Tabu. Jaargang 25

[p. 174]

De plaats van geïncorporeerde hoofden in de werkwoordscluster
Hilda Koopman

In dit paper richt ik mij op de distributie van geïncorporeerde hoofden (P, N en A) in de werkwoordscluster in het Nederlands, waarbij ik consequent een hoofdinitiële analyse van het Nederlands aanneem. Ik presenteer een argument voor optionele verplaatsing naar links van hulpwerkwoorden en modale werkwoorden, en schets een analyse die de distributie van geïncorporeerde hoofden verantwoordt.

In traditionele beschrijvingen worden twee posities voor geïncorporeerde hoofden onderscheiden: onmiddelijk vóór het regerende werkwoord (1a), of onmiddelijk na de werkwoordscluster (1b):

(1)	a.	dat ik Jan de dokter heb willen laten opbellen
	b.	dat ik Jan de dokter op heb willen laten bellen

In een klassieke OV-analyse wordt (1b) afgeleid via verplaatsing van het werkwoord naar rechts, met achterlating van het partikel, terwijl in (1a) het partikel met het werkwoord meeverplaatst wordt (pied piping). In een hoofdinitiële analyse kan (1a) zonder veel problemen afgeleid worden: de P wordt in het werkwoord waar het bij hoort geïncorporeerd. Maar de derivatie van (1b) levert meer problemen op, aangezien de X⁰ gescheiden kan worden van de V waar het van afhankelijk is door tussenliggende verbale hoofden. Een analyse in termen van hoofdverplaatsing over de werkwoordscluster heen zou de Head Movement Constraint schenden. Tussenliggende hoofden kunnen niet als ‘vluchtheuvels’ gebruikt worden. Een analyse met rechtstreekse hoofdverplaatsing is dus uitgesloten.

In mijn dialect is de distributie van geïncorporeerde hoofden uitgebreider dan in de traditionele beschrijving die in (1) geïllustreerd is. Naast de posities in (1) kunnen geïncorporeerde hoofden ook nog in een derde positie voorkomen, namelijk onmiddelijk na het verbogen werkwoord, zoals in (2c). Alle andere posities binnen de werkwoordscluster zijn uitgesloten (2d). (Alle voorbeeldzinnen moeten zo gelezen worden dat de klemtoon op het geïncorporeerde hoofd valt.)

(2)	a.	dat ik Piet de dokter heb willen laten opbellen
	b.	dat ik Jan de dokter op heb willen laten bellen
	c.	dat ik Jan de dokter heb op willen laten bellen
	d.	*dat ik Jan de dokter heb willen op laten bellen

Dezelfde distributie geldt ook voor geïncorporeerde A's en N'en:

(3)	a.	dat Marie Jan het huis heeft willen laten schoon maken
	b.	dat Marie Jan het huis schoon heeft willen laten maken
	c.	dat Marie Jan het huis heeft schoon willen laten maken
	d.	*dat Marie Jan het huis heeft willen schoon laten maken

[p. 175]

(4)	a.	dat zij graag had willen komen piano spelen
	b.	dat zij graag piano had willen komen spelen
	c.	dat zij graag had piano willen komen spelen
	d.	*dat zij graag had willen piano komen spelen

In dit opzicht verschilt mijn dialect van het dialect dat Bennis (1992) beschrijft, die aanneemt dat P overal in de werkwoordscluster kan optreden, zolang het maar preverbaal is.

Het verschil tussen de b- en c-voorbeelden kan verantwoord worden in termen van de distributie van het verbogen werkwoord; dit kan niet alleen aan het geïncorporeerde element voorafgaan, maar er ook onmiddellijk op volgen. Dit suggereert dat er in de c-voorbeelden sprake is van optionele verplaatsing van het verbogen werkwoord naar één of andere hoger gelegen functionele hoofdpositie, en niet zozeer een analyse waarin verschillende landingsplaatsen voor het geïncorporeerde hoofd gepostuleerd worden.

Het verbogen werkwoord is in de bovenstaande voorbeelden het hulpwerkwoord hebben. Dit doet de vraag rijzen of optionele werkwoordsverplaatsing een eigenschap is van alle verbogen werkwoorden, of veeleer een eigenschap van een bepaalde subklasse van werkwoorden, namelijk hulpwerkwoorden en modale werkwoorden. (5) laat zien dat het hulpwerkwoord zijn en modale werkwoorden meedoen met de alternantie:

(5)	a.	dat Jan zijn dochter (is) op (is) komen halen
	b.	dat Jan zijn dochter (moet/zal/zou/kan/mag) op (moet/zal/zou/kan/mag) komen halen
	c.	dat Jan zijn dochter (??kan) op (kan) komen laten halen

(6) laat zien dat de volgorde hoofdwerkwoord X⁰ V V onmogelijk is:

(6)	a.	omdat zij haar dochter haar kamer zelf (*laat) schoon (laat) proberen te houden
	b.	omdat Jan zijn dochter (*blijft) op (blijft) kunnen halen

De voorbeelden in (5) and (6) verlenen dus duidelijk steun aan een analyse in termen van optionele lokale verplaatsing van het hulpwerkwoord of modale werkwoorden. Dit leidt ons tot de volgende beschrijving:

(7)	a.	Hulpwerkwoorden en modale werkwoorden kunnen optionele (een korte) hoofdverplaatsing ondergaan
	b.	Hoofdwerkwoorden kunnen deze korte hoofdverplaatsing niet ondergaan
	c.	Geïncorporeerde hoofden komen onmiddellijk voor het verbogen hoofdwerkwoord of voor het werkwoord dat ze regeert

[p. 176]

De optionele lokale verplaatsing van modalen/hulpwerkwoorden naar links verleent verdere steun aan een hoofdinitiële analyse van het Nederlands, en verschaft meer inzicht in de architectuur van de Nederlandse zin.

Er is een nogal opmerkelijke parallel met de distributie van hulpwerkwoorden en hoofdwerkwoorden in Franse infinitiefconstructies: verplaatsing is optioneel, en hoofdwerkwoorden doen er niet aan mee. (Ik heb hier niets aan toe te voegen, behalve dat het natuurlijk een nieuw voorbeeld van een goed gedocumenteerd probleem is.) Er zijn ook interessante verschillen. Die hebben betrekking op het type zin (infinitiefzinnen in het Frans en zinnen met tense in het Nederlands) en op de landingsplaats: in Franse infinitiefzinnen bevindt de landingsplaats voor het hulpwerkwoord zich tamelijk hoog in de zinsarchitectuur, hoger dan negatie (n'avoir pas...) en AgrO. In het Nederlands daarentegen lijkt de landingsplaats tamelijk laag te zitten: het verbogen hulpwerkwoord moet komen na niet, gestrande voorzetsels, en ook na andere elementen waarvan traditioneel wordt aangenomen dat ze in de Nederlandse VP zitten:

(8)	a.	dat Jan zijn dochter (*is) niet (is) op (is) komen halen
	b.	dat hij het daar (*heeft) niet mee (heeft) schoon (heeft) kunnen krijgen
	c.	wat denk je dat hij (*is) voor kinderen (is) op (is) komen halen

De landingsplaats voor het hulpwerkwoord kan dus hooguit Neg of AgrO zijn. Eigenlijk moet, zoals ik in (9) zal laten zien, de landingsplaats nog lager liggen, aangezien hulpwerkwoorden altijd na Small Clauses komen, waarvan ik met Koster (1994) aanneem dat ze zich in Spec, PredP bevinden.

Hoe kunnen we de distributie van het geïncorporeerde hoofd afleiden? Zoals ik hierboven besproken heb is de vraag hoe het geïncorporeerde hoofd links van de werkwoordscluster terechtkomt een belangrijk probleem voor de hoofdinitiële analyse. Dit kan niet eenvoudig een geval van rechtstreekse hoofdverplaatsing zijn, want dat zou lokaliteitscondities schenden. Dus is de enige mogelijkheid dat het een geval van woordgroepsverplaatsing is, of een combinatie van de twee. Ik zal hier twee mogelijk analyses bespreken. De eerste zal ik verwerpen, en de tweede zal ik voorlopig aannemen.

Stel dat geïncorporeerde hoofden niet altijd dezelfde behandeling ondergaan, maar dat de twee posities waarin geïncorporeerde hoofden kunnen verschijnen afgeleid worden door verschillende typen verplaatsing: (1a) zou dan afgeleid worden via lokale hoofdverplaatsing (want de positie onmiddelijk voor het werkwoord kan in dit geval alleen kale hoofden herbergen), terwijl (1b) het gevolg zou kunnen zijn van verplaatsing van een woordgroep. Dit zou kunnen als het kale hoofd in feite vervat zou zijn in een frasale projectie, vergelijkbaar met de minimale projectie in een Small Clause. Het hoofd zou dan ofwel lokale hoofdverplaatsing kunnen ondergaan, ofwel de gehele groep zou woordgroepsverplaatsing kunnen ondergaan naar één of andere aangewezen Spec-positie. Een voor de hand liggende kandidaat voor deze landingsplaats zou Spec, PredP zijn, door Zwart (1993) en vooral Koster (1994) voorgesteld als landingsplaats voor Small Clause-predikaten. Deze analyse voorspelt dat frasale Small Clauses en hoofden die aan de werkwoordscluster voorafgaan

[p. 177]

dezelfde distributie hebben, aangezien ze immers naar dezelfde positie verplaatst worden. Maar deze voorspelling komt niet uit, want geïncorporeerde hoofden vóór de werkwoordscluster gedragen zich anders dan frasale Small Clauses met betrekking tot lokale werkwoordsverplaatsing: modale en hulpwerkwoorden kunnen nooit aan een frasaal Small Clause-predikaat voorafgaan, maar wel aan een geïncorporeerd hoofd:

(9)	a.	dat hij de trui (*heeft) erg schoon (heeft) gekregen	(DegAP)
	b.	dat hij de trui (heeft) schoon (heeft) gekregen	(kale A)

Twee conclusies: ten eerste, kale hoofden gedragen zich niet als woordgroepen, en moeten daarom als geïncorporeerde hoofden behandeld worden. En ten tweede, Small Clause-predikaten staan links van de landingsplaats van het modale/hulpwerkwoord: dit verleent steun aan het voorstel van Zwart en Koster dat ze zich in een Spec-positie buiten de VP bevinden.

Als kale hoofden geen rechtstreekse hoofdverplaatsing over de werkwoordscluster kunnen ondergaan, en geen verkapte woordgroepen zijn, wat is dan de juiste analyse? Ik zal de volgende analyse aannemen, waarvan de kenmerken schematisch weergegeven zijn in (10).

Het geïncorporeerde hoofd adjungeert altijd aan dezelfde gastheer V: het komt in verschillende posities terecht afhankelijk van de vraag of het meeverplaatst met de V en V-raising uit de VP ondergaat (wat (1a) oplevert), of dat het in de VP strandt terwijl V naar een of andere positie verplaatst, zeg maar naar V*. De VP zelf ondergaat woordgroepsverplaatsing naar de Spec-positie van een projectie die het verbogen werkwoord bevat; all overige elementen, Small Clauses incluis, verplaatsen uit de VP (in wezen - volgens een voorstel van Koopman (1993) - omdat de naar

[p. 178]

voren verplaatste VP geen lexicaal materiaal op rechtertakken mag hebben). Het enige element dat de aanwezigheid van een VP verraadt is de gestrande geïncoporeerde X⁰, zoals in (1b). Het probleem dat deze analyse oproept is dat de naar voren verplaatste VP een spoor in de hoofdpositie bevat dat niet ge-c-commandeerd wordt door z'n antecedent, zodat we een ECP-schending zouden verwachten (zie Koopman 1994 voor meer discussie).

De analyse die in (10) geschetst wordt komt heel dicht bij de traditionele OV-analyse: hij neemt een vorm van verb-raising aan; hij neemt aan dat een hoofd dat aan de werkwoordscluster voorafgaat in een VP zit, daar gestrand via excorporatie van het hoofd; hij neemt aan dat de volgorde Vf V V X⁰ V het gevolg is van pied piping met het werkwoord dat verb-raising ondergaat. Hij verschilt van de traditionele analyse echter in de aanname van woordgroepsverplaatsing van de VP naar links. Op dit punt is het misschien gepast ons af te vragen wat we winnen bij een hoofdinitiële analyse. Ook al heb ik extra evidentie voor het hoofdinitiële karakter van de functionele projecties in het Nederlands gepresenteerd, evidentie gebaseerd op optionele verplaatsing naar links van het hulpwerkwoord, ik heb geen nieuwe empirische evidentie verschaft voor het hoofdinitiële karakter van de Nederlandse VP. Ik meen dat, afgezien van theoretische assumpties, deze evidentie gelegen is in de vraag hoe goed de analyse de verschillen tussen de werkwoordsclusters in verschillende talen verantwoordt, daar onder begrepen verschillen met betrekking tot geïncorporeerde hoofden, alsmede verb projection raising constructies in de OV-talen. Deze moeten direct volgen uit de eigenschappen van de analyse in (10).

Bibliografie

Bennis, H. (1992) ‘Long Head Movement: the position of particles in the verbal cluster in Dutch,’ in R. Bok-Bennema en R. van Hout (red) Linguistics in the Netherlands 1992, John Benjamins, Amsterdam, pp. 37-47.

Koopman, H. (1993) ‘The Internal end External Distribution of Pronominal DPs’, te verschijnen in K. Johnson en I. Roberts (red.) Essays in Memory of Osvaldo Jaeggli, Kluwer, Dordrecht.

Koopman, H. (1994) ‘Licensing Heads,’ in N. Hornstein en D. Lightfoot (red.) Verb Movement. Cambridge University Press, Cambridge.

Koster, J. (1994) ‘Predicate Incorporation and the Word Order of Dutch,’ in G. Cinque et al. (red.) Paths towards Universal Grammar. Studies in Honor of Richard S. Kayne. Georgetown University Press, Washington D.C.

Zwart, C.J.W. (1993) Dutch Syntax. A Minimalist Approach. Dissertatie, Rijksuniversiteit Groningen.