Tabu. Jaargang 25

[p. 112]

Symmetrie en asymmetrie
Peter Ackema en Ad Neeleman

1 Inleiding

De theorie van Kayne (1994) heeft twee belangrijke consequenties: er is een universele specificeerder-hoofd-complement basisvolgorde en verplaatsing is uitsluitend mogelijk naar links. In deze squib willen we laten zien dat basisstructuren symmetrisch zijn. Wat betreft verplaatsing is er wel een asymmetrie: hoofdverplaatsing naar rechts is onmogelijk. We suggereren dat dit geen consequentie is van een syntactisch principe, maar van parsingstrategieën.

2 Symmetrie

Tot voor kort werd bij X-bar schema's meestal vermeld dat de volgorde van de constituenten in het schema irrelevant is. Complementen, specificeerders en bepalingen kunnen in principe zowel links als rechts van het hoofd verschijnen. Gezien het feit dat constituenten op een bepaald X-bar niveau aangehecht worden, verwachten we spiegelbeeldeffecten in de basis: de volgorde waarin twee elementen links van een hoofd verschijnen is het spiegelbeeld van de volgorde waarin die elementen rechts van het hoofd verschijnen. Zie (1).

(1)	[XP1 [XP2 [Y] XP2] XP1]

Dat met name argumenten in veel gevallen niet de mogelijkheid hebben om aan beide zijden van het hoofd te verschijnen ligt aan de zichtbaarheidseis: aan argumenten moet casus worden toegekend in een bepaalde richting en soms ook nog onder adjacentie. Elementen binnen de VP die aan beide zijden van het hoofd gegenereerd kunnen worden vertonen echter inderdaad spiegelbeeldeffecten. Hun distributie bevestigt dus de traditionele visie dat basisstructuren symmetrisch zijn.

Een bekend voorbeeld zijn de spiegelbeeldeffecten bij PP-over-V in het modern Nederlands. Een meer spectaculair voorbeeld is te ontlenen aan het Middelnederlands, waar (waarschijnlijk vanwege het nog aanwezige morfologische casussysteem) DP-argumenten en secundaire predicaten aan beide zijden van het werkwoord konden verschijnen:

(2)	a.	So suldy [[den coeke]1 [[in stucken]2 wryven]]
	b.	Si hebben [[gevaerwet [root]2] [die straten]1]

Spiegelbeeldeffecten kunnen niet alleen waargenomen worden binnen één taal, maar ook tussen talen. Zo blijkt de volgorde van adverbia in het Nederlands het

[p. 113]

spiegelbeeld van de volgorde van post-verbale adverbia in het Engels (zie (3)). Dat in (3b) yesterday inderdaad hoger is aangehecht dan het links ervan staande passionately wordt bevestigd door het feit dat onder VP-vooropplaatsing yesterday wel, maar passionately niet kan worden achtergelaten (zie (4)).

(3)	a.	dat Jan [gisteren1 [vurig2 [een meisje kuste]]]
	b.	John [[[kissed a girl] passionately2] yesterday1]
(4)		John always wanted to kiss a girl...
	a.	and [kiss a girl]i he did ti yesterday
	b.	*and [kiss a girl]i he did ti passionately

Spiegelbeeldeffecten doen zich niet alleen voor in het verbale domein, maar ook in het nominale. Dit blijkt bijvoorbeeld uit de volgorde van prenominale adjectieven in het Nederlands tegenover die van postnominale adjectieven in het Frans:

(5)	a.	Een [enorme1 [gele2 appel]]
	b.	Une [[pomme jaune2] énorme1]

Meer in het algemeen is de volgorde van determinatoren, telwoorden en adjectieven in talen waarin deze elementen rechts van het nomen staan in het merendeel van de gevallen omgekeerd aan de Nederlandse volgorde (zie Greenberg 1966):

(6)	a.	Determinator - telwoord - adjectief - nomen
	b.	Nomen - adjectief - telwoord - determinator

Een theorie die een universele onderliggende volgorde aanneemt, is gedwongen spiegelbeeldeffecten te verklaren met behulp van verplaatsingen. Dit leidt echter vaak tot een groot aantal verplaatsingen waarvoor onafhankelijke motivatie vooralsnog ontbreekt, zeker gezien het feit dat in een aantal gevallen, bijvoorbeeld (2), moet worden aangenomen dat deze verplaatsingen optioneel zijn.

3 Asymmetrie

Naast de hierboven genoemde symmetrieën, komen ook anti-spiegelbeeldeffecten voor. In een aantal nomen-initiële talen vertonen de afhankelijke elementen dezelfde volgorde als in nomen-finale talen (zie (7a)). Dit kan verklaard worden door één verplaatsing: hoofdverplaatsing van het nomen naar links. Nu blijkt er echter een fundamentele asymmetrie op te treden. Hoofdverplaatsing van het nomen naar rechts is onmogelijk: naast (6b) bestaan er geen talen die de volgorde in (7b) vertonen.

(7)	a.	Nomen - determinator - telwoord - adjectief
	b.	*Adjectief - telwoord - determinator - nomen

[p. 114]

De asymmetrie van hoofdverplaatsing tegenover de symmetrie van basisstructuren bestaat ook in het verbale domein. De aanname dat subjecten links of rechts van V' gegenereerd kunnen worden en objecten links of rechts van V levert een behoorlijke taaltypologie op. Daarnaast is in sommige talen sprake van hoofdverplaatsing van V naar links. Voorbeelden zijn VSO talen en talen met V2. Er lijken echter geen talen te bestaan waarin hoofdverplaatsing van V naar rechts voorkomt: een ‘verb last’ of ‘verb one but last’ regel is ons niet bekend (verderop zullen we kort iets over Verb Raising opmerken).

Gegeven de in paragraaf 2 genoemde spiegelbeeldeffecten is het niet aannemelijk dat de syntaxis fundamenteel asymmetrisch is. Dit betekent dat een syntactische oorzaak voor de onmogelijkheid van hoofdverplaatsing naar rechts niet voor de hand ligt. In plaats daarvan willen we suggereren dat dit een gevolg is van bepaalde parsingstrategieën.

Ons voorstel is dat de parser in eerste instantie een (waarschijnlijk geordende) verzameling van mogelijke representaties van de input oplevert (waaruit de juiste representatie via een hier niet nader te specificeren procedure geselecteerd wordt). Zoals we hieronder zullen beargumenteren is het probleem met hoofdverplaatsing naar rechts dat de juiste representatie geen deel uitmaakt van de verzameling in eerste instantie door de parser opgeleverde structuren.

De set initiële representaties is onderhevig aan de eisen van X-bar theorie (waaronder dus de symmetrie van basisstructuren) en aan de volgende twee parsingstrategieën:

(8)	a.	Introduceer geen sporen zonder reden
	b.	Houd er rekening mee dat elk element verplaatst kan zijn

Het gevolg is dat de parser het eerste element in een string op een linkertak zal zetten. Het zou alleen op een rechtertak kunnen staan als er eerst een nog niet gemotiveerd spoor wordt geïnserteerd. De boom blijft vervolgens rechtsvertakkend (d.w.z. elke XP vormt een linkertak), totdat de parser een hoofd tegenkomt. Nu zijn er, vanwege (8b), twee alternatieven. In het eerste alternatief is het hoofd niet verplaatst. De boom wordt dan na het hoofd linksvertakkend (gegeven de symmetrie van basisstructuren). In het tweede alternatief is het hoofd wel verplaatst, zodat de vertakkingsrichting constant blijft. Merk op dat in dit tweede alternatief de vertakkingsrichting uiteraard wel verandert na de introductie van het spoor van het hoofd. Merk verder op dat bij XPs de parser de vertakkingsrichting nooit zal veranderen (ook niet als gehypothetiseerd wordt dat ze in hun basispositie staan), aangezien niet XPs maar hoofden spiegelcentra zijn (zie (1)).

Bekijk nu hoe de parser de string XP-XP-XP-V-XP-XP-XP analyseert (waarbij we de interne structuur van de XPs negeren). Bij de eerste XP wordt genoteerd dat hij op een linkertak staat. Aangezien de vertakkingsrichting niet kan veranderen voordat de parser een hoofd tegenkomt, geldt dit ook voor de volgende XPs. Na het werkwoord heeft de parser twee opties.

[p. 115]

In een optie, namelijk die waarin V verplaatst is, verandert de vertakkingsrichting en worden alle volgende XPs op een rechtertak geplaatst. Het resultaat is gegeven in (9) (waar ‘LT’ staat voor ‘linkertak’ en ‘RT’ voor ‘rechtertak’).

(9)	XPLT XPLT XPLT V XPRT XPRT XPRT

Gegeven de symmetrie van syntactische structuren geldt voor elementen op linkertakken dat voorafgaan c-commanderen impliceert en voor elementen op rechtertakken het omgekeerde. De c-commandeerverhoudingen tussen linkertakken en rechtertakken is echter ongedefinieerd en zal dus door verdere analyse bepaald moeten worden. (Dit houdt ook in dat aan het werkwoord zelf geen LT/RT-specificatie toegekend zal worden in de verzameling initiële parses.)

De tweede optie is om de vertakkingsrichting na het hoofd niet te veranderen, onder de hypothese dat het hoofd verplaatst is. In dat geval zullen ook de volgende XPs op een linkertak gezet worden, totdat een spoor geïnserteerd wordt. Dit levert bijvoorbeeld (10) op als mogelijkheid (met het spoor in voorlaatste positie).

(10)	XPLT XPLT XPLT Vi XPLT XPLT ti XPRT

De parser kan deze string dus of als basisstructuur of als een structuur met hoofdverplaatsing naar links analyseren. Merk echter op dat een analyse waarin het werkwoord naar rechts is verplaatst ontbreekt. Vanwege (8a) mag er niet zonder reden een spoor geïntroduceerd worden. Dit betekent dat het spoor pas geïnserteerd kan worden als de parser het antecedent is tegengekomen. Bij verplaatsing naar rechts heeft dit tot gevolg dat het spoor geïnserteerd moet worden voor een of meer XPs met een al vastgelegde LT-specificatie. Dit terwijl de vertakkingsrichting na de positie van het spoor zou moeten veranderen. Introductie van een spoor op deze manier impliceert dus dat informatie die al in de parse is opgenomen veranderd moet worden, iets wat niet mogelijk is. Bij verplaatsing naar links doet dit probleem zich niet voor. Aangezien het antecedent aan het spoor voorafgaat, kan het spoor geïntroduceerd worden op het moment dat de vertakkingsrichting bepaald wordt.

Bovenstaande verklaring impliceert dat verplaatsing naar rechts wel mogelijk is als de LT/RT-specificaties na introductie van het spoor niet veranderd hoeven te worden. Dit is aan de orde in twee gevallen, namelijk bij XP-verplaatsing en bij hoofdverplaatsing die geen XPs (behorende bij dit hoofd) passeert (zodat er geen XPs zijn waarvoor een reeds toegekende LT-specificatie veranderd zou moeten worden). Dit betekent dat voor de hierboven besproken string nog twee mogelijkheden zijn: een parse met XP-verplaatsing naar rechts, bijvoorbeeld (11a), en een parse met string-vacueuze hoofdverplaatsing naar rechts, zoals in (11b).

(11)	a.	XPLT XPLT XPLT V XPRT ti XPRT XPRT
	b.	XPLT XPLT XPLT ti Vi XPRT XPRT XPRT

[p. 116]

Een gevolg is ook dat Nederlandse Verb Raising nog steeds als hoofdverplaatsing naar rechts geanalyseerd kan worden (mits geen XP die bij het ingebedde werkwoord hoort wordt gepasseerd):

(12)	XPLT XPLT XPLT ti V Vi

Bibliografie

Greenberg, Joseph (1966). ‘Some universals of grammar with particular reference to the order of meaningful elements.’ In: J. Greenberg (ed.) Universals of Language (2e editie), 73-113. MIT Press, Cambridge.

Kayne, Richard (1994). The Antisymmetry of Syntax. MIT Press, Cambridge.