Tabu. Jaargang 25

[p. 165]

[Nummer 4]

-R- in limbo: een representationele verklaring voor het gedrag van -r- in het Gronings
Helga Humbert

Het gedrag van -r- in de verschillende Nederlandse dialecten loopt nogal uiteen. Het gedrag van postvocalische -r- voor een consonant (als in ‘hart’, ‘werk’, ‘arm’) is in het Gronings echter uitzonderlijk. In tegenstelling tot wat bij de meeste dialecten gebeurt wordt -r- als [r] gerealiseerd voor coronalen en als klinker (identiek aan de voorafgaande klinker) voor labialen en velairen (Schuringa 1923; van Reenen 1994; De Schutter & Taeldeman 1994). Ook op het woordeind gedraagt -r- zich anders dan in andere regios.

•	Gronings:				Nederlandse spreektaal:
	voor coronalen:				voor coronalen:
	hart	→	[hart]		hart	→	[ha^ət]
	paard	→	[pɪ:rt]		maart	→	[ma:^ət]
							(met evt. gereduceerde /r/)
	voor labialen & velairen:				voor labialen & velairen:
	arm	→	[a:m]		kerk	→	[kɛrk]
	sterven	→	[sta:bṃ]		verf	→	[fɛrf]
	werk	→	[wa:k]
	zorg	→	[zœ:ɣə]
•	Groningse tendens is (relatief t.o.v. hierboven genoemde tendens):
	-r- = [r] / - # :			meer dan		→	[mɪ:r dan]
				per persoon		→	[pɛr pərso:n]
				haar karren		→	[hær karṇ]
	Nederlandse spreektaal:
	-r- = ø^(ə)/ - #:			meer dan		→	[mɪ:^(ə) dan]
				per persoon		→	[pɛ^(ə) pəso:n]
				haar karren		→	[ha:^(ə) karə]
•	Gronings:			geen /ə/ insertie voor labialen en velairen (zie (1))
	Nederlandse spreektaal:			/ə/ insertie voor labialen en velairen maar niet voor coronalen:
		hart ↛ *[harət];			werk → [wɛrək];		arm → [arəm]

Een voor de hand liggende analyse zou zijn de Clusterconditie aan te wenden, die meer dan 1 plaatskenmerk per cluster verbiedt (Prince 1984; Yip 1991), en daartoe in het Gronings coronalen, /r/ incluis, te specificeren voor coronaliteit:

[p. 166]

Het probleem bij deze aanpak is dat het ook woorden als ‘hoofd’ en ‘knecht’ uitsluit, terwijl /r/ ongespecifieerd zou moeten zijn, eerder dan /t/ of /d/ die in plaats constrasteren met /p/, /b/, /k/, en /γ/. Een tweede probleem is dat er geen non-stipulatief onderscheid kan worden gemaakt, tussen twee wezenlijk verschillende soorten -r-: de ‘kameleontische’ en de -r- die altijd als [r] wordt gerealiseerd.

De controverse rondom het kenmerk [coronaal] is nog steeds niet uit de wereld (Paradis & Prunet 1991, Harris & Lindsey 1995), hoewel de tendens richting universele non-specificatie gaat. Ik wil hier laten zien hoe een representationele aanpak inzicht geeft in de aard en het gedrag van coronalen, en van liquiden in het bijzonder, waarbij non-specificatie, de sterkste hypothese, behouden blijft.

Het model dat ik gebruik voor de representatie van segmenten is dat van Humbert (1995). Het is, net als de meeste modellen die in Nederland zijn ontwikkeld (van der Hulst 1988, 1994, 1995; Smith 1989) puur representationeel. Dat wil zeggen dat de elementen waaruit een segment geacht wordt te bestaan het gedrag van dat segment bepalen. De eigenschappen van een element worden medebepaald door hun structurele positie. Gewoonlijk bestaat een segment uit een maniercomponent die een plaatscomponent domineert (2a). De plaatscomponenten zijn identiek aan van der Hulst (1990), in termen van [A], [I] en [U] (2b). Een lege c-plaatscomponent krijgt een coronale default interpretatie. Een door C gedomineerde structuur kenmerkt obstruenten; een dominante V kenmerkt sonoranten. Fricatieven en nasalen hebben een maniercomponent die complex is. Tevens is de sonoriteitshierarchie met deze maniercomponenten gecodeerd.

[p. 167]

Liquiden worden d.m.v. hun plaatscomponent van klinkers onderscheiden. Liquiden hebben een medeklinkerplaatscomponent (c-place) zonder specificatie resulterend in een default coronale interpretatie. V mag niet een volledig gespecificeerde c-plaatscomponent domineren (zie Humbert, 1995) Alleen C-hoofdige manier-componenten kunnen zonder plaatscomponent als segment worden gerealiseerd; sonorante maniercomponenten niet: *V.

Er bestaat een verband tussen klanktypes en lettergreepposities, zodanig dat een nucleus een sonorante inhoud behoeft en een klinker altijd in de nucleus is. In het geval van glides (klinkers in consonantpositie) is er altijd een meer sonorante klinker in de nucleus. Onsets zijn bij voorkeur zo weinig mogelijk sonorant waardoor labialen, minst sonorant, veel in onsetpositie voorkomen. Rhymeposities zijn bij voorkeur sonorant; dorsale consonanten (meest sonorant) komen daardoor veel in rhymeposities voor.

Met dit model kan het gedrag van de Groningse postvocalische -r- als volgt verklaard worden. Laten we aannemen dat het Gronings postvocalisch een zeer ongespecificeerde structuur heeft binnen de nucleus. De enige redundante informatie die we dan al kunnen invullen is een V maniercomponent. Deze maniercomponent kan, door de lege plaatscomponent van een adjacente coronaal te lenen als /r/ aan de oppervlakte komen (zie (3a) en (4a)). Is er geen coronaal maar een labiaal of velair, dus met een plaatscomponent met een [U] of [A] specificatie, dan is die plaatscomponent van de volgende medeklinker niet compatibel met de V maniercomponent. De plaatscomponent van de voorafgaande klinker is dat echter wel. Nu komt er een klinker aan de oppervlakte die identiek is aan de voorafgaande klinker. Dit is geillustreerd in (4b,c). De reden dat er assimilatie moet optreden is dat V alleen niet kan worden gerealiseerd (zie (3c)):

[p. 168]

Het is belangrijk op te merken dat als in het geval van vocaliserende -r- in het Gronings een geheel lege prosodische positie werd aangenomen enerzijds totale assimilatie te verwachten zou zijn (harnas ➝ *[hannas]), anderzijds er geen reden zou zijn coronalen te onderscheiden van labialen en velairen (Harm ➝ *[hamm]).

Het stabiele gedrag van -r- voor een woordgrens en in andere regio's, kan als volgt worden verklaard. Gezien het feit dat in het Nederlands en zijn dialecten woorden bij voorkeur gesloten eindigen, en /r/ daar nooit als een klinker te voorschijn komt (als er deletie plaatsvind is er hier geen klinkerverlengingseffect) kunnen we aanemen dat voor #, -r- niet in de nucleus maar in een post-nucleaire positie zit. Een klank op deze positie heeft geen voorspelbare maniercomponent, zoals dat in de nucleus wel het geval is, en we kunnen hier dan ook niet een dergelijke ongespecifeerde V structuur verantwoorden. Er is geen alternantie met andere klanken zodat we reden hebben een structuur als in (3a) aan te nemen, i.e. een echte /r/ (Ik maak hier gemakshalve geen onderscheid tussen /l/ en /r/, hoewel dat wel kan, zonder de analyse te beinvloeden. Hetzelfde geldt voor /t/ en /d/). In (5) worden alleen de relevante structuren weergegeven:

De eerder gegeven niet-Groningse data betreffende schwa-insertie (‘werk’ ➝ wɛrək; arm ➝ arəm) zijn indicatief wat de structuur voor postvocalische -r- in deze andere regio's betreft. Er wordt namelijk door aangegeven dat -r- een [r] moet zijn en beter af is in de onset van een lettergreep dan in de nucleus. Gegeven de relatie tussen lettergreeppositie en klanktype, werkt de onsetpositie als een z.g.n. ‘enhancer’ van medeklinkereigenschappen. De -r- wordt op deze plek als het ware meer consonantaal en er is geen optie -r- als vocaal te interpreteren. Deze regio's

[p. 169]

doen er alles aan om een dergelijke interpretatie te voorkomen. We kunnen hieruit dan ook concluderen dat de ongespecificeerde V structuur die zijn identiteit ([r], klinker) aan zijn omgeving ontleent typisch Gronings is.

Als in de overige regio's -r- een structuur als in (3a) heeft, dan heeft reductie of deletie voor # of voor coronalen, twee mogelijke gevolgen. Enerzijds kan reductie prosodisch zijn waarbij de mora (μ) wordt gedeleerd. Er kan dan geen schwa-insertie meer plaatsvinden en ook geen klinkerverlenging als geillustreerd in (6a). Anderzijds, kan segmentstructuur worden gedeleerd. In dat geval is er nog steeds een mora over die een klinkerinterpretatie krijgt, in de regel een schwa (6c), hoewel theoretisch gezien klinkerverlenging niet kan worden uitgesloten (6b). (... geven willekeurige plaatsspecificaties weer):

Ik heb in deze squib willen laten zien dat wanneer twee gerelateerde klanken zich zeer verschillend gedragen, het redelijk is aan te nemen dat we met twee verschillende maar verwante structuren hebben te maken. Het door mij gebruikte model laat representaties toe voor een vocaliserende en niet-vocaliserende -r-, waarbij de structuur van de eerste opgesloten ligt in de tweede. Er is dus een representationele band maar geen identiteit. De representaties vloeien in beide gevallen voort uit het model, zij dus niet stipulatief en voorspellen zowel het gedrag van -r- in het Gronings, als de regionale variatie van -r- in het Nederlands.

Bibliografie

Harris, J. & G. Lindsey (1995) ‘The elements of phonological representation.’ In Frontiers of Phonology. J. Durand (red). London: Longman, 34-80.

Hulst, H. van der (1990) ‘The segmental spine and the non-existence of [+-ATR].’ In Grammar in Progress: Glow essays for Henk van Riemsdijk. J. Mascaro & M. Nespor (red). Dordrecht: Foris, 247-257.

Humbert, H. (1995) Phonological segments: their structure and behaviour. Dissertatie, Rijksuniversiteit Leiden.

Paradis, C. & J-F. Prunet (1991) The special status of coronals, New York: Academic Press.

[p. 170]

Prince, A. (1984) ‘Phonology with tiers.’ In Language sound structure. M. Aronoff & R. Oehrle (red.). Cambridge: MIT Press.

Reenen, P. van (1994) ‘Driemaal -r- in de Nederlandse dialecten.’ Taal & Tongval 7; 54-72.

Schuringa, F.G. (1923) Het dialect van de Veenkolonien. Dissertatie, Groningen: Wolters.

Schutter, G. de & J. Taeldeman (1994) ‘Studies in -r- klein II’. Taal & Tongval 7, 73-109.

Yip, M. (1991) ‘Coronals, Clusters and the Codacondition.’ In The special status of coronals. C. Paradis & J-F. Prunet (red). New York: Academic Press, 61-78.