Tabu. Jaargang 25

[p. 117]

Focuspartikels en successief-cyclische verplaatsing
Sjef Barbiers

1. Focuspartikels als diagnostiek voor verplaatsing

In de analyse van Sportiche (1988) hebben de zinnen in (1a,b) de onderliggende structuur in (1c):

(1)	a	[Tous	les	enfants]i	ont	ti	vu	ce	film
		alle	de	kinderen	hebben		gezien	die	film
	b	[Les	enfants]i	ont	tous	ti	vu	ce	film
		de	kinderen	hebben	alle		gezien	die	film
	c	ont [VP [NP tous [NP les enfants]] vu ce film]

De basispositie van het subject tous les enfants is in de VP. De basispositie van de kwantor tous is in de subject-NP, links van de rest van het subject. Zin (1a) is het resultaat van verplaatsing van het gehele subject naar een hogere positie. In zin (1b) is tous achtergebleven in zijn basispositie en is de rest van het subject naar een hogere positie verplaatst. Als deze analyse juist is dan markeert tous in (1b) de basispositie van het subject. Dankzij deze eigenschap kan tous gebruikt worden bij het onderzoek naar syntactische structuur, en in het bijzonder als een diagnostiek voor verplaatsing (zie bijvoorbeeld Giusti 1990).

Scalaire focuspartikels zoals het Nederlandse maar hebben dezelfde eigenschap: ze kunnen bij verplaatsing van het argument waar ze bij horen achterblijven in de basispositie. De zinnen in (2) laten dit zien.

(2)	a	[CP Jan zei [CP dat ie [NP maar TWEE vogels] gezien had]]
	b	[CP [NP Maar TWEE vogels] zei Jan [CP dat ie ti gezien had]]
	c	[CP [NP TWEE vogels] zei Jan [CP dat ie maar ti gezien had]]
	d	[CP Jan heeft [NP TWEE jongens] verteld [CP dat ie maar een boek heeft gekocht]]
		#‘Jan heeft maar TWEE jongens verteld dat ie een boek heeft gekocht’
	e	[CP [PP Met EEN bezoeker]i zei Jan [CP dat ie maar ti gesproken had]]

In (2b) is het gehele object van gezien, [maar twee vogels], uit de ingebedde zin gehaald en verplaatst naar de specificeerder van de matrix-CP. In (2c) daarentegen is het partikel maar achtergebleven in de basispositie van het object. In (2c) hoort maar interpretatief bij het object: afgezien van het effect van topicalisatie betekent (2c) hetzelfde als de zinnen (2a,b). In (2d) kan maar niet interpretatief bij de NP twee jongens horen. De oorzaak hiervan is dat maar niet links-adjacent is aan de basispositie van deze NP. In (2d) is de NP twee jongens immers een argument van

[p. 118]

het matrix werkwoord vertellen. De basispositie van deze NP is dan ergens in de matrix-CP, terwijl maar zich de ingebedde zin bevindt. De zin in (2e) tenslotte laat zien dat PPs zich hetzelfde gedragen als NPs wanneer het gaat om de mogelijkheid een focuspartikel achter te laten terwijl de bijbehorende PP verplaatst wordt. Zie voor verdere bespreking Barbiers (1995).

2. Successief cyclische verplaatsing

De vraag rijst nu of het achterblijven van een focuspartikel beperkt is tot de basispositie van de bijbehorende constituent of dat een focuspartikel ook op een tussenlandingsplaats kan achterblijven. De zin in (3a) suggereert dat zoiets inderdaad kan. De zin in (3b) laat zien dat de mogelijkheid om maar op te vatten als een modificeerder van de NP twee vogels afhangt van verplaatsing van deze NP. Als de NP twee vogels in zijn basispositie blijft, zoals in (3b), dan is die mogelijkheid er niet.

(3)	a	[TWEE vogels]i zei Jan maar dat ie ti gezien had
		‘Jan zei dat ie maar TWEE vogels gezien had’
	b	Jan zei maar dat ie TWEE vogels gezien had
		#‘Jan zei dat ie maar TWEE vogels gezien had’

De meest gebruikelijke analyse van een topicalisatie zoals in (3a) is dat de getopicaliseerde constituent een tussenlanding maakt in de ingebedde [spec,CP]. Op grond van de zinnen in (4) moeten we echter concluderen dat maar in (3a) zich niet in de ingebedde [spec,CP] kan bevinden (Hans Bennis, p.c.).

(4)	a	[CP TWEE vogels had Jan maar gezegd [CP dat ie gezien had]]
	b	*[CP TWEE vogels had Jan gezegd [CP maar [C dat ie gezien had]]]

In (4a) gaat maar vooraf aan het matrix-werkwoord gezegd en kan dus niet in de ingebedde [spec,CP] staan. In (4b) kan maar alleen maar in de ingebedde [spec,CP] staan, want deze CP is het complement van het matrix werkwoord gezegd. Het resultaat is echter een ongrammaticale zin.

Waar bevindt maar zich in zinnen zoals (3a) en (4a) dan wel, en waarom bevindt maar zich daar? Het is aannemelijk dat maar zich niet hoger dan de matrix-VP bevindt: maar kan bijvoorbeeld niet voorafgaan aan een indirect object of een temporeel adverbium in de matrix-zin.

(5)	a	TWEE vogels had Jan (*maar) Piet (maar) gezegd dat ie gezien had
	b	TWEE vogels had Jan (*maar) gisteren (maar) gezegd dat ie gezien had

Als maar zich in de matrix-VP bevindt in een zin als (4a), dan lijkt dat de Barriersanalyse van A-bar verplaatsing (Chomsky 1986: 79) te ondersteunen. In deze analyse

[p. 119]

gaat de NP maar twee vogels eerst naar de ingebedde [spec,CP]. De NP kan vervolgens niet in één stap van de ingebedde [spec,CP] naar de matrix-[spec,CP]. De reden is dat de matrix-INFL zijn VP-complement niet L-markeert. Daardoor is deze VP een blokkerende categorie en een barrière. De matrix-IP erft de barrière-status van VP. Verplaatsing van de ingebedde [spec,CP] naar de matrix-[spec,CP] in één stap is dan een verplaatsing over twee barrières. Om een dergelijke schending van subjacentie te vermijden moet de NP eerst aan de matrix-VP adjugeren. De zin in (4a) krijgen we als maar in deze adjunctie-positie blijft staan terwijl de rest van de NP naar de matrix-[spec,CP] gaat. Deze analyse verklaart waarom maar in de matrix-zin interpretatief kan horen bij een NP die afkomstig is uit de ingebedde zin. De vraag waarom maar niet in de ingebedde [spec,CP] achter kan worden gelaten blijft echter onbeantwoord.

3. Een alternatief?

Omdat de Barriers-analyse van zinnen als (4a) niet verklaart waarom maar niet in de ingebedde [spec,CP] kan achterblijven, is het zinvol om op zoek te gaan naar een betere verklaring. We weten dat maar in elk geval in de basispositie van een bijbehorende NP kan achterblijven. Het ligt daarom voor de hand na te gaan of maar in zinnen als (4a) misschien toch de basispositie van NP in plaats van een tussenlandingsplaats markeert. De generalisatie zou dan zijn dat maar uitsluitend in de basispositie van een NP (of PP) kan achterblijven, en hier zou dan uit volgen dat maar niet in de ingebedde [spec,CP] kan worden gestrand.

Als maar in (4a) de basispositie van twee vogels markeert, dan moet twee vogels een argument van het matrix werkwoord gezegd zijn. Zoals (6) laat zien kan het werkwoord zeggen echter niet tegelijk een direct-object NP en een sententieel complement nemen. Een bijkomend probleem is dat het ingebedde werkwoord gezien hier geen intern argument heeft.

(6)	*Jan had [NP twee vogels] gezegd [CP dat ie had gezien]

Blijkens (7a) kan het werkwoord zeggen wel tegelijkertijd een van-PP en een sententieel complement selecteren (Marcel den Dikken, p.c.). Een analyse die de zojuist genoemde problemen op het eerste gezicht lijkt op te lossen is weergegeven in (7b).

(7)	a	Jan had [maar [PP van twee vogels]] gezegd dat ie ze gezien had
	b	[CP [PP [P ∅ [twee vogels]]]i had Jan maar ti gezegd [CP OPi dat ie ti gezien had]

In (7b) is de PP verplaatst vanuit de aangegeven positie in de matrixzin naar [spec,CP]; van is gedeleerd op PF. Het interne argument van het ingebedde werkwoord gezien is een fonologisch lege operator die verplaatst is naar de

[p. 120]

ingebedde [spec,CP]. Deze operator is gecoïndiceerd met twee vogels in de matrixzin.

Deze analyse kan echter niet gehandhaafd worden. Het contrast tussen (8a) en (8b) laat zien dat de PP op EEN meisje alleen maar een argument van het ingebedde werkwoord kan zijn. Getuige het contrast tussen (8c) en (8d) kan maar in de matrixzin staan en toch interpretatief bij deze PP horen, op voorwaarde dat deze PP wordt verplaatst naar de matrix-[spec,CP].

(8)	a	Ik dacht dat Jan [PP op EEN meisje] zou wachten
	b	*Ik dacht [PP op EEN meisje] dat Jan (op haar) zou wachten
	c	Ik dacht maar dat Jan [PP op EEN meisje] zou wachten
		#‘Ik dacht dat Jan maar op EEN meisje zou wachten’
	d	[CP [PP Op EEN meisje]i dacht ik maar [CP dat Jan ti zou wachten]]

We mogen hieruit concluderen dat de Barriers-analyse vooralsnog de beste verklaring biedt voor de beschreven feiten.

Bibliografie

Barbiers, S. (1995): The syntax of interpretation. Dissertatie HIL, Rijks-universiteit Leiden.

Chomsky, N. (1986): Barriers. MIT Press, Cambridge, Massachusetts.

Giusti, G. (1990): ‘Floating quantifiers, scrambling, and configurationality’. In Linguistic Inquiry 21, 633-641.

Sportiche, D. (1988): ‘A theory of floating quantifiers and its corollaries for constituent structure’. In Linguistic Inquiry 19, 425-499.