond heeft. - En echter willen wy geene stad noemen, geene wooning aenwyzen, geene echte namen neêrschryven...... Waerom? Omdat sommige persoonen onzer geschiedenis nog leven, omdat ons verhael eene ware geschiedenis, geen verdichtsel is. - Wy verstaen zonder moeite dat dit al geene redens zyn om den lezer te dwingen ons verhael als
| |
| |
enkele waerheid optenemen. Dan, wy kunnen niet anders: het eenigste middel daertoe zou zyn van hem de onwedersprekelyke bewyzen ter hand te stellen en die bewyzen zouden het geheim uitbrengen, welk wy ongeschonden willen bewaren......
In een klein ouderwetsch huisje, van twee verdiepen, en in eene benedenkamer welke, ofschoon niets ryks noch prachtigs inhoudende, echter rein en zindelyk voorkomt, zitten vier persoonen rond eene kleine houten tafel welke met een wit linnen kleed overdekt is.
Het huishouden bestaet uit vader en moeder en twee zonen.
De vader, alhoewel een forsch gespierd man, schynt door den arbeid afgemat en de ligte kromming welke zyn rug ondergaen heeft, is daervan eene voldoende proef. Te meer schynt hy voor het oogenblik door onpasselykheid overvallen; want zyn regter arm is met zwachtels omwonden en hy draegt denzelven in eenen zakdoek die om zynen hals is vast gemaekt. Hy is timmerman van stiel en over weinig tyds van eene stellaedje gevallen, heeft hy zich den arm gebroken. De genezing daervan schynt niet volkomen; want de ontsteking blyft voortduren, uithoofde dat er beenen, by den val, gekraekt zyn geweest en er splinters zyn van afgebroken welke, na den ongelukkige byna de dood te hebben berokkend, thans de genezing blyven vertragen. Het opzigt des mans is voor het overig indrukwekkend; zyn hair is grys geworden en zyn hoofd, ten grooten deele ontbloot, doet zyn hooge voorhoofd nog grooter schynen; zyn neus is goed gevormd en een weinig gebogen; zyne ingevallen wangen, die van de uitgestane smarten getuigen, doen zyn aengezigt edel en statig voorkomen en in zyne zuiveren blauwe oogen, ofschoon thans een weinig onder den schedel gezonken, schynt eene zachte ziel te zwemmen.
Ook de moeder, alhoewel zy reeds den ouderdom van vyftig jaren bereikt heeft, is nog eene schoone vrouw en op hare wezenstrekken straelt eene krachtvolle gezondheid uit. Zy bezit een dier zachte vrouwen wezens welke men op de tafereelen van Van Eyck ontdekt; doch meer levendig en de trekken van het langvormig aengezigt minder uitgemagerd.
| |
| |
De twee zonen waervan de oudste, het evenbeeld zyns vaders, vyf en twintig jaren oud is, en de jongere, in wiens trekken men het gelaet der moeder meent te hervinden, twintig jaren bereikt heeft, schynen beide, vol gezondheid, sterkte en voor geene ziekte te vreezen te hebben.
De vier persoonen houden zich onledig met het avondeten te nuttigen. Eene treurige uitdrukking staet op het wezen van den vader verspreid: zyne bewegingen zyn stil en het schynt als of zy eenen zekeren twyfel verraden; zyne oogen vestigen zich op geen enkel voorwerp en hy houdt dezelve meesttyds, als beschaemd, voor zich geslagen. Er zyn tot hier toe weinige woorden tusschen de vier persoonen gewisseld. Eindelyk, wanneer het avondmael is geeindigd, spreekt de vader tot zynen oudsten zoon:
‘Pieter, jongen lief, gy ziet hoe ongelukkig dat wy thans zyn. Ziedaer reeds vier volle weken dat ik in huis zit en, God weet, wanneer ik myn werk zal kunnen hernemen, indien ik nog ooit zal kunnen werken. Intusschen moeten wy eten als te voren en ik win niets; myne ziekte zal ons veel geld kosten. Tracht toch, kind, dat gy ons ondersteunet en dat gy uw werk niet verliezet; want het slecht saizoen gaet aenkomen.’
‘Stel u gerust, vader, antwoordt de jongeling’ gy weet wel dat de baes my beloofd heeft, dat zoo lang er een schof werk op den winkel zal wezen hy het voor my zal bewaren.’
‘Ik weet het, ja, daer in toont de baes zyn goed hart. Zie, dat gy, door uw oppassen, zyne toegenegenheid immer bewaert.’
‘Het zal van my niet afhangen, wees gerust, vader, en verjaeg toch die droevige gedachten uit uwen geest.’
‘Pieter heeft gelyk, myn lieve man’ zegde de vrouw ‘gy moogt u met die overdenkingen zoo veel niet bezig houden. Uwe ziekte is zeker een ongeluk voor ons allen geweest; doch, gy zult weldra genezen; en dan zelfs wanneer gy niet geneesdet, dan zyn ik en uwe kinderen nog altyd daer om op onze beurt het brood voor u te winnen.’
‘ô, Ik weet het, gy zyt eene brave vrouw, myne Lisbeth’ zuchtte de man. ‘Welnu, laten wy dan hopen; God zal het alles ten beste schikken.’
| |
| |
Hier mede staekte de kleine samenspraek. - Intusschen had de vrouw de tafel afgenomen en de oudste zoon verliet het vertrek en begaf zich naer den zolder om nog een gedeelte van den nacht aen den arbeid te besteden, en eenig klein buitenwerk, dat hem door eenen gebuer besteld was, te voltooijen. De vader stond nu ook van zynen stoel regt, stapte tot de kast en bragt weldra een oud, dik boek te voorschyn en zette zich by de tafel aen het lezen. - Het was de geschiedenisse des Bybels waervan wy in het voorgaende hoofdstuk gesproken hebben.
De oude timmerman las met de diepste aendacht. Zyne oogen, die op andere oogenblikken flauw en krachteloos schenen, stonden hem thans als twee karbonkelsteenen onder den schedel te flikkeren. Soms wreef hy met de hand over het voorhoofd, zag eenige stonden van het boek weg, staerde styl op zyne vrouw, en dan hoorde men eene diepe ademhaling uit zyne borst opkomen, terwyl zyne neusgaten zich breed uitzetteden. De vrouw welke die gebaren bemerkte, schudde het hoofd en zegde:
‘Man lief, ge zult u nog stom en blind in dit boek lezen.’
De vader antwoordde niet en het scheen zelfs dat hy de spraek zyner echtgenote niet hoorde.
Tot meerdere verstaenbaerheid van het gezegde der vrouw dient hier opgemerkt te worden, dat de timmerman immer gewoon was geweest nu en dan eenige uren des zondags te slyten met in het bedoelde boek te lezen; doch sedert zyne ziekte welke hem te huis hield gekluisterd en van het oogenblik dat hy zyne bedstede had kunnen verlaten, bragt hy, om zoo te zeggen, den ganschen dag met die lezing over en zou er eten, drinken en slapen voor vergeten hebben. Meermaels deed hem zyne vrouw daerover opmerkingen; doch meest antwoordde hy niet en wanneer hy iets zegde, was het gewoonlyk:
‘Vrouw, dat is een boek welk ik in het goud zou doen beslaen, indien ik ryk ware. Alles, alles is daerin te vinden. Geen toestand des levens of hy is er in afgemaeld, geene zielskwelling of zy is er in beschreven! ô Het is een boek dat geene weêrga heeft noch kan hebben.’
| |
| |
Met dit alles, zoo als men ziet, was de vrouw weinig gevoorderd en welke redens zy ook mogt aenvoeren, haer echtgenoot wist ze allen gemakkelyk te wederleggen. De goede moeder had eindelyk besloten hare opmerkingen te staken en liet haren echtgenoot voortaen gerust voortlezen, ofschoon zy zich toch niet kon onthouden nu en dan, zoo als wy daer even gezien hebben, een woordje tusschen de lezing te werpen.
Iets dat nogtans aen het opmerkzaem oog der vrouw niet ontsnapte, was te zien dat haer man, sedert zyne ziekte, merkelyk van inborst en doenwyze was veranderd. Te voren was hy steeds opgeruimd van geest en wel te moede geweest; thans was hy nadenkend, ontrust en om zoo te zeggen sprakeloos geworden; nimmer zag men meer eenen lach zyne lippen bekruipen, nimmer hoorde men meer een geestig gezegde uit zynen mond komen. Ook zyne handelwyze was niet meer de zelfde en hy verloor grootendeels die kleine huislyke gewoonten, welke als eene tweede natuer worden, en diegene welke hy niet gansch achterliet, waren merkelyk van voorkomen veranderd. De goede Elisabeth schreef dit alles aen de ziekte des mans toe: als hy genezen zal zyn en zyn werk zal kunnen hernemen, dacht zy, zal dit alles ligt op den ouden voet terugkeeren.
| |
III.
Eenige dagen na het kleine tooneel dat wy in het voorgaende hoofdstuk verhaeld hebben, en dit wel op eenen zondag avond, was het gansche huisgezin wederom in de kleine benedenplaets vergaderd. De moeder en de twee zonen hielden zich onledig met het kaertenspel, terwyl de timmerman, volgens gewoonte, in de lezing van zyne historie des bybels verdiept was. Lang reeds hadden het kaertenspel en de lezing geduerd, toen eensklaps de vader zyne blikken ophief, zyne hand op het opengeslagen boek plaetste en met eene buitengewoon klare stem sprak:
| |
| |
‘Vrouw en gy, kinderen, gy zyt dwaes in uwen omgang, zoo als de meeste kinderen der menschen. Gy vermaekt u met spelen en tuischen, terwyl Sion verdrukt ligt, terwyl de heidenen de ware kerk bestormen. Ziet gy dien wind uit het noorden herwaerts oprukken! Hoort gy die stem uit het oosten die tusschen het geloei des donders, tusschen het akelig geschuifel des bliksems tot u roept: bekeert u en doet boetveerdigheid!’
‘Goed, goed, vader’ onderbrak Pieter ‘lees maer stil voort en laet ons gerust ons partytjen uitspelen.’.
‘Ja’ riep de timmerman nu met meerder kracht uit ‘zoo gaet het, ja, zoo is het met de profeten immer vergaen: hunne stem wordt in den wind geslagen; men spot met hunne vermaningen en de Heer heeft het zoo gewild; want Sion moet vergaen. De maet is gevuld, tot over den boord volgeschonken; de boosheid heeft de wereld overstroomd.’
De toon op welken de vader die woorden uitsprak, deed eenen diepen indruk op zyn huisgezin. Allen lieten hunne speelkaerten uit de hand vallen en staerden verbaesd.
‘Maer, man lief’ sprak Elisabeth ‘in Gods naem wat gaet u over?’
Doch de timmerman scheen die woorden niet te hooren en ging in zyne vorige gedachten voort:
‘Maer my heeft de Heer de roede der wraek en der kastyding in handen gegeven, my heeft hy van de hoogte der bergen doen nederkomen. Ga! heeft hy geroepen, en verlaet uwe hoogten, dael neder in de valleijen en dat uwe oogen het kwaed der menschen beschouwen! Neem die yzeren roede en geesel al wie myne wegen durft te buiten treden. Myn licht zal u voorlichten; myne hand zal u beschermen. Ga, en wisch het Heidendom uit, verniel de afgodenbeelden en verstrooi derzelver dienaren.....’
‘Maer, vader, vader’ riep Pieter regtstaende ‘vader, wordt gy zinneloos!’
De timmerman wierp, by het hooren dier woorden, eenen wreeden blik op zynen zoon en zyne hand vooruit stekende donderde hy hem toe:
| |
| |
‘Wee! wee hem, die raca zegt tot zynen broeder! wee hem die zegt: gy zyt een zot! Dat men hem eenen molensteen aen den hals binde en hem in het water werpe; de wraek Gods zal hem verpletten! wee hem die den profeten den naem van dwaes durft geven; de hand des Heeren zal zich over hem uitstrekken en zyn vleesch zal verdroogen, zyn levensdraed zal eensklaps afgesneden worden..... Achteruit, kinderen van Belial! achteruit! zet uwe ooren open en luistert op myne stem, de stem van Jeremias!.... my heeft de Heer gezeid: ik heb u uitgekoren om myn volk te verlossen! En toen ik zeide: ik ben een kind, heeft hy my geantwoord: zeg niet dat gy een kind zyt; want waer ik u zenden zal, zult gy gaen en al wat ik u gebieden zal zult gy spreken, en vrees geenszins hun aengezigt; want ik ben met u om u te verlossen.....’
‘Myn man, myn arme man’ riep eindelyk de moeder uit, ‘hy wordt zinneloos!....’ En twee stroomen tranen bevochtigden hare wangen.
De timmerman vestigde zyne vonkelende oogen op zyne vrouw, bezag haer eenige stonden, als wilde hy met zyne blikken tot in het diepste harer ziel doordringen; en dan eensklaps eene zachtere uitdrukking op zyn wezen vertoonende, stond hy regt en zegde:
‘Ja, Lisbeth, ween, want de tyd is gekomen, doe boetveerdigheid, want weldra zal de zoon des menschen in de wolken, op den regenboog, verschynen. De trompetten zullen aen de vier hoeken der wereld gestoken worden; de stem: dooden komt ten oordeel, zal overal wedergalmen en de dooden zullen hunne grafsteden verlaten......’
‘Vader, vader, bedaer toch!’ schreeuwden te gelyk de moeder en hare twee zonen, en allen snelden zy tot den ouderling en drukten hem in hunne armen.
‘ô, Gy kunt my met ketenen overladen’ riep de vader uit ‘ik zal het alles uitstaen; want voor den Heer moet ik lyden; doch myn mond kunt gy niet sluiten en ik zal u uwe boosheid blyven verwyten en den lof des Heeren blyven zingen.....’
Thans waren allen van hun ongeluk verzekerd en zy zagen
| |
| |
klaer dat de timmerman zinneloos was geworden; zyne oogen stonden hem verwilderd in het hoofd, zyn aengezigt was vlammend rood geworden, men zag de aders in zyne slapen hevig kloppen en zyne lippen werden gedurig door eene ligte stuiptrekking bewogen. Hy hield den blik omhoog geslagen en bleef thans eenigen tyd sprakeloos en onbeweegbaer:
‘Myn echtgenoot’ schreidde de vrouw ‘myn lieve echtgenoot, bezie ons toch eens; kent gy uwe Lisbeth en uwe brave kinderen niet meer?’
‘Ik ken alleen die my gezonden heeft’ was het antwoord ‘ik heb zyne stem gehoord, ik ken de wegen die ik moet bewandelen en zal ze volgen.’
Verder sprak hy niet en het scheen dat de zenuwskracht die eenige oogenblikken zyn lichaem had geschokt, eensklaps vervlogen was. Hy liet zich magteloos op zynen stoel terug neêrzakken. Men trachtte hem naer bed te brengen en dit gelukte na vele moeite en poogingen.
Des anderdags, vroeg in den morgen, ging men den geneesheer roepen. Deze, een braef bejaerd man, vond den timmerman in eenen kalmeren toestand; doch verklaerde regt uit, dat de lydende krankzinnig was en hy, doktor, weinig op eene herstelling durfde hopen. Hy liet echter niet na gedurende eenige dagen middelen voorteschryven; doch alles bleef zonder uitwerksel. De timmerman verkeerde soms gansche dagen in eene sprakelooze kalmte en dan weêr begon hy eensklaps eenen profetischen toon aentenemen en gaf zich aen de vreemdste gebaren over. Zyne lichamelyke gezondheid herstelde zich allengs; doch de toestand zyns geestes bleef onveranderlyk en niets deed op eenigen beterstand hopen.
Zekeren dag dat de geneesheer weder een bezoek was komen afleggen, deed de vrouw hem teeken om met haer in een ander vertrek te treden. De doktor voldeed aen dit verlangen en luisterde op hetgeen Lisbeth hem scheen te willen vragen.
‘Mynheer’ zegde deze laetste, terwyl overvloedige tranen hare wangen bevochtigden ‘zeg my eens regt uit, bid ik u, wat gy over den toestand myns echtgenoots denkt. Kan hy nog genezen, denkt gy dat er ons eenige hoop overblyft?’
| |
| |
De geneesheer trok zyne tabaksdoos uit den zak, nam een snuifje en antwoordde:
‘Vrouw, er is genezing en genezing. Vraegt gy my naer de genezing des lichaems, dan zeg ik: ja, uw man zal genezen en zelfs is byna genezen; doch dit juist is een ongeluk en doet my gelooven dat hy de gezondheid des geestes nooit zal herkrygen. Dus genezing voor den geest, neen.’
‘Maer, groote God! mynheer, wat staet er ons dan te wachten? Wanneer myn man tusschen dit en eenige weken zich niet terug aen het werk kan begeven, worden wy door en door arm. Het weinige geld dat wy hebben kunnen achteruit houden, is byna gansch verteerd. Myn oudste zoon kan niet genoeg winnen om ons den kost te bezorgen en de armoede alleen staet ons in de toekomst te wachten.’
De ongelukkige moeder zweeg en dekte zich het aengezigt met de handen. De geneesheer was geen ongevoelig mensch en nam een tweede snuifje, ten einde de tranen terug te houden welke gereed stonden om aen zyne oogen te ontspringen. Hy antwoordde, zoo veel mogelyk klem aen zyne woorden trachtende te geven:
‘Nu, nu, Lisbeth, gy moet daerom den moed niet opgeven; brave lieden worden nooit verlaten. Wat my betreft, gy kunt u gerust stellen. Gy zyt my niets schuldig, dat is altyd eene verzachting, en wanneer ik u verder van eenigen dienst kan zyn, moet gy maer spreken. Ik heb wel zelf niet veel, doch dat is om het even; dan vinden wy andere goede lieden.’
‘ô, Gy zyt wel goed en barmhartig, mynheer de doctor’ zuchtte de vrouw ‘doch niet alle menschen zyn het. Wanneer ik geen geld meer heb, zal my de bakker geen brood meer leveren, de winkelier geene kleine, onontbeerlyke waren, de huisbaes geenen woon, en de honger alleen zal my zyne armen toereiken.’
De geneesheer scheen niet te weten wat te antwoorden; hy dacht en herdacht en eindigde met een derde snuifje te nemen. Alsof de kracht des tabaks op zyne vindingskracht werkte, zegde hy thans:
‘Indien men uwen echthenoot in het zinnelooshuis kon doen aennemen?’
| |
| |
‘ô, Mynheer, dit is eene harde gedachte’ zuchtte de vrouw ‘hem aen vreemde handen en mogelyk aen slechte behandeling overlaten; hy, myn echtgenoot die van zynen jongen levenstyd niet heeft opgehouden voor my en zyne kinderen te slaven, om ons in het zweet zyns aenschyns, den kost te bezorgen. ô, Die gedachte is verschrikkelyk..... En toch’ ging de vrouw na eenige oogenblikken overdenking voort ‘en toch het is de eenige middel die ons overblyft; hier by ons staet hem slechts de armoede te wachten.’
‘Ja, ja’ zegde de brave geneesheer ‘ik versta genoeg dat het eene harde zaek is..... en..... en het is nog niet zoo gemakkelyk de poorten van het zinnelooshuis te doen ontsluiten......’
‘Wat wilt gy zeggen, mynheer’ vroeg de vrouw ‘is een briefje van uwe hand niet genoegzaem?’
‘Neen, Lisbeth, gy moet weten dat er verschillende soorten van krankzinnigheid zyn. Die van uwen echtgenoot is eerder eene onnoozelheid die niemand schade toebrengt, dan wel iets anders.’
‘Geene schade, mynheer?’
‘Dat is te zeggen schade, ja, aen u; maer niet aen het publiek, en om in het gestigt der krankzinnigen opgenomen te worden, moeten er twee dingen zyn: of wel geld om de kosten te betalen, of wel men moet aen het publiek ten last vallen en buitensporigheden begaen welke............’
‘Ik versta u, mynheer’ onderbrak de vrouw ‘myn echtgenoot zou moeten, zoo als men zegt, schandalen op de straet geven. ô, My ongelukkige!’
‘Zoo is het, ja, ongelukkiglyk’ zegde de geneesheer, en een hooge blos bekleurde zyne wangen, alsof hy voor de gansche maetschappy was beschaemd geworden, die brave ouderling......
‘Neen, nooit!’ riep thans de vrouw in ontzetting uit ‘nooit zal dit gebeuren. Ha! Myn echtgenoot zou als een wild dier de straten der stad moeten doorloopen; eerst als een bedronken aenzien worden, door het slechte volk nagejaegd en bespot, en dan, dan eerst kan hy medelyden verwerven.... Verachtelyk, onteerend medelyden! Neen, nooit zal dit geschieden; ik zal hem bewaren, ik zal hem onzen woon niet laten uitstappen en liever
| |
| |
wil ik voor mynen echtgenoot gaen bedelen dan hem aen zulke onteeringen bloot te stellen.’
‘Zoo gy by het Armbestuer bekend stondt en er van trokt’ zegde de doktor ‘zou het mogelyk gemakkelyker gaen.’
‘Maer, mynheer, een arme burger is dan minder barmhartigheid weerd dan menige bedelaer, die slechts door luijaerdy tot eenen straetlooper is vervallen!.... Myne ouders, mynheer, gy hebt ze gekend, waren brave lieden die immer met werken hunnen kost gewonnen hebben; die er hun grootst, hun eenigst vermaek in vonden, wanneer zy ieder het zyne konden geven, en eerelyk door de wereld konden geraken. Wy, ik en myn echtgenoot, wy hebben getracht die handelwyze natevolgen en daerom hebben wy van jongs-af gewerkt en onophoudend en slaeflyk gewerkt; - en omdat wy thans niet op eenen zolder woonen, omdat wy met geene versleten lompen bedekt gaen, omdat wy de openbare milddadigheid op de straet niet afbedelen, omdat wy, met een woord, heerlyk voor den burger kunnen komen, daerom is er thans voor ons geene barmhartigheid, geen medelyden. Maer, mynheer, dit is afgryslyk!....’
De geneesheer was ontzet. De brave man was beter in zyn wetenschappelyk vak dan in de kunst van schoon spreken onderwezen, en zelden, zeer zelden kon de geestdrift tot zyne ziel naderen. Dit was de reden waerom hy weinig of niets op de diepgevoelde gezegden der vrouw antwoordde en in zich zelven besloot een oog in het zeil te houden en de ongelukkige familje niet onbeschermd aen haer rampzalig lot over te laten. Nog eenigen tyd bleef hy diepdenkend staen en antwoordde slechts met een ja of neen op de verdere woorden der vrouw. Eindelyk verliet hy de huizing, zeggende:
‘Nu, nu, brave Lisbeth, schep maer goeden moed, het zal alles wel ten beste keeren.’
De geneesheer liet niet na al te doen wat mogelyk was om bescherming voor den krankzinnigen timmerman te vinden; doch zyne pogingen bleven vruchteloos, mogelyk omdat hy de zaek niet goed genoeg wist voor te dragen en niet in staet was om het medely in de harten op te wekken. Had hy zelf geldmiddelen bezeten, hy
| |
| |
zou niet gewacht hebben om de noodige opofferingen te doen, ten einde het rampzalig huisgezin te troosten. Dan, de brave ouderling bezat niets; familjerampen van anderen aert hadden hem van zyne fortuin in stilte beroofd en hetgeen van de uitoefening zyner kunst voortkwam, was maer nauwelyks voldoende om zyn eigen huisgezin, schoon slechts uit hem en zyne oude dienstmaegd bestaende, in heerlyken stand te houden.
Geen dag ging er voorby of hy kwam den zieke bezoeken en betrachtte, als om zoo te zeggen, stapsgewyze den voortgang en den aert der krankzinnigheid. Niet moeilyk viel het hem ter zelfder tyd te bespeuren dat de voorzegging der vrouw zich ging bewaerheden en dat de armoede den drempel des huizes had overgeschreden. Zulks deed eindelyk den geneesheer besluiten eenen slag te wagen om de crisis, zoo als hy zegde, te verhaesten. Ik zal, dacht hy by zich zelven, de barmhartigheid des publieks, mits er toch geen ander middel meer is, in weêrwil der vrouw, wel afdwingen. Eens dan dat hy zich met den zinnelooze alleen bevond en deze laetste weder in zyne profetische prediking verdwaeld was, greep hy zyne hand vast, staerde hem strak in de oogen en zegde met eene donderende stem:
‘Hoor wat de Heer der Heeren tegen den profeet Jeremias zegt! - De krankzinnige beeldde zich in den profeet Jeremias te zyn. - Ga henen en roep op de straten in de ooren der kinderen van Israël: Gy hebt gezondigd tegen den Heer uwen God! begeef u in de vermaekplaetsen, by de slempers en dronkaerts en roep: keert weder tot den Heer; want gy hebt gezondigd; omgort uwe leden met hairen kleederen en doet boetveerdigheid, op uwe borst kloppende; want de gramschap Gods is naby en zyne wraek zal u verdelgen zoo als de bliksem het boomgewas verslindt! Doe zoo als u gezegd is!....’
Hierop verliet de geneesheer den ouden timmerman en hield zich te vrede, ziende dat zyne spraek eenen grooten indruk op den geest des krankzinnigen gemaekt had. Hy had moeite des anderendags zyne innige tevredenheid te bedekken, toen Lisbeth hem, met tranen in de oogen, kwam zeggen, dat haer
| |
| |
echtgenoot het huis was ontvlugt en in de herbergen was gaen prediken, en door eene groote menigte volks gevolgd, eindelyk terug naer zyne wooning was gekeerd.
‘Laet my thans maer begaen’ zegde de doktor ‘want gy ziet wel dat God het zoo heeft willen schikken.’
Twee dagen later werd de ongelukkige timmerman naer het zinnelooshuis overgevoerd. Wy zullen hier niet trachten te beschryven welke pynelyke gewaerwordingen er in het hart der brave vrouw en in dit harer zonen, by het treurige vertrek des vaders, ontstonden.
| |
IV.
Eene maend na het vertrek des timmermans, was het hevige der droefheid in de harten zyner vrouw en kinderen eenigermate gestild geworden en de kalmte scheen terug in het kleine huisgezin te treden. Pieter, de oudste zoon, had zynen vader als hoofd van den huislyken kring opgevolgd en derhalve in achting by zyne moeder en jongeren broeder gewonnen. De jongeling had dien rol van vader zoo volkomen overgenomen, dat hy zelfs dien laetste in zyne gewoonten navolgde en des zondags avond eenige hoofdstukken uit de geschiedenis des bybels voorlas. De moeder zag niet gaern meer dit boek onder het oog komen; want zy hield zich byna verzekerd dat het voor een groot gedeelte in het ongeluk haers echtgenoots had medegewerkt. Zy durfde daer echter niets van zeggen, uit vreeze van bygeloovig en kinderachtig te schynen.
Zoo leefde het brave gezin gedurende eenige maenden in stillen vrede, toen eensklaps zyn geluk als met eene donkere wolk werd overtrokken.
Reeds lang beminde Pieter een meisje uit de buerte en werd door haer met wedermin beloond; haer maetschappelyke stand
| |
| |
was zoo gering als de zyne en niets had zich tegen beider vereeniging verzet, indien de jongeling meer in zynen stiel gevoorderd en in staet ware geweest om den kost voor twee huishoudens te winnen. Dan, dit punt kon hy in verre na niet bereiken en hy was al te voorzigtig om zich, en met hem al wat hy op aerde beminde dieper in armoede te willen storten.
Eensklaps werd het meisje krank en de geneesheer, door Pieter ondervraegd, verklaerde met zyne gewoone openhartigheid en zonder omwegen dat het meisje den dood niet kon ontsnappen. Dit nieuws viel als een dondersteen op het harte des jongelings en daer hy te wel van de diepe kennissen des geneesheers overtuigd was, aenzag hy het gezegde als onfeilbare waerheid, als een onverbreekbaer oordeel en durfde niet meer de minste hoop koesteren. En toch, indien hy nog eenige hoop had gevoed, ware die weldra verdwenen; want de ziekte deed zulken verschrikkelyken voortgang dat het meisje zich alras in den uitersten nood bevond en er, volgens het zeggen des doktors, slechts een enkele harde aenval noodig was om den draed haers levens voor eeuwig af te snyden.
Pieter stond nu den ganschen dag als suffend by zyn werk en meermaels zagen zyne makkers hem eenen zilten traen van de wang vagen. Toen hy des avonds van zyn zwoegen te huis gekeerd was, nam hy in alleryl zyn avondmael, greep de geschiedenis des Bybels onder zynen arm en begaf zich naer den woon zyner geliefde, by wie hy den ganschen nacht, in gezelschap van den vader of moeder des meisjes, wakend naest hare bedsponde overbragt. Wanneer de kranke eenige stonden rust kon genieten, las Pieter in zyne historie des Bybels en voelde zich dan door de schoone voorbeelden en zedeleeringen de ziel versterkt en met nieuwen moed vervuld. Hoe de goede vrouw Elisabeth haren zoon ook aenried zyne eigene gezondheid niet te krenken, met zich op die wyze van alle rust verstoken te houden, hy wilde van zyne handelwyze niet afzien. Dan, niet lang duerde die edele opoffering des jongelings; want hy moest weldra den eeuwigen vaerwel zyner geliefde hooren en haren laetsten adem opvangen.
| |
| |
Den dag, waerop de geliefde van Pieter hem voor eeuwig ontrukt werd, had het meisje zich veel beter dan naer gewoonte gevoeld. Zelfs had zy, tegen den avond, eenige stonden haer rustbed verlaten en, op hare bede, had men haer voor het venster der kamer in eenen leunstoel geplaetst van waer zy de geurige lucht kon inademen. Dit verkwikte voor het eerst het zwakke meisje en de zachte stralen der avondzonne schenen eene weldoende koestering voor haer lichaem te wezen. Om den sterken indruk van het klare licht te verwyderen, had Theresa, - want zoo was haer naem, - de oogen half toegesloten, en was zoo in haren zetel zachtjes blyven rusten. Ofschoon de ziekte heur lichaem zigtbaer had vermagerd, was echter het bleeke wezen des meisjes nog immer schoon en lieflyk, en de tint welke alsdan op haer doorschynende fyne huid verspreid lag, gaf haer als het voorkomen van eene heilige.
Niet lang mogt het meisje die zachte rust genieten; want zy voelde zich eensklaps door eene zwakte overvallen, die haer noodzaekte zich weder te bed te doen bestellen, waer zy allengs hare krachten terugkreeg.
Toen Pieter des avonds op zyne gewoonlyke uer ten huize zyner geliefde verscheen, beliep een glimlach van vergenoegen zyne wezenstrekken; hy zag zyne Theresa in het bed half regt zitten en hem toelachen.
‘Het is beter, Theresa!’ riep Pieter, terwyl hy met eenen vluggen tred tot het ledekant stapte on de hand zyner geliefde drukte.
‘Ja, Pieter’ zuchtte het meisje ‘ik gevoel my verligt’ en met eene gulle blydschap op het wezen, voegde zy er by ‘ik ben dezen avond uit het bed geweest.’
‘ô, Gy zult genezen, myne lieve!’ riep Pieter uit; doch voelende dat hy eene onvoorzigtigheid begaen had, - want het meisje ofschoon haer sedert eenige dagen de kerkelyke sacramenten toegediend waren geweest, liet zich geenszins voorstaen dat heure ziekte haer den dood moest toebrengen, - voegde de jongeling er weldra by: ‘Gy zult spoedig genezen, myne lieve.’
| |
| |
Het meisje knikte minzaem op die woorden en drukte, op hare beurt, zachtjes de hand van haren geliefde.
Pieter had zich vervolgens op eenen stoel naest het bed geplaets, en zyn getrouw boek op de tafel gelegd. Het meisje verzocht hemt na eenige oogenblikken, van eenige bladzyden voortelezen. De jongeling voldeed aen dit verzoek en las de geschiedenis van den jongen Tobias. Dit lieve bybelverhael werd met de grootste aendacht door de zieke en door hare moeder nageluisterd; doch eer nog de lezing van hetzelve ten einde was, werd Pieter gewaer, toen hy by geval het oog op de kranke wierp, dat deze met het hoofd naest het bedkussen was gezakt en door eene soort van bezwyming was overvallen. De jongeling sprong, by dit gezigt, eensklaps regt, legde zyn boek neêr en zyne geliefde zachtjes in zyne armen vattende, zegde hy aen de moeder van het rustbed een weinig goed te schikken en liet dan het meisje er zachtkens op neêrzakken. Men deed alle moeite om Theresa van hare bezwyming te doen herkomen, doch nutteloos, en Pieter, na zich verzekerd te hebben dat alle leven in zyne geliefde nog niet was uitgedoofd, liet zich eindelyk terug op zynen stoel vallen en bleef op de kranke staren, terwyl hy nu en dan een brandende traen van zyn aengezigt vaegde.
Die treurige toestand bleef nog eenigen tyd duren; eindelyk ligtte Theresa de oogschelen een weinig op, terwyl er een diepe zucht uit haren boezem opklom, en hare hand uitstekende, scheen zy naer Pieter te zoeken. De jongeling greep de hand vast, drukte ze tegen zynen mond en bedekte ze met zyne tranen:
‘Pieter!’ zuchtte het meisje ‘lees niet meer in dit boek, doe het weg.’
‘ô, Ik lees niet meer, Theresa’ zegde de jongeling ‘gy zyt in bezwyming gevallen, voelt gy u thans beter?’
‘Ja, maer dit boek moet gy weg doen.’
‘Ik heb het weggelegd, Theresa.’
Het meisje schudde met het hoofd alsof zy wilde te kennen geven, dat men hare gezegden niet goed begreep. Dan de oogen wyd open spreidende en met den vinger naer het voeteneinde des
| |
| |
beds wyzende, zegde zy op eenen doffen toon en met eene stem die van verdwaling getuigde:
‘Ik zie het wat er zal van geworden! Daer, Pieter, zie daer, ramp!... ongeluk!.... - ô, Gy ziet het niet!’ riep zy nu met eene klaerdere stem en zy borst uit in geween.
‘Theresa, myne lieve Theresa!’ schreidde de jongeling ‘wat zegt gy? Waer verdwaelt gy?’
‘Ongelukkigen, ongelukkigen.....’ was al wat men tusschen de overvloedige tranen uit 's meisjes mond kon hooren komen.
Pieter voelde zich, by het nazien van het lyden zyner geliefde, door de smart overweldigd: het scheen of hem de gorgel werd toegenepen; want hy kon geen woord meer uiten. Voor het ledekant geknield, liet hy zich met het aenzigt op het deksel neêrvallen en men hoorde in de kamer niets meer dan het akelig geween der kranke en de verkropte snikken des jongelings. De moeder van Theresa kon wel hare klagten, doch hare tranen niet bedwingen en hield zich het aengezigt met de handen bedekt. Eensklaps hief Pieter nu het hoofd weder regt, stond van den grond op en reikte zyne armen naer de kranke. Deze had eene laetste uitroeping gedaen en was magteloos en als ontzield op de legerstede terug neêrgezonken. Hare oogen waren gesloten, hare armen lagen onbeweegbaer naest hare zyde op het witte linnen uitgestrekt en slechts aen de lastige en bedwongen ademhaling harer borst kon men zien dat zy nog leefde.
De moeder had zich thans ook op de knien naest het ledekant geplaetst en bad in stilte, zoo veel de tranen het haer toelieten.
Eene halve uer bleef de akelige toestand der kranke nog duren. Dan ontsloot zy nog eens hare oogen, scheen nog de hand van haren geliefde te willen drukken en haer laetste ademtogt vloog met eenen diepen zucht ten hoogen.
‘Zy is dood!’ schreeuwde nu de jongeling en hy liet zich op het lichaem neêrvallen ‘Theresa! Theresa!’ riep hy verder ‘ô, Zy hoort my niet meer!’ en dan eensklaps zyne uitroepingen onderbrekende, bleef hy op het reeds verstorven wezen zyner geliefde met scherpe blikken staren. Eindelyk plaetste hy eenen zachten
| |
| |
zoen op het blanke voorhoofd der doode, stond regt, liet het hoofd op de borst zakken en stapte van het bed weg.
Pieter verliet slechts het vertrek tot dat de laetste wereldlyke pligten by de aflyvige verrigt waren. Dan keerde hy terug en bleef het overig des nachts by het lyk wakend doorbrengen.
| |
V.
Elisabeth verwachtte zich, by het afsterven van Theresa, aen het zien eener buitengewoone droefheid; doch zy had zich bedrogen: geenen traen zag zy uit de oogen haers zoons rollen, geene klagt hoorde zy uit zynen boezem opryzen. Alleen eene ongemeene sprakeloosheid kon zy in hem bemerken en die sprakeloosheid was akelig. De jongeling had zyne smarten, zyne droefheid als in zyne ziel teruggestooten en scheen zyn inwendig geestenvoedsel daer by te vinden. Hy ging echter voort met zoo als eertyds te werken; zyne gezondheid bleef ongekrenkt; de liefde voor zyne moeder en jongeren broeder was even sterk als te voren; doch wanneer men hem aensprak en iets vroeg, was zyn antwoord, schoon zacht en liefdevol, zoo kort en zoo bescheiden mogelyk. Ook bemerkte Elisabeth nog, en niet zonder afschrik, dat hy zich meer en meer in de lezing van de geschiedenis des Bybels verdiepte. Eerst had hy er zich by gehouden met er alleen des zondags eenige hoofdstukken in te lezen; thans kwam het boek elken avond na den eten te voorschyn, en het was slechts na herhaelde smeekingen der moeder dat hy telkens zyne lezing staekte en zich ter rust begaf.
Wat de goede vrouw in hare ziel gevoelde, zou moeijelyk zyn om te beschryven. Zy voorzag wel niet wat het einde van dit alles zou wezen; doch zy huiverde. Het ging haer als by sommige zenuwachtige lieden die in hun lichaem gewaer worden als er een onweder nakend is.
| |
| |
Er streken nog eenige weken door, zonder dat er zich iets merkweerdigs aen het oog der moeder opdeed. Dan, zekeren dag dat zy met haren jongsten zoon over de immer voortdurende handelwyze van Pieter sprak, zegde haer de eerste, dat hy reeds eenige nachten uit den slaep was gerukt geworden door vreemde woorden, welke eensklaps zyne ooren troffen. Het was Pieter die, in slaep zynde, die woorden opsprak en ter zelfder tyd de vreemdste bewegingen aen zyne armen en hoofd gaf.
‘En wat zegt hy zoo al?’ vroeg de moeder.
‘Ik weet niet juist wat hy zegt’ antwoordde de jonge Frans ‘doch het gelykt veel aen de woorden van vader, eer hy naer het............’
De jongeling kon niet voortspreken, tranen sprongen in overvloed, by het herdenken aen den toestand zyns vaders, uit zyne oogen. De moeder drukte hem op haer hart en terwyl zy insgelyks in tranen uitborst, riep zy:
‘ô Myn kind, God wil ons zwaer beproeven! ons ongeluk is nog niet geëindigd.’
Toen Pieter, na dit kleine tooneel te huis keerde, deed zyne moeder, zoodra hy zich met haer alleen bevond, hem naest haer op eenen stoel plaets nemen en sprak, de twee handen des jongelings in de hare drukkende:
‘Myn zoon, myn brave Pieter, bemint gy my nog zoo als gy my immer bemind hebt?’
Die vraeg deed den jongeling verslagen; hy opende zyne oogen zoo wyd hy kon, en bleef eenige stonden sprakeloos op zyne moeder staren. Eindelyk zegde hy:
‘Of ik u bemin! ja, moeder, ja! naest God bemin ik u en aenzie u als wat er het heiligst voor my op de wereld bestaet! Ik bemin u meer dan my zelven, meer nog dan die welke my laetst door den dood ontnomen is en voor wie ik myn leven, duizend levens had willen opofferen.’
‘Welnu dan, myn brave zoon, myn geliefd kind, dan zult gy u ook niet belgen, indien ik u eene berisping en ter zelfder tyd eenen raed geve.’
| |
| |
‘Spreek, moeder, indien ik misdaen heb, ik zal myne schuld belyden en de misdaed, zoo het mogelyk is, herstellen.’
‘Gy handelt niet kristelyk, myn zoon’ zegde de vrouw op statigen toon ‘wanneer gy zoo gansche avonden in de lezing van de bybelsgeschiedenis doorbrengt....... Uw geest wordt daerdoor te zeer geschokt en, moet ik het u zeggen, ik vrees gedurig dat het lot uws ongelukkigen vaders u insgelyks te beurt zal vallen.’
‘Vrees niets, moeder: wat God heeft vastgesteld, kan niet veranderd worden.’
‘Gy antwoordt niet op myne vraeg, myn zoon.’
‘Wat eischt gy, moeder?’
‘Dat gy my belovet dit boek niet meer open te slaen en uwe sprakeloosheid daer te laten.’
Pieter bleef eenige oogenblikken in overdenking. Eindelyk stond hy regt, ging den bybel halen en met denzelven tot eene kast stappende, zegde hy aen zyne moeder, die hem gevolgd was:
‘Daer, moeder, leg ik het boek neder en ik beloof u hetzelve, zonder uwe toelating, niet meer te openen, noch in handen te nemen. Het is als of het begraven ware, en gy alleen de magt bezaet om het te doen verryzen...... Gy hebt verder iets van sprakeloosheid gezegd, dit versta ik niet; het schynt my dat ik immer de zelfde ben geweest en nog ben.’
‘o Neen, myn zoon, gy bedriegt u!’
‘Het is mogelyk. Welnu, moeder, ik zal my zelven geweld aendoen om meerder te spreken, om te schertsen zelfs, indien het u aengenaem valt. Zyt gy over my te vreden, moeder?’
‘Volkomen, myn zoon, en twyfel niet of zoo handelend, zult gy binnen eenigen tyd als een gansch nieuw leven ontvangen hebben.’
Eene tedere omhelzing was het slot dier samenspraek.
Pieter bleef getrouw aen het eerste gedeelte zyner belofte; hy las in den bybel niet meer; doch, wat het tweede gedeelte betreft, dit ging boven zyne magt en hy kon het niet naerkomen. Hy beeldde zich nogtans in dat hy zyne voorgaende opgeruimdheid volkomen had terug gekregen en soms wilde hy zulks door zyne
| |
| |
moeder doen bekennen. De rampzalige vrouw voldeed hem daerin en het was haer op die stonden alsof men haer een mes door den boezem zou gewrongen hebben.
Eenigen tyd nadien ontmoette de geneesheer de moeder van Pieter; hy hield haer op de straet stil staen, trok zyne tabaksdoos uit den zak, nam en bood een snuifje en zegde:
‘Ik heb daer even Pieter ontmoet, goed bezien en eenige woorden met hem gewisseld. Weet gy wel dat hy den zelfden weg als zyn vader inslaet?’
Ofschoon de vrouw reeds eenige vrees over den toestand haers zoons had opgevat, klonk haer echter die bloote en onbewimpelde bekentenis zoo verschrikkelyk in de ooren, dat het haer scheen als of zy door de steenen zonk. Eene vrees van den geneesheer was voor haer als eene onfeilbare waerheid. Zy stamelde, na eene poos gewacht te hebben om hare verslagenheid een weinig te overwinnen:
‘Denkt gy dat, heer doktor?’
‘Het is wel juist niet dezelfde weg, maer toch eene baen die in de zelfde rigting loopt.’
Die ruwe openhartigheid des geneesheers vlymde als een mes door het gevoelige harte der vrouw. Zy kon het echter den braven man niet kwalyk afnemen; want zy kende de grootmoedigheid zyns harten te goed.
‘Ik heb het gevreesd’ antwoordde zy ‘heer doktor.’
‘En waerom hebt gy my uwe vrees niet medegedeeld? Waerom hebt gy my niet ontboden?’
‘Vergeef my, mynheer, ik dacht van uwe goedheid misbruik te maken.’
‘Misbruik, misbruik’ grommelde de geneesheer ‘wat misbruik! ô die duivelsche wereldsche komplimenten, die wat goed en regt is voor misbruik kunnen doen aenzien. Wie weet, zoo ik eerder ware onderrigt geworden, of er geene hoop....’
‘Is het dan zoo ver gekomen’ onderbrak Elisabeth ‘dat het thans te laet zou wezen?’
‘Ik vrees het’ zegde de doktor ‘doch genoeg. Dezen avond
| |
| |
kom ik u te huis vinden en met Pieter spreken. Gy moet er hem niets van zeggen. Tot dan, vaerwel.’
De geneesheer stapte voort en de arme moeder bleef als versteend staen. Zy keerde terug naer hare woonst en daer gaf zy eenen vryen stroom aen hare tranen.
De doktor bleef getrouw aen zyne belofte en kwam denzelfden avond een bezoek by Pieter afleggen. By het verlaten der wooning zegde hy aen de vrouw, dat er geene hoop meer over was en dat hy ging trachten om voor den jongeling te zorgen. Een braef ryk man, voor wien de geneesheer den toestand van het noodlottig huisgezin had blootgelegd, had hem beloofd hetzelve ter hulp te komen. Die hulp kon niet lang gederfd worden; want eenige dagen later was Pieter volkomen krankzinnig geworden en ging zynen vader vervoegen. De ryke man stond voor het kostgeld in en de jongeling moest het publiek medelyden niet, zoo als zyn vader, door openbare dwaesheden afkoopen.
| |
VI.
Slaen wy thans eenen vlugtigen blik op de vrouw des timmermans. Zy zit in het kleine vertrek aen de tafel en naest haer bevindt zich haer jongste zoon Frans. Het is den avond van den dag zelven waerop Pieter zyn geboortedak heeft verlaten en zynen rampzaligen vader is gaen vervoegen. De geneesheer is hem korts na den middag met zyn rytuig komen halen en heeft hem met list naer het zinnelooshuis gebragt.
Het avondeten staet op tafel, doch moeder noch zoon schynen lust te hebben om er iets van te nuttigen. Beider oogen zyn rood bekreten. De moeder leunt met het hoofd in de handen en werpt eenen diepen blik op den jongen Frans. Deze zit onbeweegbaer; zyne armen hangen naest zyne zyde, zyn hoofd helt voorover op zyne borst en het treurige kaerslicht doet zyn tamelyk breed en
| |
| |
goed gevormd voorhoofd nog bleeker en kleurloozer schynen. Na eene lange poos stilzwygen zegt de moeder:
‘Frans, waerom eet gy niet?’
Die eenvoudige vraeg heeft een verwonderlyk uitwerksel op den jongeling. Hy rigt het hoofd op, brengt zyne eene hand op de tafel, staert op zyne moeder en zegt:
‘Wat is er, moeder?’
‘Ik vraeg u, kind, waerom gy niets nuttigt?’
‘Ik kan niet’ zegde Frans op eenen treurigen toon en kruiste de armen op zyne borst.
‘Myn kind’ ging de vrouw voort ‘gy laet u door de droefheid te zeer overmeesteren. Heeft de moed u dan gansch begeven?’
‘Aen moed mangelt het my niet, moeder, ik heb myne ziel versterkt; want ik heb God vuriglyk gebeden en hem ons lyden opgeofferd. Doch, ik weet niet wat het zyn mag; myn gorgel is als toegewrongen en verdroogd en ik kan aen geene spys denken.’
En dit zeggende, dronk hy een glas water, dat voor hem op tafel ingeschonken stond.
‘Hopen wy dat het ons morgen beter zal gaen’ zuchtte de moeder ‘want met onze droefheid te vergrooten kunnen wy toch onze smart niet genezen. ô Tracht gy, myn kind, door uwe liefde, my in de kwelling te troosten. Gy, de eenigste schat die my op aerde nog overblyft. - Uw vader en uw broeder zyn voor ons als afgestorven; want kan men het leven noemen, wanneer men zyne bloedverwanten niet meer kent, wanneer men zich het gelaet eens vriends niet meer kan herinneren en alleen blyft in het midden der menschen. - En is zulks niet de toestand uws' vaders en van uwen broeder! ô Myn zoon, myn lief kind, wy worden hard beproefd; doch God is regtveerdig en het is niet aen ons zyne inzigten te onderzoeken.’
De jonge Frans, ofschoon hy schynbaer met de diepste aendacht op de woorden zyner moeder geluisterd had, antwoordde niet. Het scheen dat zyn geest in eene bovenaerdsche wereld zweefde en hy in eene zalige verrukking weggevoerd was. Ook de moeder herviel in hare sprakeloosheid. Na eenige stonden nogtans stond
| |
| |
Elisabeth regt, stapte tot eene kast en met de Geschiedenis des Bybels terugkeerende, legde zy het boek op de tafel en zegde:
‘Kind, ik twyfel er niet aen of dit boek, hoe schoon, hoe goddelyk er ook de inhoud van weze, is de schuld van al de ongelukken welke op ons huisgezin zyn nedergestort. De lezing daervan heeft een rampzalig gevolg op den geest uws vaders en uws broeders gehad en door te veel den zin van Gods woord te willen doorgronden, heeft God hen mogelyk met zinneloosheid willen straffen. Daerom, kind, wil ik dit boek niet meer onder de oogen hebben en ik bid u.....’
Hier werd de spraek der vrouw onderbroken door eenen ligten klop welke op de voordeur nederviel.
‘Dat zal de doktor zyn’ zegde Lisbeth en zy snelde tot de deur.
Eer de vrouw terug binnentrad, had Frans het boek van de tafel weggelegd.
Nauwlyks was de geneesheer, want Lisbeth had juist geraden, binnengestapt of hy zegde:
‘Het is alles in regel, brave Lisbeth. Pieter zal goed verzorgd worden; ik heb ook uwen echtgenoot gezien: hy is gezond van lichaem, doch een weinig vermagerd en zyn geest is tamelyk bevredigd, ofschoon hy zich nog altyd met dezelfde dingen bezig houdt. Ik heb een woordje aen de oppassers gezegd en hun doen kennen welken beschermer de twee ongelukkigen..... Want, ja, ze zyn toch ongelukkig.....’
‘o, Niet dan te veel’ zuchtte Elisabeth, terwyl er twee tranen over hare wangen rolden.
De geneesheer stampte met zigtbare ontevredenheid op den grond, zich verwytende dat hy de droefheid der vrouw door dit woord ongelukkig had opgewekt. Hy nam intusschentyd een snuifje en ging voort:
‘Nu, ja, ik heb aen de oppassers zoo wat gezegd en ik kan u verzekeren dat onze vrienden niet alleen aen niets zullen gebrek lyden, maer dat men hun ook de kleine verzettingsmiddelen niet zal weigeren. Pieter zal zyn gewoonlyk pypje in de tegenwoordigheid des bewakers mogen rooken, zoo dikwyls als het hem
| |
| |
lust en den vader zal het nimmer aen snuiftabak mangelen; ik had daertoe eenen goeden voorraed medegenomen.’
‘o Mynheer, gy denkt aen alles’ zegde Lisbeth ‘nooit zal ik uwe goedheid genoeg kunnen erkennen.’
‘Ta, ta! al flauwe praet’ zegde de geneesheer’ zwyg en luister op hetgeen ik u nog te zeggen heb. Ik sprak gisteren met den meester van Frans en heb hem gevraegd waerom hy den dagloon van den jongeling niet verhoogde. Hy heeft my gezegd dat hy juist van zin was dit nieuws aen Frans aen te kondigen.’
‘De baes heeft het my vandaeg gezegd’ onderbrak Frans.
‘Welnu, brave Lisbeth, gy ziet het wel: God slaet nooit, zonder een weinig te zalven.’
Zeggen wy hier, in het voorbygaen, dat de meester van Frans er niet aen gedacht had om den loon des jongelings te verhoogen; want deze was geen best werkman, en dat er slechts eene dusdanige overeenkomst tusschen den baes en den geneesheer gesloten was, ten einde deze laetste, zonder bekend te zyn, eene aelmoes aen het rampzalig huisgezin zou hebben kunnen doen. De doktor was meer verheugd dien edelen slimmen trek te hebben uitgevonden, dan hy het zou geweest zyn, indien men hem oneindige schatten had aengeboden.
‘En thans’ ging de brave doktor voort ‘thans goeden moed, myne vrienden, en vergeet niet dat, wanneer er u iets overvalt, wanneer er zich moeijelykheden zouden opdoen, met een woord, wanneer gy zoudt in eenigen nood zyn..... van het een of ander..... dat gy eenen vriend hebt, die, al kan hy het zelf niet, toch andere vrienden kan opzoeken om u troost en bystand te geven. En nu begeeft u beiden te bed, want gy hebt rust noodig. Vaerwel!’
Hierop stapte de brave man, terwyl hy nog een snuifje nam, het huis uit en de twee rampzaligen toefden niet lang om aen zyne laetste uitnoodiging te voldoen, dat is te zeggen hunne slaepsteden te bereiken, want of zy daer ook de rust vonden, valt sterk te betwyfelen.
Daer er niets op de wereld bestendig is, zelfs niet de droefheid,
| |
| |
verminderde ook allengs die van het kleine huisgezin. De moeder, die een dier krachtige uitgezonderde inborsten bezat, overwon weldra hare smart en ofschoon er onophoudend een wreede worm aen haer hart bleef knagen, wist zy nogtans zich van alle uitwendige teekens van droefheid te wederhouden en geene klagt hoorde men meer van hare lippen vallen. De jonge Frans, eene gevoelige ziel, was te krachteloos om op eenige magt te steunen en zocht zynen troost in het gebed. Hy gaf zich aen eene diepe godsvrucht over en zyne moeder bemerkte met vreugde dat hy verder een kalm en gestadig leven leidde. Dan, die kalmte en die rust waren bedrieglyk; zy waren zoo als een zonneschyn welke tusschen twee regenvlagen de aerde eenen stond slechts komt verlustigen. De doktor was de eerste welke der moeder eene zwarte wolk aen den horizont deed opmerken:
‘Ik heb met den meester van Frans gesproken’ zegde hy zekeren keer tot Elisabeth ‘en zie hier wat hy my verhaeld heeft. - Sedert eenigen tyd, alhoewel Frans met den besten wil bezield schynt, rigt hy niets goeds op den winkel meer uit. Al het werk dat men hem geeft wordt verbroddeld, en de baes durft hem geen enkel stuk van eenig belang meer toevertrouwen. Ook heeft men bemerkt dat, wanneer Frans zich alleen waent, hy dikwyls zyn werk verlaet en in den eenen of anderen hoek van het werkhuis gaet knielen en daer een kruisgebed doet.......’
‘Waer zal dit toch heenleiden’ zegde Elisabeth ‘ik heb reeds sedert eenigen tyd gezien, dat hy godvruchtiger dan naer gewoonte is geworden, dat hy, om zoo te zeggen, gansche zondagen in de kerk doorbrengt; doch ik was verre van daeruit eenig kwaed vermoeden op te vatten.’
‘Het is echter eene zaek van aenbelang’ hernam de geneesheer, ‘en er dient aendachtig op gelet te worden. Het is noodig dat de jongeling zich verzette; liever zag ik hem, in zynen toestand, de kroegen dan wel de kerken bezoeken.’
‘Maer, mynheer, gy denkt toch niet dat hy ook...........’
‘He! he! ik denk niets, maer alles is te vreezen. Nu, luister, ik zal den jongeling eens goed onder handen nemen. Wy moeten hem
| |
| |
ten eerste die levenswyze doen afbreken; gy zult hem des zondags ten mynent zenden en ik zal trachten dat hy eene andere plooi neme.’
Welke middelen de doktor, ter genezing van den geest des jongelings, in het werk stelde, weten wy niet; doch wat wy zeer wel weten, is dat eenige weken later het gestigt voor krankzinnige eenen nieuwen lyder ontving en dat die lyder de jonge Frans was.
Wanneer, na het smartelyk vertrek haers jongeren zoons, de moeder dezes slaepstede ging onderzoeken, was het haer alsof zy door den bliksem ware getroffen geweest. Onder den stroozak vond zy de welbekende wonderbare geschiedenis des ouden Testaments, welke zy door Frans reeds lang verkocht of weggeschonken dacht, en waerover zy hem nimmer had willen ondervragen, uit vrees van door de herinneringen welke daeraen gehecht waren, hunne beider smarten te vernieuwen.
Thans besloot de vrouw het noodlottige boek aen den geneesheer te geven. Het is door dezes tusschenkomst dat hetzelve zich later in de handen van onzen vriend Jan bevond. De geneesheer by wien hy, gedurende eene kleine reis door het vaderland, eenige dagen verbleven had, en die hem de geschiedenis van Elisabeth verhaeld had, had hem ook het boek getoond en beloofd het hem later naer Antwerpen aftezenden.
| |
VII.
Thans bevond zich Elisabeth gansch alleen in de wereld. Zy was rampzalig als echtgenoot, rampzalig als moeder; zy bezat eene familje welke, schoon levend, voor haer niet meer bestond; eenen gemael die haer geen gemael meer was, die aen haer niet meer dacht, haer niet meer verstaen kon; kinderen die voor haer geene kinderen meer waren, wier toegenegenheid haer voor eeuwig
| |
| |
ontnomen was en die hare liefde zelfs niet meer konden begrypen; voor wie zy, die hen gebaerd, gevoed en gekoesterd had, thans als eene vreemde vrouw was geworden...... - Hare kleine wooning, waer weleer stille vreugde en gulle hartelykheid heerschte, was thans als in eene woesteny herschapen: het was er doodsch stil, het was er akelig, het was er verschrikkelyk. En welke gelukkige stonden had zy aldaer niet doorgebragt; hoe dikwyls niet had zy aldaer die zachte vreugde in het hart voelen blaken welke het slechts gegeven is aen de werklieden te gevoelen, wanneer zy den arbeid hunner handen gezegend zien en zich soms kunnen verlustigen met te denken, dat zy eerlyk aen het dagelyksche brood komen. En dan die huislyke vreugde by de geboorte van elk harer kinderen. - ô, Ja, daer stond nog het ledekant waer zy tweemael de moedersmarten onderstaen had; doch waer zy meer dan duizendmael hare zuigelingen met eenen hemelschen wellust aen den boezem had geklemd; daer, ja, daer stonden nog de eenvoudige stoelen welke drymael daegs rond de tafel geschaerd werden, wanneer men gezamentlyk het dagelyks gewonnen brood nuttigde..... En thans bevond zy zich alleen, gansch alleen, de rampzalige vrouw! Zy had zich achtereenvolgend eenen lieveling van het harte voelen scheuren, zy had beurtelings wat haer het liefst op aerde was, door het ongeluk zien overvallen en verpletterd worden; zy was ter zelfder tyd echtgenoot en weduwe, moeder en kinderloos!..... ô, Die menigvuldige slagen, waer tegen de vrouw zoo dapper geworsteld had, hadden haer thans het hart verbryzeld. De laetste smart, het verlies van haren jongeren zoon, had, als het ware, de maet van rampspoed voor de ongelukkige doen overloopen en zy ook viel thans onder de smart neder: haer geest was verbryzeld, haer lichaem was uitgeput geworden!
Toen de brave geneesheer de vrouw kwam bezoeken, om haer over heuren toestand te ondervragen, schudde hy het hoofd met een zigtbaer medelyden en gebood aen de rampzalige moeder van zich onverwyld te bed te begeven. Hy zag dat zy door eene hevige ziekte ging aengerand worden, en willende geene palen aen zyn weldoen stellen, deed hy eenige dagen later de zieke naer zyne
| |
| |
eigene woonst overbrengen. Wat de kunst voorschreef, wat de brave geneesheer, gedurende zyne lange beoefening, geleerd had, werd gebruikt en ten nutte gesteld om de ziekte van Elisabeth te keer te gaen; doch alles scheen nutteloos: de ziekte deed verschrikkelyken voortgang, Elisabeth was door eene hevige zenuwziekte aengerand. - Doch leiden wy den lezer in de wooning zelve van den doktor en by het bed der rampzalige vrouw.
Het is avond. - De geneesheer, na den ganschen dag de stad te hebben doorkruist, om zyne menigvuldige kranken te verzorgen, is vermoeid en afgemat naer zynen woon terug gekeerd. Metterhaest heeft hy eenig voedsel genuttigd en heeft zich alsdan by de zieke begeven, waer hy weldra door Mary, de oude dienstmaegd, wordt gevolgd.
Elisabeth ligt daer op een kostelyk bed uitgestrekt; hare oogen zyn half gesloten, hare wangen zyn gloeijend rood en het gansche hoofd schynt te branden; hare armen, half ontbloot, rusten op het witte linnen van het ziekbed en worden nu en dan door ligte stuiptrekkingen aengevat. De geneesheer grypt den pols der vrouw, voelt dien eenige stonden met de grootste aendacht en een treurige glimlach bekruipt zyne wezenstrekken. Vervolgens buigt hy zich op het bed en luistert met angst en nieuwsgierigheid op de ademhaling der kranke; dan staert hy eenige oogenblikken met strakheid op het wezen der vrouw.
De oude dienstmaegd is intusschen tot by het bed genaderd en zegt:
‘Zy is tamelyk kalm, niet waer, mynheer? Het is de gansche namiddag zoo geweest.’
‘De kalmte’ zegde de doktor ‘is gewoonlyk de voorbode van een onweder; ik vrees voor een sterke crisis.’ En zich weder tot de lydende wendende, ging hy voort:
‘Lisbeth, myn brave Lisbeth, hoe voelt gy u thans? Ontsluit de oogen eens en doe eenige moeite om iets te zeggen, om my te antwoorden........’
De vrouw scheen wel eene inwendige pooging te doen om te spreken en toonde daerdoor dat zy de woorden des geneesheers
| |
| |
verstaen had; doch geen geluid kon haren mond ontglippen; ook hare oogschelen wilden zich niet verder openen.
‘Maer dit is nu toch eens verwonderlyk, dat zy u niet antwoordt, mynheer?’ sprak de oude Mary ‘ik heb haer over eene uer ook nog iets gevraegd en zy heeft ook niet gesproken: ik dacht dat het vermoeidheid was en heb haer verder niets meer durven vragen.’
‘Neen, Mary, zy kan thans niet spreken’ zegde de geneesheer, en, eenen zetel nemende, plaetste hy zich aen het voeteinde des ledekants en bleef aendachtig op de zieke vrouw staren. Geen enkele harer bewegingen kon zyn scherpziende oog ontsnappen.
Ruim een kwaertuers bleef de brave doktor in de zelfde houding zitten, zonder gedurende dien tyd eenige merkelyke verandering op het wezen van Elisabeth te bespeuren. Nu en dan greep hy haren pols eenige stonden tusschen zyne vingeren; doch schudde telkens als ontevreden het hoofd.
Eindelyk stond hy eensklaps uit zynen zetel regt en ging zich by het hoofdeinde des ledekants en naest de zieke plaetsen: ‘Daer is de Crisis’ sprak hy met eene stille stem, welke van de grootste aendoening getuigde. Zyn wezen echter werd als opgeluisterd en men zag klaer dat een sterke, een onbreekbare moed hem op dit oogenblik bestuerde. Het was als of hy eenen vyand verwachtte en bereid stond eene hevige worsteling te beginnen: zyne oogen glinsterden in zyn hoofd en hy bespiedde als met eene nydige nieuwsgierigheid de minste bewegingen der vrouw. Het scheen dat de doktor gansch aendacht was geworden en de werking zyns geestes al ander gevoel in zynen boezem gedood had. Geen medelyden, geene smartelyke deelneming, waerdoor hy gewoonlyk in alle andere omstandigheden des levens zoo zeer bestuerd werd, kon men meer op zyn gelaet aentreffen: de brave man was op het oogenblik slechts geneeskundige, geen gevoelig mensch meer.
Elisabeth had thans de oogen opengespreid en staerde onbeweegbaer en regt voor zich heen; die oogen waren van allen glans beroofd, en stonden als verglaesd. De geneesheer bragt zynen vinger voor het oog, raekte het aen; doch kon hetzelve niet doen bewegen: het bleef open en gevoelloos. Na eenige stonden begonnen
| |
| |
de ademhalingen der zieke zich sterker te doen gevoelen; de zelve vermeerderden allengs en werden als in stuiptrekkingen herschapen. De boezem der vrouw golfde op eene verbazende wyze op en neder.
‘Mary’ zegde de doktor op kalmen toon ‘maek die linten die het lyf omspannen, een weinig los.’
De oude dienstmeid voldeed aen dit bevel en bleef by het bed staen. De benauwdheid der zieke vermeerderde nog en werd van stond tot stond verschrikkelyker:
‘Mary’ sprak weêr de geneesheer, met eene bevelende stem ‘neem eens die flesch die daer op het tafel staet, giet daervan eene goede teug in die kom en mengel dit met een glas water.’
De oude Mary voldeed weder aen dit bevel en bragt weldra het gevraegde.
‘Nu eenen lynwaden doek.’
‘Zie daer, mynheer’
De geneesheer nam het lynwaed dat Mary hem aenbood, doopte het meermaels in het bereide vocht en plaetste dan hetzelve op den hals der lydende vrouw. Dit middel bleef niet zonder uitwerksel; want weldra zag men de hygingen des boezems merkelyk verminderen en een stond later kon de kranke eenige klagtwoorden uit den gorgel doen opkomen.
‘ô, Het gaet beteren’ zuchtte Mary, terwyl zy eenen traen van hare wangen vaegde.
‘Het is nog niet gedaen’ bemerkte de geneesheer.
Hy had waerheid gesproken de brave man; want nu werd de kranke eensklaps door stuiptrekkingen aengegrepen, hare ledematen schenen thans een dubbel leven te verkrygen en het was als of zy telkens van de bedstede werd opgeheven: het lichaem kromde zich op eene afgryslyke wyze, de armen sloegen in alle rigtingen; het hoofd draeide van de eene tot de andere zyde en soms schenen al de lidmaten des lichaems zich te willen omwringen.
‘God! ô God! dat is akelig!’ riep de onde Mary, terwyl zy in overvloedige tranen uitborst ‘ô, mynheer, dit gaet haer den dood kosten!.....’
‘Mary!’ sprak de geneesheer op kalmen, doch snydenden toon
| |
| |
‘zoo gy uwe uitroepingen niet kunt bedaren, verzoek ik u het vertrek te verlaten.’
De dienstmeid, door die statige stem haers meesters getroffen, durfde geen woord meer uiten en bleef slechts van verre op het schrikverwekkend schouwspel staren; hare tranen echter kon zy niet bedwingen; deze stroomden als by beken uit hare oogen.
Nog een kwaertuers bleef de toestand der kranke even akelig voortduren. Dan veranderde hy. De zieke werd bedaerder; doch bleef immer ontrust; zy had al hare bewegingen terug gekregen, hare oogen hadden zich weder gesloten en nu plaetste zy zich eensklaps half regt in het bed. Zy greep de handen des geneesheers en klemde zich daeraen vast, terwyl zy met eene stem door angst en schrik ontsteld in raeskalling begon te roepen: ‘Zie daer zyn ze nu!.... wat slepen ze daer achter zich!.... God! God! het zyn dry lichamen! dry met bloed besmeurde lichamen! het zyn dry lyken! Zy klemmen ieder een boek in de armen! ô, ik ken dit boek. Ja! ô, zie, ze zyn dood!.... met ketenen zyn ze gekluisterd! Zie eens! maer zie dan toch eens door welke afgryslyke mannen zy voortgesleurd worden!.... ô, Welke afschuwlyke menschen! hunne aenzigten zyn verschrikkelyk! het zyn beulen..... Zy willen my ook aengrypen! Zy zullen my ook met ketenen en met bloed beladen; my het hart doorsteken.....’
‘God! zy wordt ook zinneloos, de arme vrouw!’ borst de dienstmeid uit.
‘Mary, ik heb u geboden te zwygen’ zegde de doktor op eenen snydenden toon.
Elisabeth ging, na eene korte poos stilzwygen, weder in hare verdwaling voort, de stem ditmael nog hooger verheffende en grootere teekens van angst en schrik gevende:
‘ô, Maer ziet gy dan niet? zeg, ziet gy ze niet! zy zyn daer! daer! verdedig my dan toch, verdedig my, zeg ik u! Zult gy my aen die bloedhonden overleveren! ô, Wie zyn toch die lyken; van wie zyn die lichamen? Groote God! Myn echtgenoot, myne kinderen!....’
Die laetste woorden waren een sterke gil en hierin scheen de
| |
| |
stem der vrouw te breken. Zy liet de handen des geneesheers los en zakte terug op het bed neder.
‘Zy is dood!’ huilde de oude dienstmeid.
‘Zy is gered!’ sprak de doktor op eenen blyden toon en hy liet eene vrye ademhaling uit zyne borst opkomen en vaegde het zweet af dat hem by druppels op het voorhoofd hing.
‘Spreekt gy waerheid, mynheer?’ snikte de oude Mary.
‘Ik geloof niet dat ik my bedrieg’ zegde de geheesheer ‘en nu’ ging hy voort ‘nu de grootste stilte mogelyk. Wy zullen dezen nacht het vertrek niet verlaten; want het leven van de arme Elisabeth wordt op dit oogenblik beslist.’
En de geneesheer ging zich terug in zynen zetel plaetsen en nam een hartelyk snuifje. Ook de dienstmeid bleef op de kamer en verliet haren zetel niet meer dan om haren meester een glas wyn te komen voorstellen en hem te dwingen hetzelve te nuttigen: ‘Drink zelve’ zegde de geneesheer ‘gy hebt dit voor het oogenblik meer noodig dan ik.’ En hy stond regt om de kranke eenige druppels van een klein fleschje te doen nuttigen; iets dat tamelyk wel gelukte.
Een kwaertuers later was Elisabeth in eenen zachten slaep gevallen en slechts tegen den morgen ontsloot zy de bezwaerde oogschelen. Toen de doktor haer vroeg hoe zy zich bevond, klaegde zy meest van eene zware vermoeidheid die haer gansch lichaem had aengegrepen.
‘De stryd is doorgestreden, myne arme Lisbeth’ zegde de geneesheer ‘van dag tot dag zult gy u thans voelen herstellen en uwe krachten terug komen.’
Zoo als de brave ouderling het zegde, verging het. De herstelling echter ging tamelyk langzaem voort en er waren byna dry maenden noodig eer dat Elisabeth, zoo als te voren al hare krachten had herwonnen.
Toen de vrouw gansch hersteld was, zegde haer, zekeren dag, de geneesheer:
‘Elisabeth, ik ben u mogelyk van eenig nut geweest; ik heb u eenigen dienst kunnen bewyzen. God heeft er my over geloond;
| |
| |
want er is my, tydens uwe ziekte, een klein fortuin teruggekomen, dat my jaren lang onregtveerdiglyk, door het regt betwist werd, en waerop ik nimmer had durven hopen. Nu wil ik u voorstellen van by my te blyven woonen en kan u verzekeren dat er u niets meer zal ontbreken. Gy moogt myne bede niet verwerpen.’
‘o, Dat is te veel goedheid, mynheer’ riep de vrouw uit, ‘nooit zal ik daerin toestemmen. Myne armen zyn nog sterk genoeg om voor my den kost te winnen en ik wil u niet langer tot overlast dienen.’
‘Overlast’ herhaelde de doktor ‘spreek dit woord niet meer uit of wy worden kwade vrienden.’
‘Maer, mynheer, uwe goedheid, uwe al te groote goedheid; wat gy reeds voor my gedaen hebt, maekt my beschaemd; ik verdien zulks niet.’
‘Dat is mogelyk, maer verdiendet gy de rampen die over u en over uw gansch huisgezin zyn nedergestort?’
‘God heeft my willen beproeven.’
‘En thans wil hy u beloonen. En toch, wat meer is’ voegde er de geneesheer by ‘ik heb reeds op uwe toestemming gerekend en moet u verklaren dat gy geene wooning, geenen huisraed, met een woord, niets meer bezit.’
‘Hoe dat, mynheer?’
‘Ik heb uwen woon opgezegd, en al wat gy nog bezaet, verkocht en het geld is in myne borze..... Nu, nu, versta my eens wel, ik wil niet dat gy myn voorstel als eene almoes aenziet. Mary, myne dienstmeid, wordt oud, al te oud om nog in staet te zyn het werk alleen te verrigten en het huishouden goed te bestieren; welnu, gy zult haer daerin ter hulp komen en op die wyze uwen kost verdienen; wat zegt gy daervan?’
‘Heer doktor’ sprak Elisabeth ‘ik neem die voorwaerde aen en wil u niet langer tegenstand bieden. Ik heb de plagen die my God toegezonden heeft met ootmoedigheid aenvaerd, ik wil ook zyne gaven niet verstooten. Het zal my te meer een overgroot geluk wezen de dienstmaegd te zyn van u die als een God over my en de mynen waekt.’
| |
| |
En de vrouw greep de handen des geneesheers en bedekte die met hare kussen en tranen.
‘Nu, nu, 't is wel’ zegde de doktor, zyne handen terug trekkende. ‘Alles is dus in regel! braef! braef!’ En hy huppelde door het vertrek, terwyl hy een hartelyk snuifje nam. Op dit oogenblik trad de oude dienstmaegd het vertrek binnen:
‘Mary! Mary!’ riep de brave ouderling ‘het is in orde. Zy heeft aengenomen; doch niet zonder moeite, geloof my. Duivels! ik heb my byna moeten in gramschap stellen.’
‘Goed zoo!’ zegde de oude Mary, en tot de kranke snellende, drukte zy haer teeder de hand en gaf genoeg door hare aendoening te kennen, dat zy niet alleen over het weldoen haers meesters te vreden was, maer ook der ongelukkige vrouw innig was toegedaen en voor haer eene teedere vriendschap had opgevat.
| |
VIII.
In meer dan eene stad van Belgiën is het gebruik in zwang van slechts den toegang aen de familjen der krankzinnigen op de vier hoogtyden van het jaer, in het gestigt toe te laten. Zoo was het ook geregeld in de stad waer de vrouw des ongelukkigen timmermans woonde.
Het hooggetyde van Allerheiligen was gekomen en de rampzalige Elisabeth begaf zich, voor de eerste mael naer het zinnelooshuis om daer al wat haer op aerde ooit was lief geweest, te gaen bezoeken. Wy willen haer op dien treurigen togt navolgen.
Het gestigt bevindt zich in een der vredigste wyken der stad; deszelfs opzigt is yzingwekkend. Weinige of, om beter te zeggen, geene vensterramen ontdekt men langs den kant der straet. De muren des gebouws, uit rooden klinkertsteen samengesteld en ongekalkt, dragen den stempel van oudheid en doen reeds eene
| |
| |
treurige gewaerwording in de ziel des bezoekers ontstaen. Men schelt aen de poort en op hetzelfde oogenblik hoort men eenen reesel sleutels rammelen en het slot wordt geopend. De bezoeker treedt binnen en de deurwachter, na de poort weder toegesloten te hebben, vraegt uwen naem en de reden uws bezoeks en leidt u gevolgentlyk by de bevelhebbende. Deze geeft u eenen knecht mede en men brengt u by de rampzaligen, welke het voorwerp uwer komst zyn.
Zoo ging het ook met vrouw Elisabeth.
Na eenige gangen doorwandeld te hebben, opende men haer eene yzeren traliedeur en zy bevond zich in het verblyf der krankzinnigen. Het was der ongelukkige moeder alsof zy in eene gevangenis binnentrad. En wanneer zy nadacht, dat daer binnen opgesloten waren diegenen welke haer het nauwst aen het hart lagen, welke zy het teederst beminde, ô, dan scheen het dat haer boezem als toegewrongen en haer adem terughouden werd.
Op een plein waer de vrouw met haren geleider overtrok, bevond zich een hoop krankzinnigen. Eenige stonden beweegloos met de oogen ten gronde gewend, met het kaelgeschoren hoofd op de borst gezakt en met de handen in de breede mouwen gedoken. De gryze kleur hunner kleederen deed hun voorkomen nog akeliger schynen. Anderen wandelden in kleine cirkels rond en verwyderden zich nimmer uit die door hen afgeperkte plaets, alsof het plein niet grooter geweest ware. Anderen nog, kropen stil en als bevreesd langs de muren die het plein omsloten en wierpen nu en dan eenen oogslag ter zyde, alsof zy vreesden t'elken stond bespied en ontdekt te worden. Verder zag men er die zich immer alleen bevonden en zich aen de vreemdste gebaren overgaven. Slechts eenigen wendden het hoofd om, by het aenkomen van Elisabeth, en sloegen blikken op haer alsof zy eene prooi geweest ware welke zy gingen verscheuren. De vrouw trilde in alle hare ledematen; zy vreesde telkens in eene dier ongelukkige wezens haren echtgenoot of eenen harer zonen te ontdekken. De geleider, die hare ontsteltenis bespeurde, zegde op eenen schertsenden toon:
‘Gy moet niet vervaerd zyn, moederken, zy laten wel soms
| |
| |
hunne tanden eens zien; doch byten nooit: het zyn van de besten die daer mogen wandelen.’
Lisbeth antwoordde niet en wendde het hoofd af. Toen zy het plein was overgetrokken, ontsloot de geleider eene zware deur en zy bevond zich in eene breede, schoone, gaendery. Langs wederkanten zag men kleine deurtjes in de wanden uitgekapt en dit waren de ingangen der cellen waer men de wederspannigste krankzinnigen in opgesloten hield.
‘Is het hier’ vroeg de vrouw ‘dat wy zyn moeten?’
‘Neen’ zegde de geleider ‘hier zitten de razenden; de persoonen die gy komt bezoeken, zyn in eene andere afdeeling.’
Weldra werd de vrouw van de waerheid der woorden des geleiders overtuigd, want uit sommige der cellen hoorde zy een geluid komen dat men eerder aen een wild dier dan aen eenen mensch zou toegeschreven hebben. Aen de vertrekken, waer zulks plaets greep, schoof de geleider een vensterken, dat buiten aen de deur was, open, liet zynen blik eens in het binnenste der cel weiden en den zinnelooze, die daerin gesloten was, by zynen naem noemende, sprak hy hem metterhaest eenige bevredigende of schrikverwekkende woorden toe, ongetwyfeld geschikt volgens de inborst des krankzinnigen.
Eindelyk was Elisabeth in het gedeelte des gebouws gekomen waer zich haer echtgenoot en kinderen bevonden. De knecht opende eene deur en deed de vrouw binnentreden. Voor het eerst ontwaerde Elisabeth niets dan dry menschelyke gedaenten welke haer als schimmen voorkwamen. Zy was te zeer getroffen opdat hare oogen zich met vastheid op de voorwerpen konden vestigen. Zy werd zelfs genoodzaekt den arm des geleiders vast te grypen, ten einde niet ten gronde te zinken. Na eenige oogenblikken echter herstelde zy zich en nu zag zy de dry persoonen klaer en duidelyk.
Haer echtgenoot zat op den kant van een laeg bed. Zyne hairen waren gansch grys geworden; zyne magere handen lagen op zyne kniën gekruist; zyn bleeke gladde schedel hing voor over, zyn hals was bloot en een ongemeen vuer straelde uit
| |
| |
zyne oogen. Naest hem zat zyn oudste zoon Pieter. Deze hield de blikken op zynen vader geslagen en scheen te willen bespieden wat er in dezes geest omging. Hy was nog immer dezelfde jongeling, zoo als op de laetste dagen welke hy aen de zyde zyner moeder had doorgebragt. Zyne kleur was niet bleeker geworden; zyne gelaetstrekken waren niet veranderd en zyn sterke lichaemsbouw had niets in kracht verloren. Frans, de jongere zoon, bevond zich aen de voeten zyns vadere op den grond geknield en met saemgevouwen handen rustte hy op de kniën des ouden timmermans. De uitdrukking zyner wezenstrekken was zacht en liefelyk. Men zou gezegd hebben een heilig jongeling welke door zachte gebeden de gramschap van den ouderling, die het voorkomen eens profeets had, wilde verbidden.
Elisabeth naderde tot dien groep; doch geen der dry persoonen scheen haer op te merken. Het was alsof de wereld voor hen niet bestond en of zy niets hoorden, niets zagen dan enkel elkanderen.
De vrouw naderde digter en tot by haren echtgenoot gekomen, liet zy zich op hare kniën zakken, greep zyne beenige handen vast, klemde die in hare handen en stuerde hare blikken in die des krankzinnigen. Zy sprak:
‘Myn echtgenoot, myn lieve man.....’
De ouderling hief het hoofd een weinig op, bezag zyne vrouw met eenen strakken blik, doch antwoordde niet en liet het hoofd terug neêrzakken. De vrouw herhaelde: ‘Myn echtgenoot, myn goede man, zeg, kent gy my niet? Erkent gy uwe vrouw, uwe Lisbeth niet meer?’
De oude timmerman draeide het hoofd naer zynen oudsten zoon en sprak met doffe stem:
‘Broeder, heb ik daer uwe stem niet gehoord?’
‘Wanneer de groote stem aen de vier hoeken der wereld zal klinken’ zegde Pieter ‘zullen de dooden uit hunne graven opstaen. De wereld moet door de roede des Heeren gekastyd worden. Myn bliksem zal het gansche menschdom treffen.....’
‘Ik zal uwe wraek niet tegenhouden’ antwoordde de vader.
| |
| |
‘Wat regt is moet geschieden. Die den dag werkeloos laet voorbygaen, zal des nachts geene rust genieten.’
‘Myn zoon! Pieter, myn kind, bezie uwe moeder toch eens’ snikte Elisabeth.
Pieter antwoordde niet, doch de vader sprak.
‘Ja, Lisbeth, ja, zy ook heeft de wegen Gods niet willen bewandelen. Zy volgt liever het spoor dat naer de Gehenna leidt: dat is breed en effen. Zy is ook eene dochter der aerde.... Ik zal haer ook in den laetsten dag moeten vervloeken; wy zullen ze ook van de goeden moeten afscheiden en onze goedertierendheid zal voor de goddelyke regtveerdigheid moeten onderdoen.’
‘En gy, myn jongste zoon, myn goede Frans’ snikte de vrouw verder ‘gy dien ik immer zoo teêr bemind heb, erkent gy ook uwe moeder niet meer?....’
Frans had op die stem geluisterd en de knie zyns vaders verlatende, plaetste hy zyne handen op de schouderen der geknielde moeder en liet zyn hoofd op hare borst rusten.
‘Goed, myn zoon’ sprak de vrouw ‘ô, ik zie het, gy alleen ontwaekt nog op de stem uwer moeder. ô, Myn zoon, kom, dat ik u omhelze! Laet myne tranen uw aengezigt besproeijen. ô, Ik heb by uw aller verlies reeds zoo veel geleden!....’
En de moeder knelde haer kind stuiptrekkend tegen haren hygenden boezem. Doch Frans rukte zich op eens los, wendde zich terug tot zynen vader en zyne eerste houding hernemende, zegde hy:
‘Laten wy bidden en tranen storten om de boosheid der menschen. Het gebed en de tranen zyn de wapens om het kwaed te bestryden,’ En aen de beweging zyner lippen zag men dat hy inwendig bad.
Elisabeth wilde het zich nog niet opgeven en insgelyks de kniën haers echtgenoots vastgrypende, begon zy op nieuw tot hem te roepen, dat hy haer tog mogte erkend hebben. Maer nu sprong de ouderling op eens regt en zyne armen in de hoogte heffende, riep hy:
‘Wat heb ik gezien! het heiligdom is onteerd! vreemde vrouwen
| |
| |
zyn het tabernakel binnengetreden! Het Heilig der Heiligen is geschonden!..... Myne broeders, dat men wierook doe branden en de lucht van den vreemden adem zuivere!....’
De vrouw was nu ook van den grond opgestaen. Zy snelde haren echtgenoot na, vatte zyne armen vast en hing hem om den hals, hem door tranen en woorden bezwerende van zich toch te willen stillen en haer eenen stond te aenhooren. Doch de oude timmerman als of zyn zenuwstel eene wreede schokking had ontvangen, schudde zyne echtgenote van zyn lyf af en eensklaps eenige stappen achteruit deinzende hief hy het hoofd met fieren trots regt, stak zyne vermagerde palmen tot de vrouw uit, doch sprak niet. Alleenlyk zag men zyne lippen door eene vervaerlyke stuiptrekking bewegen. Hy geleek op dit oogenblik aen een dier oude profeten die, door geestdrift vervoerd, de ter neêr gebukte volkscharen het woord Gods in de ooren donderden. Hy was bereid in woorden uittebersten, toen eensklaps de jonge Frans opspringende, tot hem snelde, zyne kniën omvatte en met eene hartscheurende stem begon te roepen: ‘Genade! genade!’
Eene doffe stem, die van Pieter, sprak op den zelfden stond: ‘Heere, straf ons niet in uwe verbolgenheid en kastyd ons niet in uwe gramschap!’
Op het hooren dier woorden zakten de beide armen des ouderlings magteloos neder en zyne handen op de borst kruisende, en de oogen tot den grond wendende, stapte hy terug naer het ledekant en zette zich weêr naest zynen oudsten zoon neder. Ook Frans hernam zyne plaets aen de kniën zyns vaders.
Wat thans de rampzalige vrouw ook mogt aenwenden, niets meer was bekwaem om nog een woord uit den mond der krankzinnigen te doen komen. Zy waren als dry steenen beelden geworden.
‘Laten wy thans vertrekken’ zegde de geleider, die sprakeloos en met tranen op de wangen dit hartscheurend tooneel had nageoogd ‘laten wy gaen’ herhaelde hy ‘want zulke ontsteltenissen doen groot nadeel aen de zieken en gy ook, brave vrouw, gy zyt te zeer aengedaen.’
Elisabeth verliet weenende de celle waer hare lievelingen het
| |
| |
treurige leven sleten; haer hart klopte als werd het telkens uit hare borst gerukt en haer hoofd was brandend en door het toegesnelde bloed als opgezwollen. Toen zy in haren woon terugkeerde, zegde zy weenend tot den doktor:
‘o Mynheer! hunne krankzinnigheid is nog eens zoo groot geworden. Men heeft in dien verschrikkelyken woon den laetsten sprankel van gezonden geest in hunne lichamen uitgedoofd. God, God! wat akelig gebouw, wat akelige vertoogen! vertrekken als kelders; yzeren grendels en kettingen op de deuren als in eene gevangenis. o, Dat is yslyk. Neen, daer kunnen zy niet, daer kan niemand genezen worden. Nu heb ik eerst te goed verstaen dat zy my voor eeuwig ontnomen zyn: de laetste sprankel van hoop is in myne ziel uitgedoofd!’
‘Gy zegt daer zoo al iets, Lisbeth; er zouden voorzeker vele verbeteringen in zulkdanige gestigten kunnen ingevoerd worden’ zegde de geneesheer en hy nam een snuifje. Dan vroeg hy:
‘Hebben zy u erkend, Lisbeth?’
‘o, Neen, mynheer; slechts myn jongste zoon, myn Frans scheen een oogenblik zich myne gelaetstrekken te herinneren en myne stem te hooren.... het was verschrikkelyk...’
De doktor vroeg nu niets meer en de vrouw met aendacht beziende, gebood hy haer zich aenstonds te bed te begeven, zeggende: ‘ik had beter gedaen dit bezoek niet te laten geschieden.’
Eene aderlating, welke de doktor eenige stonden later by de vrouw deed, voorkwam de gevolgen harer sterke ontroering.
| |
IX.
Dry maenden na het voorval welk wy in het voorgaende hoofdstuk verhaeld hebben, en dit wel tegen het vallen van den avond, stapte de doktor met Elisabeth in zyn rytuig. De uitdrukking van het wezen der vrouw was nog treuriger dan naer gewoonte: men
| |
| |
zag wel geene tranen hare wangen bevochtigen; doch het inwendig zielewee, welk haer folterde, was daerom niet min hevig. Het wezen des doktors was ook buitengewoon neêrslachtig; doch een goed opmerker zou by hem nog meer misnoegdheid dan wel echte droefheid ontdekt hebben. Zie hier wat de reden van die nieuwe droefheid by Elisabeth en van de misnoegdheid des geneesheers was.
In den namiddag had er zich een bediende van het gesticht voor zinneloozen ten huize van den geneeskundigen aengeboden en de tyding gebragt, dat de echtgenoot van Elisabeth, reeds sedert eenige dagen door eene zware onpasselykheid aengerand, zich voor het oogenblik in gevaer van sterven bevond, en ingeval zyne vrouw hem nog eens wilde zien, men haer by hem zou toegelaten hebben. De doktor had, by het hooren dier tyding, inwendig besloten daervan niets aen Elisabeth te zeggen; doch deze zich toevallig in de nabyheid bevindende, toen de knecht de treurige boodschap bragt, had het alles afgeluisterd. De geneesheer ontdekte haer in den gang, toen hy den bediende uitliet en vond haer daer beweegloos en als een steenen beeld geplant staen. De brave ouderling stampte misnoegd op den grond en wanneer de bode vertrokken was, deed hy de vrouw met hem in het vertrek treden. Hy wachtte eenige stonden eer hy het woord opnam; eindelyk na eenige keeren in de kamer op en neêr gewandeld te hebben, zegde hy op strengen toon:
‘Lisbeth, dit bezoek mag niet geschieden.’
De vrouw antwoordde niet oogenblikkelyk en scheen te wachten tot dat er meer bedaerdheid in hare ziel zou zyn gekomen. Dan de handen te samen voegende en dezelve smeekende tot den doktor uitstekende, bad zy:
‘ô Mynheer, gy hebt reeds zoo veel, gy hebt alles voor my gedaen en ik zou niet geerne u eenig misnoegen veroorzaken; ik zal u gehoorzamen, indien gy het wilt; doch, mynheer, gedenk, dat het myn echtgenoot is, dat ik hem na dien stond nooit meer zal zien..... Gedenk, dat hy zyne jongheid voor my in arbeid, als een slaef, versleten heeft, dat hy my beminde uit al de krachten
| |
| |
zyner ziel en zynen laetsten druppel bloeds voor my zou gestort hebben; en zeg, mag ik hem dan by zyne laetste stonden verlaten... Het is waer, hy zal my niet kunnen erkennen, doch hy is niet te min myn echtgenoot en ik ben verpligt hem tot de dood alles op te offeren.’
‘Maer weet gy dan niet,’ onderbrak de doktor met ongeduld, terwyl hy in het vertrek op en neêr wandelde ‘weet gy dan niet dat dit alles weêr eenen nadeeligen indruk op uwe gezondheid zal te weeg brengen; dat het u mogelyk den dood kan kosten: uw lichaem, Lisbeth, is reeds zoo zeer verzwakt.’
‘o Neen, mynheer, ik ben tegen de smart verhard geworden’ hernam de vrouw ‘o ik bid u, weiger my dien laetsten troost niet, laet my dien jongsten pligt by mynen echtgenoot vervullen. Zyne dood zal my minder dan het verlengen zyns lydens bedroeven.’ En op hare knien vallende, greep zy de handen des geneesheers vast en besproeidde dezelve met hare tranen.
De brave ouderling kon niet langer aen die bede wederstaen. Hy voelde zyne oogen door tranen overgoten en borst eindelyk uit:
‘Lisbeth, Lisbeth! gy wilt het lot tergen; o ga niet! ik zeg het voor uw goed; ik beoog niets anders; gy weet het!’
‘o Ik zal meer lyden met niet te gaen’ snikte de vrouw ‘en toch, mynheer, zeg, indien gy eenen vader, eene moeder, eene gade had die in stervensnood zou zyn, zeg, zoudt gy u kunnen tegenhouden en er niet naertoe te ylen om ze, voor de laetste mael nog eens te zien, ze de hand te drukken en eenen traen by hun sterfbed te storten. Mynheer, begrypt gy niet wat er in myne ziel moet omgaen!...’
De geneesheer bleef nog eenige stonden sprakeloos, vaegde twee zilte tranen van zyne wangen en sprak eindelyk:
‘Welnu, Lisbeth, wy zullen beide gaen; doch wapen u met moed en sterkte.’
‘Dank, dank, mynheer, ô kon ik ooit uwe goedheid naer waerde erkennen!’
‘Genoeg, genoeg, myne brave, bedaer; want gy zult vandaeg
| |
| |
weder veel moeten lyden: ik ken uwe gesteltenis en weet welk nadeel zulke schokken op u kunnen hebben.’
‘o Vrees niets, mynheer, ik zal moedig en bedaerd wezen.’
Het was eenigen tyd na die samenspraek dat de doktor met Elisabeth zich deed naer het gestigt der krankzinnigen overvoeren. Er werden, gedurende dien togt weinige woorden tusschen beide gewisseld; want de geneesheer kon zyne inwendige misnoegdheid niet overwinnen. Zy kwamen eindelyk aen het gestigt en men leidde hen in eene der ziekenzalen waer de oude timmerman zich bevond.
Daer lag de rampzalige op een laeg bed uitgestrekt. Zyn wezen was nog meer vermagerd als toen Elisabeth hem over dry maenden gezien had. Zyne oogen waren half gesloten en de uitdrukking zyner wezenstrekken was buitengewoon kalm. Niemand zou gezegd hebben dat die man zoo digt by zynen dood was. Er bevond zich slechts een bewaerder naest het bed en, by het intreden van Elisabeth en den geneesheer, deed hy teeken van stil te zyn en gaf, op den lydende wyzende, te verstaen dat deze voor het oogenblik in eenen zachten slaep was gedompeld. Allen bleven stil om die rust niet te stooren.
Wy zullen niet trachten te beschryven wat de vrouw gedurende die stilte in hare ziel gevoelde; het was eene wereld van treurige gedachten, eene aeneenschakeling van zielesmarten die haer door den geest vlogen.
Na een klein kwartuers begon de zieke zich ligtjes te roeren, opende half de oogen en deed moeite om de hand aen het hoofd te brengen. De doktor staerde die beweging met de grootste aendacht na en zyn gelaet werd op eens als opgehelderd: hy voelde eene sterke aendoening door zyn gansch lichaem loopen en zich tot den bewaerder wendende, zegde hy:
‘Ziet gy geene groote verandering in dien man?’
‘o Ja, mynheer,’ was het antwoord, ‘hy is grootelyks veranderd; hy is nog veel bleeker en veel magerder geworden dan hy te voren was.’
De doktor zag dat hem de knecht niet begreep en sprak niet
| |
| |
meer tot hem; maer zich tot de vrouw wendende, zegde hy met eene ontroerende stem:
‘Lisbeth, kom eens nader: er gebeurt iets buitengewoons in uwen echtgenoot.’
Nauwelyks had de geneesheer die woorden uitgesproken of de zieke, het hoofd omwendende en zyne zwakke oogen zoo wyd mogelyk openende, sprak met eene stille stem:
‘Lisbeth, myne goede Lisbeth, waer zyt gy?’
‘Het bewustzyn is hem terug gekomen’ stamelde de geneesheer met eene stem die van de grootste ontsteltenis getuigde.
De vrouw was te zeer door de spraek haers echtgenoots en door de woorden des doktors getroffen om oogenblikkiglyk te kunnen antwoorden; al wat zy doen kon, was de hand van haren gemael te grypen en die zachtjes te drukken. De oude timmerman bezag haer met een kalm wezen; doch dat ter zelfden tyd van de grootste verbaesdheid getuigde, en dan zyne flauwe blikken rond het wyde vertrek sturende, vroeg hy:
‘Waer ben ik hier, Elisabeth?’
‘In het gasthuis, myn brave’ antwoordde de geneesheer ‘gy zyt gevaerlyk ziek geweest.’
‘Is het waer, Lisbeth?’
‘Ja, myn goede man’ was al wat de vrouw kon uitbrengen.
‘En waer zyn de kinderen?’
‘Zy zullen straks komen’ zegde de geneesheer, want hy vreesde telkens dat de vrouw eenige onvoorzigtigheid zou begaen hebben.
‘ô Lisbeth ik gevoel my zoo zwak; ik weet niet hoe my het hoofd staet, ô ik geloof dat myn einde nadert. Ga, roep de kinderen, ik zou ze nog wel eens willen zien.’
‘Ja, myn lieve man’ zegde Elisabeth en, zich niet langer kunnende bedwingen, borst zy in tranen los. De brave vrouw voelde zich verblyd over de herstelling van den geest haers echtgenoots, doch ter zelfdertyd aen zynen ziekelyken toestand en aen het rampzalige lot harer kinderen denkende, voelde zy het hart door de zwaerste smarten gefolterd.
De kranke bleef nu eenigen tyd sprakeloos, en dan zyne handen
| |
| |
gedurende eenige stonden aen het hoofd houdende, borst hy eensklaps in een luid geween los:
‘ô!’ riep hy, ‘God! ik herinner my! ramp, ramp! Elisabeth, laet my u eens bezien!,.... God, wat zyt gy bleek en mager geworden! ô, Wat hebt gy fel moeten lyden, ik weet het nu! ik ben zinneloos geweest!.....’
De geneesheer staerde moedeloos op den kranke en Elisabeth wrong zich de handen van wanhoop.
De bediende had intusschen verstaen dat de zieke zyn verstand had terug gekregen en was de zael uitgesneld ten einde den geestelyke van het gestigt te gaen roepen.
Na een oogenblik keerde hy met dezen terug en nu moesten de wereldsche gevoelens achteruit gesteld worden om voor de zielzaken plaets te ruimen. Op verzoek van den braven herder vertrokken zich Elisabeth en de doktor in eenen hoek der zael en zagen met een innig genoegen dat de zachte woorden des priesters weldra de kalmte in de ziel des lyders terug hadden gebragt.
Toen de kerkpligt geeindigd was, kwamen zich de doktor en de vrouw weder by het bed des zieken voegen en nu begon er eene samenspraek waervan ieder woord als een messteek in de ziel der rampzalige vrouw drong. Haer echtgenoot wilde weten, hoe het met de kinderen was en zyne vrouw moest hem, door bedriegelyke woorden zoeken te troosten en hem doen gelooven dat het huisgezin zich in den besten staet bevond, dat de kinderen immer werk hadden en zy allen goed aen den kost kwamen.
‘Maer’ sprak de timmerman ‘het schynt my dat ik slechts sedert eenige dagen van Pieter en Frans ben verwyderd; u heb ik sedert lang niet meer gezien, Lisbeth; maer zy zyn by my geweest; ô, dit schynt my vast en zeker..... ô God! Zyn zy misschien ook krankzinnig geworden! spreek, Lisbeth.....’
‘Neen, myn goede man, gy bedriegt u: zy zyn frisch en gezond’ zegde Lisbeth, terwyl zy alle moeite aenwendde om hare tranen terug te houden.
‘Lisbeth, Lisbeth, gy verzwygt my de waerheid!’
De geneesheer antwoordde thans.
| |
| |
‘Zy zullen u morgen komen bezoeken, ik verzeker het u, myn goede vriend.’
‘ô Mynheer, dan slechts zal ik gerust wezen; maer waerom niet op den oogenblik: morgen... morgen...’ stamelde de kranke en de spraek ontging hem.
Na eenige oogenblikken echter hernam hy weder het woord en het scheen nu dat zyne gedachten eene andere rigting hadden genomen; want hy sprak van de toekomst, hoopte dat hy weldra zou genezen zyn en dan weêr zyn werk zou hebben kunnen hernemen: ‘ô ik voel het, zegde hy, het gezonde verstand is my gansch teruggekomen, en ik zal in de geschiedenis des bybels niet meer lezen, Lisbeth; want dit heeft mynen geest doen verdwalen.’
De geneesheer hield zich intusschen bezig met den pols des zieken te grypen en telkens was de uitdrukking zyns wezens koelder en treuriger geworden. Eindelyk wilde hy Elisabeth doen verstaen; dat zy hare samenspraek moest staken, want dat de kranke rust noodig had.
‘ô Mynheer’ zuchtte de timmerman ‘laet ons nog eenige oogenblikken spreken; ik voel my steeds zwakker worden: sedert eenige stonden ontgaen my de krachten; ik zal weldra de eeuwige rust genieten.’
Dit woord was waerheid en de doktor wist dit ook; want hy zocht slechts Elisabeth aen het droevige schouwspel van de dood haer mans te onttrekken. Dan, hy kon daerin niet gelukken en de rampzalige vrouw wilde den smartbeker tot den gronde ledigen. Zy borst thans uit:
‘Neen, myne lieve echtgenoot, gy zult niet sterven! God zal zoo wreed niet wezen, niet waer, mynheer? Hy zal my u niet terug geschonken hebben om my u weêr oogenblikkelyk en voor eeuwig te ontnemen... Neen, neen! gy zult thans genezen; wy zullen nog blyde dagen te samen overbrengen... moed, schep goeden moed, myn echtgenoot!...’
‘Lisbeth, ik wenschte het wel’ zegde de lyder ‘doch ik geloof niet dat...’ en verder kon hy niet spreken.
‘ô Mynheer’ riep thans de vrouw ‘ô zeg my, geef my eenige
| |
| |
hoop; o genees hem toch: hy is thans niet meer krankzinnig en ik weet dat uwe kunst veel vermag!...’
‘Elisabeth, bedaer toch’ zegde de doktor haer de hand grypende ‘gy hebt my beloofd moed en kracht te bezitten.’
‘Genees hem! mynheer, genees hem!’ snikte de vrouw, tot antwoord.
De doktor zegde niets meer en bleef met aendacht op den zieke staren.
De vrouw ging thans huilend voort: ‘o ik ben dan van allen verlaten; gy ook, mynheer, gy verlaet my!’
‘Lisbeth’ zuchtte de geneesheer ‘gy verscheurt my het hart.’
‘Lisbeth, Lisbeth...’ zuchtte op den zelfden stond ook de oude timmerman en zyn hoofd zakte zielloos neder.
Wy zullen niet verder trachten te beschryven wat de vrouw by die laetste ramp leed: het gaet onze magt te boven. Zeggen wy alleenlyk dat eene halve uer later de geneesheer Elisabeth, nog altyd bezwymd, in zyn rytuig deed dragen en ze in eenen deerniswaerdigen toestand naer zyne wooning terug voerde.
Die laetste slag was boven de magt der vrouw geweest en moest haer den dood kosten. Zy kwynde slechts twee maenden en ging alsdan haren echtgenoot in de eeuwigheid vervoegen.
De twee zonen bevinden zich nog immer in het gestigt voor krankzinnigen en niets doet hopen dat er ooit eenige beternis aen hunnen rampzaligen toestand zal kunnen gebragt worden.
P.F. van Kerckhoven.
|
|
Auteursrechtvrij