|
| |
| |
| |
Een tafereel uit de geschiedenis van 1813 en 1814.
(Vervolg en slot).
III.
De twee zieken der groote zael.
In de groote zael op de eerste verdieping lagen de zieken, wier toestand nog niet geheel hopeloos had geschenen. Meest allen beseften den deerniswaerdigen staet hunner gezondheid zoowel als 's priesters menschlievende zelfsopoffering, welke hun niet weinig dankbare verbazing veroorzaekte. Menig verbronsde krygsman die sedert twintig jaren met zyn leven gespeeld en duizendmael de dood getrotseerd had, voelde zyne oogen in eenen waterkring zwemmen, als hy zich de verlorene onschuld der jeugd en de opregte figuer des dorpsherders herinnerde. Wie had hem geleerd - onder de zwervende vanen des gemeenebests en des keizerryks - godsdienst en priesters te aenzien als goochelspel en haeszakspeelders? Waerheen kwam 't dat hy aen niets meer geloofde dan aen de magt van het getal, aen de juiste rigting der kogelen en aen het punt des bajonnets? Het valt geenszins in ons bestek deze
| |
| |
vragen op te lossen; wy bepalen ons by het boeken van daedzaken en haesten ons by te voegen dat het zedige gezag des menschenvriends onbeperkt was op deze mannen. Ja, zooverre ging deze invloed, dat sedert hunne aenkomst nog niet een zieke de lange reis naer de eeuwigheid had ondernomen, zonder alvorens de sacramenten der stervenden te hebben ontvangen!
Een was er nogtans die eene uitzondering op den regel scheen te willen zyn: op een bed dat in den zuidoosthoek stond, lagen twee zieken, wier staet by hunne aenkomst zeer hachlyk was voorgekomen. De geneesheer, hunnen pols tastende, had de schouders opgehaeld; dat was een slecht voorteeken. Acht dagen later schudde hy het hoofd, hetgeen zeggen wilde, dat zy nog altoos met eenen voet in het graf staken. Maer eene week nadien, uitte hy het gevoelen dat hy hoopte den hoofdman te genezen; dat hy een soortgelyk vonnis over zynen makker zou durven vellen, indien deszelfs zielsgesteldtenis zoo kalm werde als die van den bedgenoot. De geneesheer wierp by deze woorden eenen blik op den priester, waeruit men mogt besluiten dat dezes geneeskunde hier beter te pas kwame dan de zyne; dat de ziel nog zieker ware dan het ligchaem.
De herder begreep de heiligheid zyner zending en klampte zich aen de beide zieken vast met den onbuigbaren wil van hen te redden: oppassing, raed, troost, niets liet hy hun ontbreken. De hoofdman schonk hem al aenstonds geheel zyn vertrouwen; doch te vergeefs spande hy al de snaren van zyn schranderen geest; te vergeefs verdubbelde hy zyne menschlievende zorgen, niets kon hy op den luitenant winnen. Deze greep soms wel 's weldoenders hand en drukte ze met eene koortsachtige kracht; maer sprak dan de goede man van de hemelvreugden, van 's menschen hoogere bestemming, van Gods oneindige bermhartigheid, zoo keerde hy het gezigt naer den muer of verborg het onder het dekkleed en mompelde dan onverstaenbare, afgebrokene woorden.
Deze halsstarrige boosheid of ingewortelde godvergetenheid kon de man niet begrypen. Hy begon den zieke tot in zyne minste bewegingen gade te slaen en weldra overtuigde hy zich dat er meer
| |
| |
wanhoop dan hardnekkige boosheid by den man ten gronde lag. Hy giste een geheim, hetgeen hy uit zucht om nuttig te zyn en geenszins uit nieuwsgierigheid wenschte te doorgronden; hy mikte, in een woord, naer niets anders dan de zielmoordende wanhoop door de zoete hoop te vervangen.
Maer maken wy de lezers nader bekend met de beide zieken:
De luitenant besloeg de eerste plaets op het ziekeleger; men gaf hem veertig jaren ruim geteld; zyn voorkomen was open en ofschoon de ziekte alreede groote verwoestingen op zyn ligchaemsgestel had te weeg gebragt, viel 't niet moeijelyk om bemerken dat zyne gelaetstrekken nog altoos edel van uitdrukking waren. Op het breed-hooge voorhoofd lagen diepe plooijen en tusschen dezelve ried men ernstige geestesinspanningen of vlymende zielesmarten; misschien beide te gelyk; te meer, daer het hoofdhair en de baerd dermate vergrysd waren, dat men hem twintig jaren ouder zoude geschat hebben. De zwarte oogen hadden nog niets van het jeugdige vuer verloren en het branden der koorts deed ze soms gloeijen als twee vuerkolen. De regelmatigheid des monds had door het uitmageren der wangen niets geleden. Over geheel zyn lyf zag men de sporen eener buitengewoone zindelykheid. Van gestalte ging hy niet boven de middelmaet, maer er was een buitengewoone evenredigheid tusschen al de ligchaemsdeelen.
De hoofdman was een paer jaren ouder dan hy, nogtans zou men hem hoogstens op vyf en dertig jaren geschat hebben. Niettegenstaende deze afzonderingslyn kon men eene zekere gelykenis in de wezenstrekken bespeuren. Raedpleegde men evenwel het stamboek, dan werd het onderscheid opvallend, men oordeele liever. Deze laetste stond gemerkt als volgt: blond hair, baerd dito, arendneus, spitse kin, gewoone mond, zwartbruine oogen, rond aengezigt, vooruitstekend voorhoofd. Merkbare teekenen: een zwaerdslag van het linker oor tot aen den mond, een tweede in de kin, en een derde op het voorhoofd tot in de wenkbrauwen van het regte oog.
Zy spraken beide de fransche tael en verrieden hunnen normaenschen oorsprong, de luitenant nogtans meer dan de hoofdman.
| |
| |
Zy dienden - tot dat gebrek en ondoorstaenbare vermoeijenissen hen op het ziekenleger wierpen - onder denzelfden standaerd, zelfs in hetzelfde zwadroen jagers der lyfwacht te paerd en schenen aen elkander gekluisterd. Op beider borst prykte het teeken der dapperen; of zy 't beider evenzeer verdiend hadden, zal men zien.
Eenen tyd lang waekte de priester over de beide leiders met meer zorg dan er eene moeder besteedt in 't plegen van haer kind; nogtans scheen 't hem toe dat hy nog weinig of niets gewonnen had; toen, op zekeren dag, de hoofdman vroeg om den herder alleen te spreken. Opstaen was een onmogelyke zaek: diensvolgens werd de zieke in een nevenkamertje gedragen en daer te bedde gelegd. Drie uren lang bleven de priester en de hoofdman alleen, en nooit heeft hy ons toevertrouwd in welke geheimen hy werd ingewyd; misschien zal het de lezer grootendeels konnen opmaken uit het vervolg dezer ware geschiedenis.
De hoofdman bleef alleen op het kamertje en nauwelyks was de priester op de groote ziekenzael weêrgekeerd, of de luitenant vroeg met angstige bezorgdheid waer zyn makker bleef!
- Hy wenscht zich in kalmte met zynen gewetenstaet bezig te houden en niet langer ooggetuige te zyn van uwe onverschilligheid rakende het heil uwer arme ziel, deed de man met zigtbare smart, en ging dan voort met zyne liefdewerken, den zieken aen zyne gepeinzen overlatende. Deze doenwyze verried eene groote hartenkennis: overtuiging spruit uit overweging en niet uit woordentwist; deze laet de overweging niet rypen; zy verhardt den twyfelaer veelmeer, want niemand geeft zich gaerne onder. Zoodanig was de luitenant aen den hoofdman geboeid, dat hem de uren zoovele jaren schenen, sedert hy denzelven niet meer onder de oogen had. De dag was nog niet gansch verloopen, toen hy alreede den priester toewenkte dat hy hem iets wilde mededeelen. Men zal genoegzaem begrypen waerin deze mededeeling bestond, indien wy zeggen dat de luitenant, een half uer later, weêrom naest den makker op het nevenkamertje te bedde lag.
Het was tien ure van den avond, toen de priester, eene laetste ronde door de ziekenzalen gedaen hebbende, by de twee
| |
| |
onafscheidbaren terugkwam, de deur zorgvuldiglyk toesloot en zich voor het bed plaetste.
Met moeite zette zich de luitenant regt op het bed, streek met de magere hand het koude zweet van het voorhoofd, en sprak dan:
‘Eerwaerde man, ik gevoel beter dan ik het zeggen konde, hoe verheven die godsdienst moet zyn, welke u aenspoort tot het oefenen van al de verhevene deugden, waervan wy en de ooggetuigen en het voorwerp zyn. Ik ook zou op 't spoor myner makkers, van 't eerste oogenblik, in uwe verhevene zedeleer, in den godsdienst den troost gezocht en gevonden hebben, welken de wereld en al haer getuimel niet geven konnen. Maer de hoop is my ontzegd; de afschuwelykheid myner misdaden laet my geene rust! Gy gelooft dat ik nog vergeving mag hopen; gy zult er weldra anders over oordeelen; in allen gevalle zal ik my den boezem toch ontlast hebben! Gy zult beide medelyden hebben met my, want ik heb schrikkelyke dagen beleefd, sedert dat ik de maet der boosheden vervulde. Aenhoor my, deugdzame man en als ik ten einde ben, ô! vloek my dan niet! beklaeg my, want ik heb Gods gramschap verdiend en zy zal verschrikkelyk zyn!
Myn vader, de graef de la Bretonnière, bekleedde in zyne jeugd een gewigtig ambt aen het hof; toch nauwelyks gehuwd zynde, ging hy met myne moeder zyn kasteel betrekken van Mont... op de oevers der Seine in Normandije. Slechts twee kinders sproten uit deze vereening: myn broeder Julius kwam in 1771 ter wereld; twee jaren later volgde ik hem. Myne geboorte was alreede een ongeluk, wat zy kostte aen moeder het leven. Langen tyd vóór de losbarsting zag vader het onweder aenkomen en sprak ons van de opofferingen, waertoe de adel zich moest beslissen, om het dreigende gevaer te bezweren. Niettegenstaende de liefde welke hy ons heiden toedroeg en om het voorbeeld te geven plaetste hy myn broeder reeds vroeg op de krygsschool en in 1789 verliet deze Brienne en trad als luitenant onder dienst. Van zyn vyftiende jaer heb ik hem niet meer gezien; ik weet zelfs niet of hy nog in leven is.
Nauwelyks werd de koning door het teugellooze volk van
| |
| |
Parys uit zyn kalmvol verblyf van Versailles weggesleurd, of myn vader snelde naer de hoofdstad om zynen degen ten dienste van koning en outer te stellen. De ongelukkige Lodewyk ontving hem met vochtige oogen; drukte hem in zyne armen, terwyl hy uitriep: het bloed der Bretonnière's is nog niet verbasterd; altoos aen 's konings zyde waer het gevaer dreigt!’
‘Ik werd alleen op het kasteel gelaten, onder de leiding van een braef leermeester, die gelast was my ook voor den wapenhandel te vormen. In den beginne bleef onze landstreek vreedzaem; nooit verdrukte daer de adel het volk, maer langzamerhand drongen de nieuwe begrippen onder de menigte; er kwamen zendelingen, zelfs uit Parys, die het schuim ophitsten tegen den adel, de geestelykheid en tegen allen die iets bezaten. Men sprak van niets minder dan de hoofdstad na te volgen en eenen oorlog in regel tegen de kasteelen te ondernemen.
‘Wy hadden sedert 30 jaren een tuinman, met name Pelart; zyn zoon Pierre, een struische jongman, van 25 jaren, had eene opvoeding, welke boven zynen staet ging, genoten; hy werd aenzien als de Feniks des dorps en was ingewyd in alle de zaken, welke aen het orde van den dag waren. Zyne inborst mogt men niet als gansch slecht aenzien; maer hy werd ongevoeliglyk bezeten door den duivel des hoogmoeds.
‘Ik was begeerig te weten welke begrippen de fransche samenleving zoozeer in gisting bragten, en op myn verzoek onderrigtte my Pierre in al datgene wat men my tot hiertoe zorgvuldiglyk had verborgen. Hy bezorgde my bedektelyd de eerloosste, de oproerigste vlug-tydschriften en boeken van dien woesten tyd; ik zoog met lange teugen het venyn in, dat my in 't verderf moest storten! Met helsche fynheid wist de bedekte Jakobyn myne heb- en eerzucht gaende te maken; my jaloersch te maken van mynen broeder, omdat deze het majoraet moest erven. In een woord, ik juichte en jubelde over het afschaffen dezes voorregts.
‘Ik had den eersten stap gedaen, gelukkig ware 't voor my geweest, had ik niet verder gegaen, maer eens op de helling geplaetst, rolde ik voort en niemand was er om mynen val te
| |
| |
beletten! Er werden clubsen gevormd in alle buitenplaetsen; ook in onze gemeente kwam er één tot stand en Pierre stond aen deszelfs hoofd, ten einde - zoo zegde hy tot my - onze persoonen en goederen des te zekerder te konnen beschermen! Zelfs haelde hy my over om in hetzelve te treden en my volkelief te maken. Ik zag, ik hoorde allerlei zelfs de uitzinnigste baldadigheden, werd er gemeenzaem mede en na eenige maenden was ik een dolle Jakobyn; ik vergat den naem welken ik droeg; ik deed meer, ik verloochende den roemvollen naem van Alfred de la Bretonnière en nam dien van Brutus le Vengeur aen!
‘Ondertusschen waren de gebeurtenissen te Parys met bliksemsnelheid vooruitgeloopen. Lodewyk XVI was in zyn paleis overrompeld geworden; eenige getrouwe edellieden en de zwitsersche lyfwacht boden hopeloozen tegenstand. Myn vader vocht als een razende om de koninglyke familie te beschermen; maer hy werd met wonden overdekt en moest den geliefden vorst alle verzinbare venederingen zien ondergaen. Zoolang de vorst gevaer liep, was hy altoos aen zyne zyde; hy vergezelde hem op zyne vlugt; keerde met hem weêr; volgde hem tot aen de deur van den tempel, en wanneer alles gedaen scheen, dan beraemde hy duizenderlei ontwerpen om de gevangenen te verlossen. Onnoodig is 't te zeggen dat alle poogingen vruchteloos bleven of meestal door onvoorzigtigheid werden uitgebragt of door louter toeval verydeld.
‘Myn oude leermeester was op het spoor geraekt van myne uitspattingen; vaderlyk had hy my vermaend en berispt; maer ik bragt alreede de vryheid in werking, haelde de schouders op en ging mynen gang voort. Hy waerschuwde mynen vader, wien het gedrag zyns zoons, maer het lot des vorsten nog meer ter harte ging, en daerom van Parys onlosrukkelyk bleef. Hy bepaelde zich te antwoorden, dat men my slechts behoefde te herinneren wie ik was; en mogt deze herinnering niet afdoende zyn, dan moest de leermeester my verklaren dat vader zelf zou overkomen om my tot betere gedachten en tot een gedrag myns waerdig terug te brengen. Deze brief werd my medegedeeld door den gryze; ik stond als verpletterd, omdat ik de vaderlyke gramschap vreesde. Maer Pierre,
| |
| |
aen wien ik de zaek toevertrouwde, bezigde juist deze omstandigheid om my nog vaster aen het Clubs en aen de Jacobynen te hechten.
‘Een volgende brief van vader, waerin hy de woelgeesten op eene schrikkelyke wyze brandmerkte, viel door de onvoorzigtigheid van den drager in de handen der Clubisten en gaf aenleiding tot de buitensporigste voorstellen. Men sprak van het kasteel te plunderen, af te branden en tot den gronde toe te slechten; van verslag te doen aen het hoofdclubs van Parys over vaders kuiperyen in de hoofdstad; men sprak van leven en verkeeren boven eenen vuerberg! van Catilina en Roma's poorten! van Porsenna, van Tarquinius, van Muciussen en Brutussen! Dat alles ter gelegenheid van eenen brief, waerin een vader beweerde zynen zoon eenen anderen weg te doen bewandelen! Men durfde zelfs myne jacobynery in twyfel trekken en de mogelykheid vooruitzetten dat ik, door een regtsomkeer, tot de aristocraten konde wederkeeren!
Nu sprong Pierre, of - om hem zynen geleenden naem weêr te geven - Mucius Egalité op, tierde en schreeuwde een half uer lang, sprak van myn Civismus met ophef en eindigde met te verklaren dat ik bereid was om de meest doorslaende bewyzen te geven van myne verknochtheid aen de geheiligde regten des volks! dat ik bereid was om den laetsten aristocraet op te offeren op het outer des vaderlands, moest het zyn! dat ik haet zou zweren aen de dwingelanden, aen de geestelyken, aen de uitmergelaers des volks en aen allen die de menschenregten niet in den volsten zin des woords aenkleefden en in voege bragten!
‘Toen hy ten einde was, vloog hy in myne armen om my den republikeinschen zoen te geven en fluisterde my in het oor:
‘ô, Beloof alles, ik bid er u om, het geldt uwe veiligheid!
‘De makkers omringden my en, lafaerd daer ik was! ik beloofde alles wat Mucius in mynen naem had vooruitgezet.
Weinige dagen nadien werden de dienstboden, zelfs de oude leermeester van het kasteel gejaegd en door schepsels van Mucius vervangen. Toen dit bewerkstelligd was, deed my de kerel begrypen dat het geld, het goud- en zilverwerk, juweelen en andere
| |
| |
kostbaerheden niet in veiligheid waren; gy begrypt al ligtelyk dat hy zich met dit alles belastte, om het te bewaren, zoo als hy zegde.
‘Middelerwyl waren koning, koningin en mevrouw Elizabeth onthoofd; Toen myn vader de tyding ontving hoe en op welke wyze ik my van de dienstboden ontmaekt en my in 't bezit gesteld had van de ouderlyke goederen. Razende van spyt, zwoer hy den ontaerden zoon op den regten weg te zullen terugbrengen!
‘Het was op een der herfstavonden van 1793, dat ik met Mucius voor een houtvuer zat te klappen van het dagnieuws. Eensklaps ging de deur open van het vertrek; ik zag om; als de schim in Othello, zoo vertoonde zich myn vader aen den ingang!
Achter hem dook de eerbiedwaerdige, maer droevige figuer van M. Bourgeonnet, myn leermeester, op. Ik stond plotselings regt, vloog mynen vader te gemoet en als door eene onwederstaenbare magt voortgesleept, ging ik my voor zyne voeten werpen!
Hy gebood my op te staen, aenzocht Mucius en my hem te volgen in de groote zael van het kasteel. Myne oogen waren als beneveld door hetgeen ik zag. Verscheidene koperen kandelaers droegen vetkaersen; dit viel my op. Ik zag rond, en alle de afbeeldsels onzer roemryke voorouders, welke een dubbele ry rondom den muer vormden, waren ontbloot van de blauwe zyden overtreksels, waermede zy - buiten ongemeene plegtigheden - bedekt waren. Daer prykten zy in levensgrootte met hunne stalen helmen, borstyzers en lange zwaerden. Op het voorouderlyk wapenschild kon men, tusschen twee leeuwen, een vlammend hart zien op een zilveren veld, en onder deze zinnebeelden de woorden: pro Deo, regeque ardet.
Het scheen dat myn vader my eenigen tyd met deze beschouwingen wilde bezig laten, en ik zocht er een middel in, om hem niet onder de oogen te zien. Eensklaps brak hy het zwygen, en zegde:
Belieft het de heeren.... ik wil zeggen de burgers, dan laten wy zitten; de pligtplegingen zyn afgeschaft en niemand mag in zyn gemak gestoord worden, in deze schoone tyden van broederlykheid en gelykheid!
| |
| |
Deze woorden op eenen spotachtigen toon uitende, schoof hy vier stoelen rondom eene gesneden tafel. Werktuigelyk plofte ik op den mynen neêr, en sneed zekerlyk een allerbedruktst gezigt. Myn vader plaetste zich tegen my over, hy wendde zich tot den ouden leermeester.
M. Bourgeonnet, zoo sprak hy, by myn vertrek stelde ik u aen als leermeester en leidsman van mynen zoon Alfred; gy zyt rekenpligtig; hoe hebt gy aen myn vertrouwen beantwoord?
Myn leermeester gaf verslag van zyn gedrag met nauwkeurigheid, en toen hy op het kapittel myner buitensporigheden kwam, dan pleitte hy eerder voor my dan voor zich. Hy drukte met kracht op myne ondervindingloosheid en schoof de schuld op de gissende begrippen des tyds, welke zoo ligtelyk een jeugdig brein ontvlammen, al was 't slechts uit zucht naer het nieuwe, naer het ongekende.
Om het kort te maken, myn vader scheen voldaen over de verklaringen des leermeesters, in zooverre als zy dezen betroffen: maer ik bemerkte dat de bliksem zyner gramschap op myn hoofd alleen ging neêrschieten. Werkelyk wierp hy beurtelings de blikken van M. Bourgeonnet op Mucius, en een verachtende glimlach speelde om zynen mond; van dezen wendde hy ze af om ze op my te vestigen! Hy bezag my van den hoofde tot de voeten, gelyk het een worstelaer in 't strydperk doet, vooraleer hy met zynen tegenstrever handgemeen wordt. Ik sloeg de oogen neêr. Eensklaps vroeg de vader my op eenen toon, welke my deed huiveren.
Gy hoort wat u meester gezegd heeft, Alfred, ik zal de geschiedenis voltooijen: gy, de afstammeling der Bretonnière's, hebt begonnen met menschen te verkeeren die - gelyk aen den tyger - de hand verscheurden welke hun het dagelyksch brood toereikte! Gy daeldet tot hen af en dan erfdet gy van die gedrochten (hier wierp hy een verpletterenden blik op Mucius) de afgunst en hebzucht! Om uwen broeder van de ouderlyke erfenis te berooven traedt gy onder de zonderbroeken, de dieven en moordenaers! Terwyl myn zoon en ik ons leven blootstelden om den naem der Bretonniére's ongeschonden te bewaren, hebt gy, als een vuige
| |
| |
boef, tegen hem, tegen my samengezworen en ons goed gestolen! Zeg, ontaerde zoon, ben ik wel onderrigt?
Ik opende den mond niet, myne tanden klapperden tegen elkander en een koud zweet overdekte myn voorhoofd. Brutus was opgesprongen, had de roode muts op het regte oor geplant, en riep mynen vader toe met eene van razerny bevende stem:
Burger, Bretonnière, het schynt dat gy nog niets van den ouden hoogmoed hebt verloren! weet dat de geheiligde vryheid op aerde gedaeld is en dat haer glans de stralen des hoogmoedigen adels heeft vernietigd! (welke pathos)! weet dat ik slechts één woord behoeve te zeggen om u als een glas te verbryzelen!
Wacht een beetje, Mucius Egalité, ik zal myne rekening eerst met u afdoen. Waert gy niet vroeger Pierre Pelart, de zoon van mynen hovenier? De brave vader, dien gy door uw schandelyk gedrag hebt in 't graf gerukt, heeft u die niet gezegd dat ik hem, uwe moeder en u zelven uit uwe hut getrokken heb, toen gy allen op 't punt stond om van honger en ellende om te komen? Heeft hy u niet gezegd dat ik hem vaderlyk behandelde en hem een bestaen schiep, dat hy nooit te voren durfde droomen? Weet gy niet dat ik u heb doen leeren en onderwyzen? Hebt gy vergeten, dat uw stervende vader en moeder u vervloekt en vermaledyd hebben, omdat gy op de bezittingen van uwen weldoener aesdet? Ik heb eene slang onder mynen boesem verwarmd en voor belooning schiet zy den vergiftigen strael in myn borst! Gy, Mucius Egalité of beter Mucius le Monstre, zyt zoo eerloos, zoo lafhartiglyk boosaerdig geworden, dat ik my niet meer gewaerdige u nog een woord toe te sturen! Boef, ga uit myne tegenwoordigheid en neem dit aendenken mede!
Deze woorden zeggende, haelde myn vader eensklaps de hondenzweep van onder zyn wambuis en met een grynzend gesis vloog het einde langs myne oogen. Onwillekeurig blikte ik op Mucius; hy bedekte het aengezigt met beide handen! maer langs de kin en tusschen de vingers zeep het bloed! Zyn linke kaek was letterlyk; als met een mes, doorsneden!
Myn vader was razend van grampschap; ik mat in eenen blik
| |
| |
den afgrond waerin hy bereid was zich testorten. Ik sprong op en wierp my tusschen hem en Mucius om verdere dadelykheden te beletten. Myn vader liep naer de deur, sloot dezelve toe met eene kalmte welke my benauwde, stak den sleutel in zynen zak en zegde tot den meester:
Mynheer Bourgeonnet, geef eenen stoel aen dien boef en houd hem in 't oog; om door hem verkocht en geleverd te worden is 't nog altoos tyd genoeg!
Dan ging hy wederom zitten en bekommerde zich noch om 't getier, noch om de bedreigingen van Mucius, maer wendde zich tot my, zeggende:
‘Welaen, Brutus le Vengeur, gy blyft my nog altoos het antwoord schuldig; dat bewyst my dat ik de waerheid hebbe gezegd: die zwygt stemt toe! Onder het beheer der maetschappelyke gelykheid hebt gy u ontslaefd van het vaderlyke juk, daer kan ik nog over; want ik was voor u een onbermhartige dwingeland (spotlagchende) en den baes spelen als men twintig jaren oud is, ô, dat is eene heerlyke zaek! Maer wat ik u euvel opneme, is, dat gy u pligtig hebt gemaekt aen diefstal!
- Aen diefstal, riep ik uit, nooit, nooit! Ik wilde uwe goederen redden en ze u wedergeven als de storm zou over zyn.
- Myne dienstboden hebt gy verjaegd, zoo ging hy voort, omdat zy myn volle vertrouwen bezaten; dat is zekerlyk ook gebeurd om hen te beschermen tegen de booswichten, om hun brood in den mond te geven!
- Om hen van de woede des volks te bevryden, deed ik met verlegenheid!
- Gy liegt, Brutus; gy zyt ver af van uwen woesten patroon van Roma's stormende tyden! Gy en uw waerdige makker Mucius hebt berekend dat gy uw spel niet gansch ongestoord zoudt konnen afspelen, indien gy het kasteel niet aenvuldet met uwe schepsels! Myn goud en zilver, alle myne kostbaerheden hebt gy gestolen! Ja, gestolen is het woord. Met derzelver waerde hebt gy en uw makker daer, de vaderlyke goederen willen inkoopen! Werp uwe oogen rondom dit vertrek, zie de roemryke schaer der voorouders! er is
| |
| |
niet eene die niet bloze over het onedele, over het eerlooze gedrag van den laetsten la Bretonnière, den dief, den eerloozen afstammeling van een grootsch geslacht. Deze woorden gezegd hebbende, stond hy regt, strekte de hand naer my uit en voegde op een plegtige toon by:
- Druk de woorden wel in uw geheugen welke ik u ga zeggen; later zult gy gewaer worden of ik een goed profeet ben geweest! Gy hebt u met het schuim des volks vereenigd; dat zelfde schuim zal u verachten, vernederen, misschien verpletteren! Het monster is ontketend, en gy zyt de man niet om hetzelve te muilbanden! Gy hebt de erfenis uws broeders benyd, gy zult nood en gebrek lyden en misschien zal hy u brood geven, opdat gy van honger niet stervet! Gy hebt het pad der eer verlaten, en als gy op hetzelve ooit wilt weêrkeeren, dan zal u de moed ontbreken! Gy hebt het leven van uwen vader verpest, zyne gryzende hairen onteerd; op uw roemryke voorvaders een onuitwischbaren zwadder geworpen; welaen uw geweten zal my, zal hen wreken! Voor den tyd zult gy vergryzen; op uw doodbed, in ieder gevaerlyk oogenblik zullen u de begane misdaden als gedrochtelyke spooken voor den geest spelen! Uit al de magt myns harten en myns geestes roep ik Gods wraek over u; als een beest zult gy leven, als een beest zult gy sterven, zonder een wonder des hemels! Myn laetste woord voor u is een vloek! Ja, wees gevloekt, Brutus le Vengeur, ontaerde zoon! Ziedaer de zegening des vaders, zy zal op uw geweten branden en hetzelve doorknagen, als gy ooit in uw binnenste durft kyken!
Beduisd, bedwelmd sprong ik op, wilde my op den vader werpen, maer M. Bourgeonnet regtte zich voor my op als een wrekende schim! Laet hem begaen, riep myn vader, zoo diep is hy gevallen dat hy in staet is, de lafaerd, om de handen op zynen vader te leggen, zelfs om vadermoorder te worden.
Ik snelde naer de deur; want ik was van myn verstand beroofd. Myn vader opende dezelve; Mucius en ik kwamen te gelyk buiten; hy had de wraek en ik alreede den mismoed in het hart! Wy traden in eene kroeg; verzwolgen eene flesch rhum en als myn hoofd door den drank gedeeltelyk op den hol en gedeeltelyk ontvlamd
| |
| |
was door de ophitsingen van Mucius, dan werden in alleryl eenige aenhangers te samen geroepen. Hy was de openbare aenklager en ik de bevestiger dat myn vader het gemeenebest gehoond, de vryheid bespot en alle de vaderlanders dedreigd had! Een half uer nadien was hy aengehouden met M. Bourgeonnnet en smachtte in het gevang. Twee dagen later werden beiden naer Parys veroerd! Wat later van hen geworden is weet ik niet en heb het nooit konnen vernemen, welke moeite ik ook hebbe aengewend. Ongetwyfeld hebben zy beiden het leven verloren; dus ben ik de verrader en de moordenaer myns leermeesters en myns vaders geworden.
By deze afgryslyke herinneringen ontsprong een diepe zucht aen de beknelde borst; hy stiet als een heesch gebrul uit en zyn hoofd liet hy moedeloos op de borst zinken! De bedmakker verborg de tranen, welke zyn gelaet overstelpten, en de diep ontroerde priester nam den luitenant in de armen en met die zielkennis welke hem eigen was, zegde hy tot hem:
Welaen, myn ongelukkige vriend, nu kennen wy uwen val, zeg ons thans op welke wyze gy opgestaen zyt.
Opgestaen, opgestaen, herhaelde de lyder, terwyl hy het hoofd verhief; de maet myner boosheid was nog niet vervuld. Myn vader was slechts eene hinderpael geweest, die den hebzuchtigen Mucius in den weg stond; in 't vervolg ging hy regtstreeks naer zyn doel. De onschatbare goederen myns vaders werden door zyn toedoen aengeslagen en verkocht; aen de vrienden van onzen stam deed hy gelooven dat hy dezelve kocht om ze aen de regtmatige bezitters terug te geven, als zy wederkwamen. De anderen bedwong hy door bedreigingen; diensvolgens kocht hy dezelve voor eenen spotprys en betaelde ze met de helft der geroofde schatten van het kasteel. My had hy altoos gepaeid met huichelende vriendschapsbetuigingen; maer nauwelyks zag hy dat het gemeenebest op eenigzins vasten voet stond, of hy joeg my uit de vaderlyke wooning en reikte my eene goudbeurs toe! Zoo diep was ik gevallen, dat ik ze van den verrader aennam! Maer wat wilde ik doen? Van mynen vader, dien ik hielp verraden, verstooten en vermaledyd!
| |
| |
Onbewust of ik nog eenen broeder hadde, tegen wien ik zoo trouwloos als verraderlyk handelde! Van den kerel verjaegd die my als een werktuig gebruikte! Van geheel de wereld veracht; door den ouden adel aenzien als een mengsel van alle boosheden! Wat bleef my over te doen? Een jaer lang ging ik in de omstreken rondzwerven, zoolang myn geld duerde; als het op was, vond ik nergens meer toegang; geen stoel werd my aengeboden in de huizen en by lieden waer ik als een engel ontvangen en aenzien werd, zoolang als ik 't schuldeloos kind was van den alom geliefden graef de la Bretonnière. Eindelyk kwam een straelken van het voorouderlyke vuer op my geschoten; ik nam het besluit van het vaderland te dienen; liep naer Atrecht en nam dienst onder een regiment dragonders. Om mynen oorsprong en stand te verduiken liet ik my op het stamboek brengen onder den naem van Brutus le Vengeur.
Onder Pichegru eerst, en later onder Moreau woonde ik alle de krygsverrigtingen dier bevelhebbers by. Het directorium maekte plaets voor het consulaet en op hetzelve volgde het keizerryk. Terwyl zich de heerschzugtigen beurtelings van den zetel stieten, liepen wy van den eenen hoek van middel-Europa naer den anderen. In honderde schermutselingen, veldslagen en belegeringen zocht ik eene heldendood te sterven; maer deze troost was my ontzegd! weet gy waerom, eerwaerde man? omdat my telkens de moed ontbrak, omdat ik, lafaerd, my liet afschrikken door een ingebeeld spook, dat my in 't gevaer altoos in de ooren klonk. Dat ik iets geworden ben, dat het eerekruis op myne borst werd gehangen, dit ben ik aen mynen makker verschuldigd!
Sedert wanneer kent gy uwen makker, vroeg de priester, eenen blik op den hoofdman werpende?
Nauwelyks was ik drie maenden onder dienst, toen myn wachtmeester onder een ander vaendel werd gestoken, en myn makker hier kwam hem vervangen. Van dien tyd af, zyn wy altoos te samen gebleven; toen hy vervoorderd werd tot den rang van luitenant, dan klom ik tot dien van wachtmeester en zoo volgden wy ons steeds op! Aen hem ben ik verschuldigd dat ik niet als een
| |
| |
lafaerd geboekt sta, dat ik niet sedert lang, my voor den kop brandde! Gy gaet over myne gesteldtenis oordeelen!
In den slag van Hohenlinden werden wy door den bevelhebber Richepanse in eene bergkeel op de Oostenrykers geworpen: als wachtmeester stond ik aen het hoofd van het eerste peloton. De vyand vormde een vierkant, maer wy geraekten in hetzelve, myn makker hier bevond zich aen myne zyde. Ik stond op het punt den kolonel van het vyandelyke regiment te doorbooren, toen de woorden: Vadermoorder, wat gaet gy doen! my in de ooren klonken. Het zwaerd viel my uit de hand, het koude zweet stroomde my langs myn aengezigt, als ik buiten het getuimel geraekte, vond ik myn makker doodelyk gewond; een sabelhouw had hem het voorhoofd doorkloven. Ik had eene wonde in den arm bekomen en werd met hem in 't ziekengasthuis gebragt.
In den slag van Austerlitz geraekte ik in een soortgelyk geval, en wederom dezelfde stem en dezelfde woorden rukten my het stael uit de vuist. Te Eilau was ik tweede luitenant; onze afdeeling raekte handgemeen met een gedeelte der russische lyfwacht; wy doordrongen hunne gelederen, plotselings bevond ik my in tegenwoordigheid eens gryzen bevelhebbers. Ik riep hem toe: Generael, geef u gevangen of gy zyt dood! voor eenigste antwoord, stuerde hy my eenen sabelhouw toe! Myn makker die zich tusschen ons geworpen had, ontving de my toegestuerde wonde in het aengezigt. Ik zou den grysaerd doorboord hebben, maer eensklaps hoor ik weêrom de oude stem, doch ditmael flauwer: Vadermoorder, wat doet gy! Als een lafaerd, liet ik den vyand ontsnappen, hetgeen niet belette, dat ik achter den slag ridder van het eerelegioen benoemd werd. Te Smolensko en te Leipzig ontmoette ik ongeveer hetzelfde voorval, en altoos klonk my dezelfde stem in de ooren, en altoos was myn makker aen myne zyde. Telkens verhaelde ik hem het voorval, en telkens beurde hy my op, telkens spoorde hy my aen om in myn binnenste te treden en te onderzoeken, of ik niet misschien aen vadermoord pligtig was. Nooit durfde ik een opregte bekendtenis doen; gy, eerwaerde man, zyt de eerste wien ik myne schande en myn ongeluk hebbe durven toevertrouwen.
| |
| |
Oordeel nu of ik een monster ben; zeg nu of ik uws medelydens wel waerdig ben! Laet my nu sterven en wyd my soms eenen traen toe, want de vadermoorder heeft van Gods wraek alles te vreezen; maer niets van zyne strenge regtvaerdigheid te hopen!
Hebt gy nooit doen opsporen wat van uwen vader en broeder geworden is, vroeg de priester met eene gemaekte nieuwsgierigheid.
- Ik vreesde my bekend te maken en durfde nooit in Normandije wederkeeren; menigmael schreef ik aen mynen broeder, zelfs aen mynen vader; maer alle myne brieven bleven onbeantwoord. Geraek ik op beterhand, dan zal ik den geboortegrond gaen opzoeken en poogen te vernemen welke gevolgen myn boosaerdig gedrag heeft na zich gesleept.
Hy zweeg; nogmaels zonk hem het hoofd op de borst en tranen perelden hem uit de oogen. Aenstonds regtte zich de makker op en zegde:
Wacht een beetje Brutus, of liever Alfred de la Bretonnière, ik zal uwe geschiedenis voltooijen; ik weet er misschien wel meer van dan gy wel peinst. Gy hielpt uwen vader verraden en overleveren, en zekerlyk zou hy onder de moordbyl gevallen zyn; maer zyn oudste zoon diende als majoor in het republikeinsche leger, had zich vele vrienden gemaekt en bragt het zooverre dat zyn vader en mynheer Bourgeonnet verlost werden, onder voorwaerde dat zy binnen de twee dagen Frankryk verlieten. Gy begrypt dat zy niet in gebreke bleven. Die zelfde broeder, van wien de vader zyne verlossing niet zou hebben willen aennemen, omdat hy hem ook als een vyand aenzag, ja, die deed u overal in 't oog houden, tot dat gy u onder dienst begaeft; alsdan plaetste hy my by u als een beschermer en bewaker. Ik moest altoos poogen u tot berouw terug te brengen; daerom nam ik telkens de gelegenheid te baet, als een groot gevaer u bedreigde! Ik had in myne jeugd leeren buikspreken en 't was iederen keer myne stem, welke u in de ooren klonk. Weet gy wel dat ik u vyfmael belet heb op het slagveld vadermoorder te worden? Achter zyne vlugt ging hy (de vader) in oostenrykschen dienst en klom al aenstonds door zynen rang en zyne dapperheid tot den graed van kolonel. Ik kende den man zeer wel; nu, verbeeld
| |
| |
u hoe ik verbaesd stond, toen ik u te Hohenlinden en te Austerlitz op het punt zag van hem om te brengen!
Dan, de oostenryksche magt was geknakt; de russische nauwelyks aengerand. Uw vader, die overal te vinden was, waer 't het belang der Bourbons gold, ging zynen degen aen keizer Alexander aenbieden; deze ontving hem met opene armen en plaetste hem als generael onder zyne lyfwacht. Te Eilau, te Smolensko zoowel als te Leipzig, stondt gy al weêrom vyandig tegen elkander over en telkens sloeg ik uwen arm met lamheid, toen gy de woorden Vadermoorder, wat doet gy! hoordet! Het was uw broeder die u in uwe eigene oogen wilde verheffen; om deze reden bewerkte hy uwe benoeming onder het legioen van eer. Gy zult beseffen dat hy alles kon gedaen krygen; want hy was beschermeling van Duroc, van Berthier, van Talleyrand, en later van Napoleon zelven. Door hunnen invloed werd Mucius gedwongen de gestolene goederen af te staen aen den wettigen eigenaer. De oude graef de la Bretonnière mag zyn kasteel gaen betrekken; hy zal alles, tot de minste voorwerpen toe, op de oude plaets vinden. Misschien zal hy aen zyne kinders alles vergeven; want een vader vergeeft zoo gaerne aen zyn kind; vooral wanneer hetzelve berouwvol en beter tot hem terugkeert.
- Wie zyt gy om deze omstandigheden zoo nauwkeuriglyk te weten, vroeg de luitenant, een starenden blik op den makker werpende?
- Wie ik ben, deed de makker snikkende..... wie ik ben? Uw broeder!
En beide broeders omhelsden zich lang; ô! langen tyd bleven zy in elkanders armen gesloten en smaekten de hemelsche geneugte lier wedervinding. Ook den herder trokken zy beurtelings op hunnen boezem en vermengden te samen tranen van blydschap.
Maer broeder, zegde eindelyk de luitenant, hoe komt het dat gy met zulke magtige beschermers niet meer gevoorderd zyt?
Eerwaerde herder, deed de hoofdman, hael myne brieftassche uit den reiszak en antwoord in myne plaets aen den broeder.
De man gehoorzaemde, doorzocht eenige papieren en kwam met twee brevetten in de hand: by 't eerste was Jules de la Bretonnière
| |
| |
benoemd als luitenant-generael der lyfwacht. By 't tweede had de keizer den luitenant-kolonel Alfred de la Bretonniere verheven tot den graed van kolonel by de zelfde afdeeling!
Gy waert dus alreede generael en om my niet te verlaten, bleeft gy als hoofdman dienen; ô myn broeder, waermede heb ik zoo veel verknochtheid verdiend?
- Ik was generael, en gy waert luitenant-kolonel. Ik wilde van u niet scheiden en verkreeg oorlof om in een lageren graed te blyven. U wenschte ik dan eerst te zien opklimmen in rang, als gy vol hoop en vertrouwen op de baen der deugd zoudt wederkeeren. Gezegend zy de dag van heden! De wensch van byna twintig jaren is volbragt! Hoe langer ik myn voornemen vervolgde, des te hardnekkiger klampte ik my aen hetzelve vast. Dank aen den deugdzamen priester, heb ik in myn voornemen geslaegd. Nu kome de vader en te samen zullen wy hem bedaren; te samen zullen wy zyne vergiffenis afsmeeken en hy zal ze ons schenken.
ô, Hy kome, deed de priester, terwyl hy de samengevouwde handen ten hemel verhief, en gedrieën zullen wy smeeken!
Gedurende acht dagen had de luitenant verscheidene geheime byeenkomsten met den priester; met de gemoedsrust ontwikkelde zich zyne ligchaemskrachten en beide krygslieden, met hun geweten en hunnen God verzoend, hadden de pastory betrokken. Op den zelfden dag deden de eerste Russen hunne intrede binnen Sittard. Eenige officiers deden een uitstapken tot Limbricht, met het inzigt om het ziekenhuis te bezoeken. De priester bragt hen by de lyders en dan in de pastory. Nauwelyks had de hoogste in rang de voeten over den drempel gezet, of twee mannen schoten voor hem op de knieën en vroegen 's vaders zegen. Het was de oude graef dien de beide zoons op 't eerste gezigt gekend hadden! Door 's priesters tusschenkomst had een hartelyke verzoening plaets welke wy niet zullen poogen te schilderen.
De oude la Bretonnière had wel de veroveraers buiten Frankryk willen bekampen; maer vyandiglyk niet den vaderlandschen bodem aenranden. Diensvolgens vroeg hy zyn ontslag, hetgeen hem door Alexander werd verleend. Nog een geheele maend vertoefde hy te Limbricht, tot dat zyne zoons geheel hersteld waren. Dan nam hy
| |
| |
met hen de reis aen naer Normandije; vond het kasteel in den zelfden staet waerin hy het in 1793 verlaten had. Een persoon slechts ontbrak er: de oude heer Bourgeonnet. Den eersten persoon dien zy ontmoetten was Mucius Egalité; de kinders liepen achter hem, roepende: zotte Pierre! zotte Pierre! Geheele dagen lang ging hy soms aen den hoek der dreve staen; wierp begerige blikken op het kasteel, op de landen en bosschen en murmelde dan: dit alles behoort my toe! Om dit voorwerp van Gods regtvaerdige gramschap niet altoos onder de oogen te hebben, liet hem de graef in een zothuis plaetsen en onderhield hem daer.
Zoodanig eerbiedigde de oude graef de krygstucht, dat hy zich tegen het vertrek zyner zonen niet verzette; overigens bezat hy genoegzaem vaderlandsch gevoel om niet met onverschillige oogen te zien, dat de oude stam der Bourbons achter de vreemde bajonnetten in Frankryk drongen. Den dag voor den slag van Montmirail landden zy in het hoofdkwartier aen; ditmael echter in de kleeding hunner echte waerdigheid. Zy bedekten zich overal met roem en Alfred in 't byzonder toonde dat een gezuiverd geweten tot heldendaden stemt.
Toen Parys overging, dan namen zy afscheid van den keizer te Fontainebleau, zy achtten zich van hunnen eed ontbonden, keerden, schoon gewond, tot den vader terug. Deze schreef aen den priester Page, een jaer nadien: ‘Myne twee zoons zyn de vreugde en het sieraed myner oude dagen: Jules is in den echt getreden met eene gade die zyns waerdig is. Alfred blyft altoos een beetje droefgeestig en weet niet op welke wyze hy my vermaek zal scheppen. Om ons geluk volkomen te maken, ontbreekt hier slechts één persoon: en die zyt gy, de oorsprong van zooveel geluk, van zooveel zaligheid
Maer de waerdige Page had alreede het gestichte goed vergeten; hy wydde zich aen zyne ambtsbezigheden toe; verkoos zyne vreedzame kudde tot in 1835, teen hy den tol aen de natuer betaelde.
Weinige dagen vóór zyne dood zegde hy nog tot ons:
ein herz von edelmuth bewohnt,
ist durch sich selbst am herrlichsten belohnt.
Lezer, wyd eene traen toe aen de slagtoffers des oorlogs!
ECREVISSE.
|
|
Auteursrechtvrij