Tabu. Jaargang 25

[p. 121]

Toch nog zicht op zich in het algemeen Nederlands
Leonie Cornips en Aafke Hulk

Het Algemeen Nederlands (AN) kent een beperkte klasse van transitieve werkwoorden die ook intransitief met een onpersoonlijk subject kunnen voorkomen, zoals verspreiden, oplossen, buigen en smelten (vervolg: inchoatieve constructies). In inchoatieve constructies in het AN is de distributie van het element zich beperkt en onregelmatig: in (1a) is zich verplicht terwijl zich in (1b) optioneel en zelfs onaanvaardbaar is in (1c):

(1)	AN	a.	Het gerucht verspreidt (*zich)
	AN	b.	De suiker lost (zich) op
	AN	c.	De boter smelt *(zich)

De bovenstaande onregelmatige distributie in het AN is wel geanalyseerd als arbitraire lexicale codering van zich (Everaert 1986: 85-86). Wij zullen betogen dat de af- en aanwezigheid van zich in het AN niet arbitrair is, maar mede bepaald wordt door de interactie tussen de aspectuele eigenschappen van zich en prefixen en partikels.

De aspectuele eigenschappen van zich in het AN worden zichtbaar wanneer we taal(variëteiten) analyseren die over een volledig regelmatige distributie van zich in inchoatieve constructies als in (1) beschikken, zoals het Heerlens Algemeen Nederlands (HAN) en de Romaanse talen. Voor deze talen geldt dat een optioneel zich/se in inchoatieve constructies die zowel tot de aspectuele klasse van ‘activities’ als tot ‘accomplishments’ horen, zich als een aspectuele markeerder gedraagt: de constructie met zich richt de aandacht op het eindpunt van de activiteit uitgedrukt door het predikaat (Zribi-Hertz 1987).

Bekijk hiervoor een werkwoord als koken dat, zoals (2a) laat zien, tot beide aspectuele klassen behoort. Deze inchoatieve constructie staat immers zowel een bijwoordelijke bepaling toe die de aandacht vestigt op de duur van de activiteit zoals drie minuten lang (activity) als een ‘eindpunt’-bepaling zoals in/binnen drie minuten (accomplishment). In (2b) en (2c) blijkt dat de inchoatieve constructie met zich respectievelijk geen duratieve maar wel een ‘eindpunt’-bepaling toestaat. Hetzelfde geldt voor de inchoatieve constructies met se in het Frans in (3):

(2)	a.	dat het ei in drie minuten/drie minuten lang kookt	HAN/AN
	b.	*dat het ei zich drie minuten lang kookt	HAN/AN
	c.	dat het ei zich in/binnen drie minuten kookt	HAN/*AN

[p. 122]

(3)	a.	*Le poulet s'est cuit pendant trois heures	F
		‘de kip heeft zich drie uur lang gekookt’
	b.	Le poulet s'est cuit en trés exactement 30 minutes	F
		‘de kip heeft zich in precies 30 minuten gekookt’

De constructies in (2) en (3) laten zien dat de aanwezigheid van zich/se niet de bestaande aspectuele eigenschappen verandert maar dat deze nader gespecificeerd worden (Hulk & Cornips 1994).

Op dezelfde wijze functioneert zich/se ook als een aspectuele markeerder in transitieve datief constructies zoals in (4). De constructie in (4a) laat zien dat eten, net als koken in (2a), zowel in de aspectuele klasse van activities als in accomplishments thuishoort. Evenals in de inchoatieve constructie staat dit type constructie met zich geen duratieve bijwoordelijke bepaling toe. Dezelfde constructie met een optioneel se vinden we terug in het Spaans zoals (5) illustreert (Bonneau 1994, Nishida 1994, Zagona 1994):

(4)	a.	Zij eet in vijf minuten/ vijf minuten lang een appel	HAN/AN
	b.	*Zij eet zich vijf minuten lang een appel	HAN/AN
	c.	Zij eet zich (in vijf minuten) een appel	HAN/*AN
(5)	a.	El niño se comió una manzana	S
	b.	El niño comió una manzana	S
		‘Het kind eet (zich) een appel’

De constructies met zich/se vestigen de aandacht op het eindpunt van de activiteit waardoor het direct object in het geheel in de activiteit betrokken wordt. De objecten in (4c) en (5a) zijn ‘affected’ objects, dat wil zeggen dat respectievelijk een appel en una manzana volledig (op)gegeten worden.

Alle besproken constructies in het HAN, Frans en Spaans zijn onaanvaardbaar in het AN. Willen we in het AN, net als in de zich/se-constructies (zie (6a)), een affected object creëren dan kan dat onder andere door de zogenaamde aspectuele prefixen en partikels. Partikels als op en prefixen als be- in respectievelijk (6b) en (6c) zijn wel geanalyseerd als hoofden van een aspectuele Small Clause (SC) (Mulder 1992):

(6)	a.	Het kind eet zich een appel	HAN/*AN
	b.	Het kind eet een appel op	HAN/AN
	c.	Het kind besmeert een boterham	HAN/AN

Wanneer we nu terugkeren naar de inchoatieve constructies in het AN dan blijken de volgende observaties van belang te zijn:

• zich kan of moet verschijnen in de inchoatieve constructies indien het werkwoord vergezeld gaat van (i) een aspectuele prefix zoals in (7) of van een aspectueel

[p. 123]

partikel als in (8). Merk op dat deze constructies uitsluitend thuishoren in de klasse accomplishments:

(7)	a.	Het gerucht verspreidt zich *(een half jaar lang)	AN
	b.	De geschiedenis herhaalt zich *(een jaar lang)	AN
	c.	De zuurstof verbindt zich *(een minuut lang)	AN
(8)	a.	De suiker lost (zich) op *(een minuut lang)	AN
	b.	De stad breidt zich uit *(een half jaar lang)	AN
	c.	De gelegenheid biedt zich aan *(een minuut lang)	AN

• zich is uitgesloten bij werkwoorden die zonder aspectuele prefixen en/of partikels voorkomen en die zowel tot de klasse activities als tot accomplishments behoren, zoals respectievelijk buigen, smelten en koken in (9):

(9)	a.	Het riet buigt ?*(zich) in één minuut/één minuut lang	AN
	b.	De boter smelt *(zich) in één minuut/één minuut lang	AN
	c.	Het ei kookt *(zich)in één minuut/één minuut lang	AN

De AN-constructies in (10) laten een soortgelijk verschijnsel zien. Werkwoorden met de (perfectieve) prefixen ver- en over- en het partikel in nemen, zoals verwacht, zich:

(10)	a.	Hij vertikt zich *(een half jaar lang)	AN
	b.	Hij overeet zich *(een half jaar lang)	AN
	c.	Hij werkt zich in *(een half jaar lang)	AN

Ook opvallend in dit verband zijn de constructies in (11). Net als bij de aspectuele prefixen en partikels blijkt in (11a) dat zich alleen met een werkwoord als lachen gecombineerd kan worden als er een resultatief adjectief, zoals suf, aanwezig is. Onze observatie dat de aanwezigheid van zich hiervan afhankelijk is, wordt ook bevestigd door de constructie in (11b). In (11b) is suf een bijwoordelijke bepaling van hoedanigheid en aangezien er geen sprake meer is van een perfectief adjectief kan zich niet verschijnen:

(11)	a.	Hij lacht (*zich) suf	(suf = resultatief) AN
	b.	Hij lacht *(zich) suf	(suf = bijw. bep.) AN

Het bovenstaande wijst erop dat de aanwezigheid van zich in alle besproken constructies niet arbitrair is maar dat deze mede bepaald wordt door lexicale aspectuele markeerders zoals prefixen, partikels en adjectieven.

[p. 124]

We kunnen concluderen dat, hoewel het AN niet over het volledige paradigma van zich beschikt zoals het HAN en de Romaanse talen, in al deze talen dezelfde aspectuele restricties van toepassing lijken te zijn.

Bibliografie

Everaert, M. (1986). The syntax of reflexivization. Foris: Dordrecht.

Bonneau, J., J. Bruhn-Garavito & A. Libert. (1994). Feature checking and Spanish se. Paper presented at WECOL, UCLA.

Hulk, A. & L. Cornips. (1994). Réflexifs aspectuals. To appear in L. Nash & G. Tsoulas (eds), Proceedings of Langues et Grammaire 1.

Mulder, R. (1992). The aspectual nature of syntactic complementation. Unpubl. diss. HIL, University of Leiden.

Nishida, C. (1994). The Spanish reflexive clitic se as an aspectual class marker. Linguistics 32. 425-458.

Zagona, Karen. (1994). Compositionality of Aspect: evidence from Spanish aspectual se. communication LSRL 24. Los Angeles.

Zribi-Hertz, Anne. (1987). La réflexivité ergative en français moderne. Le français moderne 55. 23-54.