Tabu. Jaargang 29
(1999)– [tijdschrift] Tabu–
Auteursrechtelijk beschermd
[pagina 97]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1. Schakeringspartikels en gevoelsmodaliteitenNaarmate we een aspect van het verschijnsel taal minder goed begrijpen, is het navenant moeilijker eenvoudige terminologie te bedenken. De in de titel voorkomende, aan de ANS ontleende termen zullen bij de lezer vermoedelijk de reactie oproepen: huh? Bezie nu eerst de volgende zin:
In de vorige bijdrage zijn we ingegaan op het gebruik van het hulpwerkwoord ‘liggen’, dat voor met name westelijke en zuidelijke sprekers zijn letterlijke betekenis van horizontale lichaamshouding verloren heeft. Voor zulke sprekers is een zin als (1) acceptabel. Wanneer een spreker nog wel de lichaamshoudingsbetekenis ‘heeft’, zoals met name in het noorden, dan is (1) uitgesloten. Er is echter ook een aspect aan de betekenis van ‘liggen’ waarover we in de vorige bijdrage niet hebben gesproken. De ANS (p. 973) merkt op dat zinnen met aspektueel ‘liggen’ vaak een ondertoon van irritatie hebben. Dat geldt inderdaad voor hun voorbeeld, hier weergegeven als (2):
In (1) is daarentegen niet noodzakelijk sprake van irritatie. We kunnen over (1) en (2) generaliseren door te zeggen dat er sprake is van emotionele betrokkenheid. De emotionele betrokkenheid hoeft niet negatief te zijn, blijkens de acceptabilititeit van de volgende zinnen: ‘ik heb me daar liggen rennen, jongen, het was gewoonweg fantastisch!’. Dat de emotionele betrokkenheid in de praktijk meestal negatief is, is vermoedelijk eerder een cultureel dan een taalkundig feit (Nederlanders kankeren nu eenmaal graag). Het emotieve aspect wordt in (1) echter niet alleen uitgedrukt door het hulpwerkwoord ‘liggen’ en door de intonatie, maar eveneens door het persoonlijk voornaamwoord ‘me’ en door het bijwoord van plaats ‘daar’. Net zoals ‘liggen’ zijn letterlijke betekenis verloren had en een emotieve betekenis had verkregen, zo hebben ook ‘me’ en ‘daar’ hun letterlijke betekenis verloren en een emotieve betekenis verkregen. Eerst ‘me’. Dit ‘me’ drukt in de terminologie van de ANS een gevoelsmodaliteit uit. ‘Me’ wordt in dit gebruik zelf ook wel een ‘ethische datief’ genoemd: een kenmerk ervan is dat het eigenlijk alleen in de eerste persoon, en soms in de tweede persoon kan optreden maar niet in de derde persoon.Ga naar eind1 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 98]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Deze zinnen laten zien dat ‘me’ in dit gebruik geen anafoor is, dat wil zeggen, geen antecedent binnen de zin hoeft te hebben. Los van de uitgedrukte emotie is de betekenis van zinnen als (1) dat het onderwerp veel of een hoop gerend heeft. Ook een zin als ‘Lig niet zo te zeuren’ heeft deze betekenis van ‘(zo)veel’. In (1) komt ook nog ‘daar’ voor. ‘Daar’ heeft ook zijn letterlijke betekenis verloren, en fungeert als een gevoelsmodaliteit. Het gaat immers niet om een specifieke plek zoals bij de letterlijke betekenis van ‘daar’ het geval is. In zinnen als (1) kan men gemakkelijk het partikel ‘toch’ toevoegen:
‘Toch’ wordt door de ANS een schakeringspartikel genoemd evenals ‘dan’, ‘maar’, ‘eens’, ‘even’ (p. 457). Ze vervullen een nuancerende functie, en kunnen een gevoelsmodaliteit tot uitdrukking brengen (zie ook Van den Berg, Callebaut, Hoekstra & Van der Wouden 1998, en de referenties in de ANS p. 459). We zullen aanstonds zien dat een deel van de informanten in de vertaling van zin (1) inderdaad ‘toch’ heeft toegevoegd. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
2. Resultaten en bespreking2.1. Verband tussen ‘me’ en ‘daar’Zin (1) is afgevraagd op lijst 69 in 1994 als vraag 17. We hebben 352 vertalingen. In 261 gevallen is ‘me’ meevertaald, en in 91 gevallen is ‘me’ niet meevertaald.
Nu gaan we kijken wanneer ‘daar’ niet is vertaald. Het totaal aantal keren dat ‘daar’ niet is vertaald is 99. Het weglaten van ‘daar’ gebeurt 39 keer in de ‘me’-groep van 261, en 60 keer in de ‘geen-me’-groep van 91.
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 99]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
(6) en (7) zijn qua informatie identiek maar voor de menselijke geest, althans voor de mijne, is het geheel in deze dubbele presentatie makkelijker te begrijpen: redeneren vanuit ‘me’ in (6) en vanuit ‘daar’ in (7). Uit (6-7) blijkt dat het weglaten van ‘daar’ gemakkelijker gaat als ‘me’ eveneens is weggelaten, en vice versa. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
2.2. Verband tussen Small Clauses en ‘me’Interessant is ook de volgende observatie. Wanneer ‘daar’ zelf niet is meevertaald, duikt er vaak een small clause achtige constituent naast ‘me’ op. Enkele voorbeelden zijn hieronder gegeven:
Het totaal aantal van dergelijke SC-achtige gevallen is 19. Van die 19 hebben er slechts vier ‘daar’. Van die 4 gevallen zijn er twee dubieus. In één geval schrijft een informant: ‘dit is niet wat ik precies wil zeggen...’. In een ander geval schrijft een informant: ‘dao > eerder plaatsbepalend’. Als we deze beide vertalingen niet meerekenen houden nog twee voorbeelden over van ‘daar’ bij SC:
In (9a) is het SC predikaat gepremodificeerd (door ‘zowat’), in (9b) is er geen sprake van een SC predikaat naast ‘me’ maar van een complete SC (‘het vuur / uit de sloffen’). Dit suggereert de generalisatie dat emotief ‘daar’ bij een SC-predikaat ongewenst is. We kunnen in het ABN navoelen dat het gebruik van ‘daar’ slecht is bij een SC-predikaat (zie (a) hieronder), maar veel beter indien het SC predikaat gepremodificeerd is (zie (b)) of wanneer er sprake is van een volledige SC (zie (c)):
De oordelen hebben betrekking op het emotief gebruik van ‘daar’. Merk op dat al deze zinnen verschillende manieren zijn om uit te drukken: ‘ik heb een hoop gerend’. Het is opmerkelijk dat er in deze context zo'n variatie bestaat.Ga naar eind2. Een aantal mensen heeft dus ‘daar’ vertaald als een SC predikaat of als een SC. Dit suggereert een verband tussen het gebruik van ‘daar’ en het gebruik van Small Clauses. In de 91 gevallen dat ‘me’ niet is vertaald treffen we geen enkel SC-predikaat aan. In het ABN, en blijkbaar ook voor onze dialectinformanten, zijn zinnen als de volgende inderdaad ongrammaticaal:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 100]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Een small clause predikaat heeft blijkbaar een overt subject nodig, niet alleen in het ABN maar ook bij onze dialectinformanten; zie hierover Carrier en Randall (1992), Den Dikken & Hoekstra (1994), en de daar gegeven referenties. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
2.3. Andere manieren om emotief effect uit te drukkenNaast ‘me’ en ‘daar’ heeft een aantal informanten (69 op 352) ook nog het emotief schakeringspartikel ‘toch’ toegevoegd:
Zoals op het kaartje bij dit artikel is weergegeven is ‘toch’ vrijwel uitsluitend door Nederlandse informanten toegevoegd.  | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 101]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Naar verhouding is ‘toch’ iets vaker toegevoegd wanneer er geen aspektueel hulpwerkwoord in de zin stond:Ga naar eind3.
Een interessante variant die slechts en handvol keren voorkwam is de volgende:
Hier vinden we de combinatie van ‘wat’ met het partikel ‘af’. Ook hiermee wordt met een emotieve connotatie andermaal het begrip ‘veel’ uitgedrukt. ‘Af’ laat zich in dit gebruik ook met andere werkwoorden zoals ‘voetballen’ combineren. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
3. UitleidingWe treffen dus in zin (1) drie elementen aan die hun letterlijke betekenis gedeeltelijk of geheel verloren hebben en een emotieve bijdrage leveren aan de semantiek van de zin. Dat zijn ‘me’, ‘daar’ en ‘liggen’. Dergelijke woorden vertellen ons niet zoveel meer over de buitenwereld maar vooral over de binnenwereld van de spreker, over wat hij voelt en vindt. Opvallend is het gebrek aan differentiatie in emotieve betekenis. Het is net alsof de gevoelswaarde alle letterlijke betekenis van de ‘besmette’ woorden vermorzelt en op ‘me’, ‘daar’ en ‘liggen’ zichzelf afbeeldt. Zo gaat het trouwens ook in slechte discussies waar betekenis geen rol meer speelt en men ‘niet meer naar elkaar luistert’: zulke betekenisstructuur vernietigende emotie kunnen we met enige verbeeldingskracht zien als het menselijke equivalent van een computervirus. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 102]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Bibliografie
|
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
