Tabu. Jaargang 25

[p. 190]

Adverbia en bepaaldheid
Henk van Riemsdijk

In de discussies rond de scramblingproblematiek spelen adverbia een belangrijke rol. Steeds weer treft men argumenten aan die gebaseerd zijn op de aanname dat (een bepaalde klasse van) adverbia een vaste plaats heeft in de zinsstructuur. In veel gevallen is dat de linker grens van de VP. Vervolgens wordt geconstateerd dat nominale constituenten (DPs) soms links en soms rechts van die adverbia staan, afhankelijk van semantische factoren zoals bepaaldheid of specificiteit. Aangenomen wordt dan dat de DP vanuit de VP-interne positie rechts door middel van verplaatsing (scrambling) naar de positie links van het adverbium verhuist, getriggerd door de morfosyntactische plaatshouder van de genoemde semantische factor.

Deze lijn van argumentatie gaat (voorzover ik kan nagaan) geheel voorbij aan het feit dat ook adverbia vaak bepaald of onbepaald, specifiek of onspecifiek kunnen zijn. We constateren dan dat die factor evenzeer van invloed is op de distributie van adverbia. Ik beperk mij er in deze squib toe, dit gegeven nader te adstrueren zonder de nadere consequenties voor diverse theorieën over scrambling nader na te trekken. Ik kies ter illustratie het Duits omdat in die taal de kale w-woorden (wer, wen, wo (‘wie/iemand’, ‘wien/iemand’, ‘waar/ergens’)) als aggressief non-d-linked' indefinita voor kunnen komen in tegenstelling tot het Nederlands. Voor het overige zijn de paradigmata direct vertaalbaar in het Nederlands.

In mijn schematische presentatie van de feiten zal ik telkens de plaatsingsmogelijkheden van twee elementen (L en R) ten opzichte van elkaar bekijken. Ik noem ze L(inks) en R(echts) omdat er altijd een neutrale' basisvolgorde is, de volgorde waarin ze optreden als andere factoren niet in het geding zijn. Dit is de klassieke aanpak zoals die voor het eerst bij Lenerz (1977) werd geïntroduceerd. Ik begin dan ook met het paradigma voor indirect object en direct object dat dan als standaard van vergelijking zal dienen voor het gedrag van adverbia, waarbij voor de indefiniete instantaties wordt gekozen voor de pronominale varianten. Hier is dus IO=L en DO=R, en I en D staan respectievelijk voor indefiniet en definiet.

(1)	Ich habe	irgendwem/dem Typ	irgendwas/das Buch	versprochen
	Ik heb	iemand/die figuur	iets/dat boek	beloofd

[p. 191]

L/I = irgendwem			R/I = irgendwas
L/D = dem Typ			R/D = das Buch
1	L/I - R/I	OK	5	R/I - L/I	*
2	L/I - R/D	?	6	R/I - L/D	*
3	L/D - R/I	OK	7	R/D - L/I	OK
4	L/D - R/D	OK	8	R/D - L/D	OK

De afwijking van de basisvolgorde is verantwoordelijk voor de sterretjes in de vakken 5 en 6. Het effect van de definietheid is zichtbaar in 2, waar het definiete element weliswaar in de basisvolgorde staat maar zich ter rechterzijde van het indefiniete element bevindt, en het is eveneens zichtbaar in de vakken 7 en 8 waarin wordt afgeweken van de basisvolgorde maar waarin wordt voldaan aan de eis dat I niet voorafgaat aan D.

Het effect in vak 2 treedt versterkt op als irgendwem wordt vervangen door wem:

(2)	*Ich habe wem das Buch versprochen

Ook bij adverbia, met name bij locatieve en temporele adverbia kunnen indefiniete en definiete pro-adverbiale elementen worden onderscheiden, b.v. (irgend-)wo (‘ergens’) vs. dort (‘daar’), en (irgend-)wann (‘te eniger tijd’) vs. dann (‘dan’) of damals (‘toen’). De volgende paradigmata laten zien dat zulke adverbia met elkaar of in verbinding met een direct of indirect object dezelfde grammaticaliteitspatronen vertonen.

(3)	Sie hat	irgendwo/dort	wen/den Typ	aufgegabelt
	zij heeft	ergens/daar	iemand/die figuur	opgepikt

L/I = irgendwo			R/I = wen
L/D = dort			R/D = den Typ
1	L/I - R/I	OK	5	R/I - L/I	*
2	L/I - R/D	??	6	R/I - L/D	*
3	L/D - R/I	OK	7	R/D - L/I	OK
4	L/D - R/D	OK	8	R/D - L/D	OK

[p. 192]

(4)	Wir haben	irgendwann/damals	wem/dem Typ
	wij hebben	op-een-of-ander moment/toen	iemand/die figuur
	unser Haus	gezeigt
	ons huis	laten-zien

L/I = irgendwann			R/I = wem
L/D = damals			R/D = dem Typ
1	L/I - R/I	OK	5	R/I - L/I	*
2	L/I - R/D	??	6	R/I - L/D	*
3	L/D - R/I	OK	7	R/D - L/I	OK
4	L/D - R/D	OK	8	R/D - L/D	OK

(5)	Ich musste	irgendwann/damals	irgendwo/dort
	ik moest	op-een-of-ander-moment/toen	ergens/daar
	pinkeln gehen
	plassen gaan

L/I = irgendwann			R/I = irgendwo
L/D = damals			R/D = dort
1	L/I - R/I	OK	5	R/I - L/I	?
2	L/I - R/D	*	6	R/I - L/D	*
3	L/D - R/I	OK	7	R/D - L/I	?
4	L/D - R/D	OK	8	R/D - L/D	?

Voorbeeld (5) laat zien dat het basisvolgordeeffect tussen locatieve en temporele adverbia slechts zeer zwak is, zodat het definietheidseffect zich in volle omvang en in pure staat doet gevoelen.

In alle bovenstaande voorbeelden is het zo dat een specifieke (of d-linked') interpretatie van de indefiniete elementen de oordelen kan doen verschuiven. Dit effect is bewust buiten beschouwing gelaten. Het verandert aan de conclusie niets. Wel doet het zich in het volgende en laatste voorbeeld extra sterk voor. De

[p. 193]

oordelen zoals getoond in de tabel hebben dan ook betrekking op de non-d-linked' interpretatie van het direct object.

(6)	Er hat	eine ganze Woche/die ganze Woche
	hij heeft	een hele week/de hele week
	eine Nachbarin/die Nachbarin		betreut
	een buurvrouw/de buurvrouw		verzorgd

L/I = eine ganze Woche			R/I = eine Nachbarin
L/D = die ganze Woche			R/D = die Nachbarin
1	L/I - R/I	OK	5	R/I - L/I	*
2	L/I - R/D	??	6	R/I - L/D	*
3	L/D - R/I	OK	7	R/D - L/I	OK
4	L/D - R/D	OK	8	R/D - L/D	OK

Uit de gegeven voorbeelden blijkt duidelijk dat (in-)definietheid de positionering van adverbia zowel ten opzichte van elkaar als ten opzichte van DPs mede bepaald. In het licht van die conclusie dient de problematiek van scrambling, en dienen met name de mechanismen voor de triggering van scrambling door factoren zoals definietheid opnieuw te worden bezien.

Bibliografie

Lenerz, J. (1977) Zur Abfolge nominaler Satzglieder im Deutschen. Gunter Narr, Tübingen.