Tabu. Jaargang 24

[p. 141]

[Nummer 4]

Partikelwerkwoorden in het Nederlands
Guido Vanden Wyngaerd

1 Inleiding

De Nederlandse partikelwerkwoorden^* vallen uiteen in twee categorieën, die verschillen m.b.t. de scheidbaarheid van het partikel, de vorm van het voltooid deelwoord, het klemtoonpatroon, de mogelijkheid om een dat-zin te nemen, en de aard van de Casus die toegekend wordt. Uitgaande van het voorstel aangaande objectcontrolewerkwoorden in Mulder (1991, 1992), zal ik een analyse ontwikkelen die deze verschillen, of tenminste een aantal ervan, verantwoordt. De voorgestelde analyse heeft belangrijke implicaties voor de theorie over argumentstruktuur, waar ik in de slotsectie op in zal gaan.

* Het onderzoek waarover in dit artikel gerapporteerd wordt werd mogelijk gemaakt door een beurs van Postdoctoraal Onderzoeker aan de auteur vanwege het Belgische Nationaal Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek (NFWO). Ik ben dank verschuldigd aan het publiek op de TABU-dag te Groningen voor hun vragen en opmerkingen.

2 Twee klassen van partikelwerkwoorden

Bij de eerste klasse van partikelwerkwoorden, die ik de scheidbare partikelwerkwoorden zal noemen, bestaat de mogelijkheid om het partikel te scheiden van het werkwoord (bv. aanzetten, aanraden, opdragen, toestaan); dit gebeurt optioneel bij verb raising, en verplicht bij V2. Bij de onscheidbare partikelwerkwoorden (bv. overtuigen, overreden, overhalen) volgt het partikel steeds braafjes het werkwoord.

(1)	a	dat ik Jan (aan) heb willen (aan)-raden om...
	b	Ik (*aan)-raad Jan (aan) om...
(2)	a	dat ik Jan (*over) heb willen (over)-tuigen om...
	b	Ik (over)-tuig Jan (*over) om...

Het tweede verschil betreft de vorm van het voltooid deelwoord, en met name de aan- of afwezigheid van het prefix ge-: dit laatste komt tussen partikel en werkwoord bij de scheidbare partikelwerkwoorden, maar is afwezig bij de onscheidbare.

(3)	a	aan-ge-rad-en
	b	over-tuig-d

Ook het klemtoonpatroon correleert met dit onderscheid: scheidbare partikels dragen klemtoon, bij onscheidbare blijft de klemtoon op de werkwoordstam. Dit is vast te stellen bij een werkwoord als overhalen, dat naargelang de spreker scheidbaar of onscheidbaar is, met correlerend klemtoonpatroon. De klemtoon kan ook betekenisonderscheidend werken, als in het minimale paar in (4).

[p. 142]

(4)	a	OVER-lopen (als in: de spion liep over naar de vijand)
	b	over-LOPEN (als in: iem. overlopen=iem. te vaak bezoeken)

De drie bovenstaande correlaties zijn, voor zover ik kan zien, uitzonderingsloos. De resterende zijn minder vast, en soms heel wat minder eenduidig. Zo stelt Mulder (1991, 1992) vast dat dat-zinnen onmogelijk zijn bij objectcontrolewerkwoorden, een onmogelijkheid die hij relateert aan zijn voorstel m.b.t. objectcontrolewerkwoorden (cf. onder), maar noteert hij tegelijk een uitzondering, de zin in (5b).

(5)	a	*Clyde zet Bonnie aan dat hij de bank berooft.
	b	Marie overtuigde Jan dat ze een magnetron nodig had.

Mulders argument lijkt te zijn dat (5b) een geïsoleerd geval is (samen met overreden), een indruk die men licht kan opdoen wanneer men naar objectcontrolewerkwoorden kijkt, maar die fout blijkt als men ook subjectcontrolewerkwoorden in de beschouwing betrekt (bv. voorzien, voorspellen, ondervinden, (ver)onderstellen, achterhalen, aanvaarden, weerleggen). In grote lijnen is het zo dat het onderscheid tussen (5a) en (5b) gelijk loopt met het onderscheid tussen respectievelijk onscheidbare en scheidbare partikelwerkwoorden, d.w.z. de scheidbare staan geen dat-zin toe, de onscheidbare wel.

De situatie m.b.t. de Casus van het object is enigszins complex. Bij de onscheidbare partikelwerkwoorden wordt de Casus van het object geabsorbeerd onder passief en wordt het object een afgeleid subject dat congrueert met het werkwoord.

(6)	dat hij/*hem overtuigd werd om IP.

Dit suggereert dat we met een structurele objectiefcasus te maken hebben. De scheidbare partikelwerkwoorden vallen uiteen in twee categorieën: één ervan gedraagt zich zoals de onscheidbare, d.w.z. het object wordt een nominatief subject in de passiefconstructie (bv. aanzetten, uitnodigen, aanmoedigen); in de andere categorie kan het object zijn Casus behouden, d.w.z. het hoeft niet te congrueren met het werkwoord (al blijft die mogelijkheid bestaan), wat aanleiding geeft tot de veronderstelling dat het object inherente datiefcasus krijgt (bv. aanraden, opdragen, voorstellen). Dit wordt bevestigd door de mogelijkheid van een dubbel objectconstructie bij deze werkwoorden (iem. iets aanraden/opdragen/voorstellen). Voorbeelden van beide categorieën worden gegeven in (7a) en (7b).

(7)	a	dat hij/*hem werd aangezet om...
	b	dat ?hij/hem aangeraden werd om...

Hiermee ronden we de discussie af van de verschillen tussen de beide klassen van partikelwerkwoorden. In de volgende sectie zal de analyse voorgesteld worden.

[p. 143]

3 Analyse

Het feit dat bij de onscheidbare partikelwerkwoorden het partikel en het prefix van het voltooid deelwoord in complementaire distributie staan suggereert dat ze dezelfde plaats bezetten. Welke plaats zou dit kunnen zijn? als uitgangspunt neem ik Mulders (1991, 1992) analyse van objectcontrolewerkwoorden, zoals weergegeven in (8).

(8)	V [XP NP [φX^o [PP P IP]]]

Voor Mulder hebben alle objectcontrolewerkwoorden dezelfde structuur: ze nemen een small clause complement dat de ‘object’-NP en het sententiële complement (PP in (8)) gastvrijheid verschaft. Het hoofd van de small clause, aangeduid door φ, bevat het partikel; P is een infinitivale complementeerder, wat van het zinscomplement een PP maakt.

Ik zal Mulders voorstel op een aantal punten aanpassen, die te maken hebben met het onderscheid tussen scheidbare en onscheidbare partikelwerkwoorden. Wat de laatste betreft, neem ik aan dat de hoofdpositie van de small clause de plaats is waar zowel onscheidbare partikels als het ge- prefix van het voltooid deelwoord voorkomen. In dat geval is er in de structuur in het geheel geen P aanwezig, als volgt:

Dit verklaart meteen de complementaire distributie die we aantreffen tussen onscheidbaar partikel en prefix: ze bezetten dezelfde positie. Het hoofd van de small clause moet vervolgens incorporeren in het dominerende werkwoord; in het geval van het voltooid deelwoord wordt die stap gevolgd door een verdere incorporatie van het aldus gevormde complex in een dominerend inflectioneel hoofd, dat het -d/-en suffix bevat. Dat levert de volgende structuur op voor het voltooid deelwoord (waarbij F staat voor een niet nader gespecificeerd functioneel hoofd):

[p. 144]

Dit is ook de enige structuur die volgens de principes van Kayne (1993), en meer in het bijzonder het Lineaire Correspondentieaxioma (LCA), aan het circumfixale participium toegekend kan worden, zoals in detail uitgelegd in Vanden Wyngaerd (1994). Omgekeerd is het zo dat men, uitgaande van de structuur in (10) en van de idee dat participia afgeleid zijn door syntactische hoofdverplaatsing, ook automatisch bij (9) uitkomt. We kennen aldus aan Mulders structuur in (8) een breder toepassingsgebied toe: niet alleen is hij, mutatis mutandis, van toepassing op objectcontrolewerkwoorden, maar op alle partikelwerkwoorden, en zelfs op alle werkwoorden in het perfectum (cf. ook sectie 6 onder).^1.

Gegeven dat scheidbare partikelwerkwoorden hun participium wel met ge- vormen, zal het duidelijk zijn dat zij niet dezelfde structuur kunnen hebben. Concreet stel ik voor het partikel in deze gevallen een stapje lager in de structuur op te nemen, in het complement van het hoofd van de small clause.

Het hoofd X van de small clause blijft zelf leeg, behalve in het perfectum, waar het ge- bevat. Op die manier wordt de aanwezigheid van ge- in het participium van deze werkwoorden verantwoord. De prepositie P dient in dit geval niet te incorporeren, al kan ze wel afzonderlijk naar links verplaatst worden (cf. sectie 5 onder).

1. De extensie van objectcontrolewerkwoorden naar alle partikelwerkwoorden is in de meeste gevallen onproblematisch, daar in het Nederlands de objectcontrolewerkwoorden veelal een partikel hebben. Dit laat een residu van objectcontrolewerkwoorden zonder partikel (bv. dwingen, vragen), waarvoor Mulder een leeg partikel aanneemt.

[p. 145]

4 Verdere contrasten

De andere contrasten tussen de twee klassen partikelwerkwoorden zijn minder eenvoudig te verantwoorden. Wat de dat-zinnen betreft, stelt Mulder dat het hoofd van de small clause (φ in (8)) selectierestricties oplegt aan zijn complement. Men zou verder met Mulder (en Bennis en Hoekstra 1984) kunnen aannemen dat om-zinnen en dat-zinnen categoriaal verschillend zijn, d.w.z. respectievelijk PP en CP. Het SC-hoofd zou dan PP selecteren, en niet CP. Het probleem is de categoriale status van het hoofd van de SC zelf: het lijkt redelijk om aan te nemen dat dit een P is, daar de meeste partikels homofoon zijn met preposities. Maar er is onafhankelijke evidentie die suggereert dat een PP, en meer bepaald een om-zin, niet in het complement van P kan voorkomen; Bennis en Hoekstra (1984) citeren het volgende contrast:

(12)	a	Na dat we gegeten hadden,...
	b	*Na om gegeten te hebben,...

Uiteraard rijst zo de vraag waarom een om-zin wel in het complement van een partikel zou kunnen voorkomen. Om deze reden lijkt me Mulders analyse onhoudbaar. Mogelijk is de onmogelijkheid van dat-zinnen bij objectcontrolewerkwoorden met scheidbaar partikel terug te voeren op de semantiek ervan, en in het bijzonder de deontische modaliteit die in het complement aanwezig is. Dit wordt althans bevestigd door een scheidbaar objectcontrolewerkwoord als uitleggen, dat geen deontische modaliteit in het complement vereist, en wel een dat-zin toestaat maar geen infinitiefzin.

Wat het Casusonderscheid betreft, verschaffen de structuren in (9) en (11) mogelijk een verklaring voor de vastgestelde feiten. Bij de scheidbare partikelwerkwoorden beschikken we immers over twee NP-posities, het subject van de SC en het subject van PP. Deze zouden kunnen correleren met de mogelijkheid om ofwel een objectief-, ofwel een datiefcasus toe te kennen. Bij de onscheidbare partikelwerkwoorden is slechts een objectiefcasus mogelijk, wat de conclusie wettigt dat de datiefcasus toegekend wordt in de subjectspositie van PP.^2.

2. Wel problematisch zijn dan de werkwoorden bevelen en verzoeken, die volgens het criterium van de formatie van het voltooid deelwoord onscheidbare partikelwerkwoorden zijn (of in ieder geval toch de structuur in (9) hebben, met be-/ver- in de hoofdpositie van de SC; cf. Hoekstra, Lansu en Westerduin 1987), maar toch een datiefobject nemen: Hij/hem werd bevolen/verzocht om IP.

5 Verb raising

De hier voorgestelde structuur kan tot slot ook een verklaring verschaffen voor het feit dat verb raising uitgesloten is bij objectcontrolewerkwoorden en partikelwerkwoorden in het algemeen (Evers 1975: 40). Een voorbeeld met een partikelwerkwoord wordt gegeven in (13).

(13)	*dat hij het boek heeft ophouden te lezen.

In navolging van Mulder zal ik aannemen dat het partikel verb raising blokkeert. Dit veronderstelt dat het partikel geen deel kan uitmaken van een

[p. 146]

verbaal cluster, wat op zijn beurt een aparte regel veronderstelt die (scheidbare) partikels naar links kan verplaatsen, om woordvolgordes als in (1a) te verantwoorden. Wat meer is, de voorgestelde analyse laat toe om te generaliseren over verb raising bij partikelwerkwoorden en het IPP-effect: immers, in beide gevallen gaat het om een element dat de hoofdpositie van een complements-SC bezet (c.q. partikel of ge-). Het IPP-effect kan opgevat worden als een eliminatie van een element ge-, dat net als partikels geen deel kan uitmaken van een verbaal cluster.^3.

3. Een mogelijke reden waarom ge- geen onderdeel van het werkwoordscluster kan zijn wordt geschetst in Vanden Wyngaerd (1994).

6 Perfectiviteit en argumentstructuur

Als de structuur in (9) juist is, impliceert dat meteen ook dat alle werkwoorden potentieel transitief zijn, d.w.z. een werkwoord in het perfectum heeft steeds een XP complement die het prefix ge- bevat. Deze mogelijk controversiële conclusie kan op een aantal manieren geloofwaardig gemaakt worden. De stelling dat alle werkwoorden, ongeacht hun aspect, transitief zijn, wordt bv. verdedigd in Hale en Keyser (1993). Maar men zou ook kunnen aannemen dat die verplichte transitiviteit alleen geldt voorzover werkwoorden perfectief aspect vertonen. Zonder dat ze daarom deze stelling bewijzen, zijn er in de literatuur aanwijzingen te vinden voor het bestaan van correlaties tussen argumentsstructuur en perfectiviteit, die in de gewenste richting gaan. Zo stelt Postma (1994) vast dat een aantal werkwoorden die een ‘defectieve’, d.w.z. beperkte, argumentstruktuur hebben, tevens defectief zijn in het perfectum. Een voorbeeld zijn de Nederlandse werkwoorden dreigen en beloven, die beide een raising- en een controle-interpretatie toestaan; de eerste is argumentstruktureel defectief, in de zin dat ze een argument ontbeert dat in de controle-interpretatie wel aanwezig is. In het perfectum is echter alleen de controlelezing mogelijk, d.w.z. de argumentstruktureel defectieve raising variant heeft geen perfectum.

(14)	a	Jan dreigt/dreigde te vallen.
	b	Jan belooft/beloofde een goed geleerde te worden.
(15)	a	Jan heeft gedreigd te vallen.
	b	Jan heeft beloofd een goed geleerde te worden.

Een analoog geval is het paar lijken/schijnen: in vergelijking met lijken is schijnen argumentstruktureel defectief, in de zin dat het geen datiefargument toestaat (cf. (16)). Dit verschil loopt parallel met een verschil in mogelijkheid tot perfectivisering, getuige (17).

(16)	Dat lijkt/*schijnt mij juist.
(17)	Het heeft even geleken/*geschenen dat we zouden gaan winnen.

Door toevoeging van het partikel toe kunnen we verder de defectiviteit van schijnen opheffen.^4.

4. De toevoeging van toe heeft ook tot gevolg dat idioombrokken niet langer mogelijk zijn als geraised subject van schijnen, een observatie die zowel aan Alied Blom als aan Jan Koster toegeschreven schijnt te kunnen worden.

(i)	a	De poppen schijnen aan het dansen te zijn.
	b	*De poppen schijnen ons toe aan het dansen te zijn.

Het opheffen van de defectiviteit betreft dus niet alleen de datief, maar ook de externe argumentspositie.

[p. 147]

(18)	a	Het schijnt mij toe dat Jan het zal halen.
	b	Het heeft mij even toegeschenen dat Jan het zou halen.

Ook in de studie van Hopper and Thompson (1980) over transitiviteit zijn interessante aanwijzingen te vinden. Zij observeren dat ‘if the Aspect is perfective, the interpretation - other things being equal - has properties allowing the clause to be classsified as more transitive; but if the Aspect is imperfective, the clause can be shown on independent grounds to be less transitive’ (1980: 271).

7 Conclusie

De verschillen in het gedrag van de Nederlandse partikelwerkwoorden zijn terug te voeren op de positie die het partikel inneemt in de structuur: in een verplichte incorporatiepositie als hoofd van een complements-SC, of in een niet-incorporerende positie lager in de structuur. De voorgestelde analyse laat toe interessante parallellen te trekken tussen partikels en het voorvoegsel ge- van het voltooid deelwoord, met name wat betreft de structuur van dat deelwoord, en wat betreft gedrag in verb raising constructies.

[p. 148]

Bibliografie

Bennis, Hans en Teun Hoekstra (1984): ‘Gaps and parasitic gaps.’ In: The Linguistic Review 4, 29-87.

Evers, Arnold (1975): The transformational cycle in Dutch and German. Bloomington: Indiana University Linguistics Club.

Hale, Ken en Samuel Keyser (1993): ‘On argument structure and the lexical expression of syntactic relations.’ In: Ken Hale & Samuel Keyser (red.): The View from Building 20. Cambridge, Mass.: MIT Press.

Hoekstra, Teun, Moniek Lansu en Marion Westerduin (1987): ‘Complexe verba.’ In: Glot 10, 61-77.

Hopper, Paul en Sandra Thompson (1980): ‘Transitivity in grammar and discourse.’ In: Language 56, 251-299.

Kayne, Richard (1993): ‘The antisymmetry of syntax.’ ms., Cuny.

Mulder, René (1991): ‘An empty head for object control.’ In: NELS 21, 293-307.

Mulder, René (1992): The aspectual nature of syntactic complementation. University of Leiden: PhD Dissertation.

Postma, Gertjan (1994): ‘The interaction between argument structure and perfect tense.’ ms., Leiden.

Wyngaerd, Guido Vanden (1994): ‘IPP and the structure of participles.’ In: Groninger Arbeiten zur Germanistischen Linguistik 37, 265-276.

K.U. Brussel

Vrijheidslaan 17

B-1080 Brussel [e-mail]