Tabu. Jaargang 21

[p. 141]

Nogmaals partikelvooropplaatsing
Jack Hoeksema

De stelling in Hoeksema (1991) dat vooropgeplaatste uitdrukkingen niet noodzakelijk maximale projekties zijn in de zin van de X-bar theorie is in het artikel van Hans Bennis elders in dit nummer onder vuur komen te liggen. Bennis is van oordeel dat in ieder geval de feiten omtrent vooropplaatsing van partikels deze stelling niet wettigen. Het gaat hierbij om de vraag of in de zinnen onder (1) het vooropgeplaatste element een woordgroep is die kan worden opgevat als een maximale projektie.

(1)	a	Tegen stemde alleen de Centrumpartij
	b	Op gaat de zon in het oosten
	c	Uit voert Angola veel koffie

Het betoog in Hoeksema (1991) is vooral gericht tegen een analyse van deze zinnen als gevallen van ‘remnant-topicalization’ à la Den Besten en Webelhuth (1990), waarbij het vooropgeplaatste element gezien wordt als een volledige VP, met sporen op alle posities behalve die van het partikel. Bennis merkt hierover op: ‘Voor zover ik weet, heeft niemand dat ooit ergens beweerd, en ik kan mij ook niet voorstellen dat iemand dat serieus zou willen beweren’. Het lijkt mij niet van bijzonder groot belang of iemand een dergelijke analyse daadwerkelijk in woord of geschrift heeft voorgesteld; waar het mij om ging is dat binnen de verzameling van assumpties waarbinnen bijvoorbeeld Den Besten en Webelhuth werken, en voorzover ik meende te weten ook Bennis, een afleiding van de zinnen in (1) door middel van VP-vooropplaatsing heel goed mogelijk is. Uit het feit dat Bennis zich niet kan voorstellen dat iemand deze voorspelling van de remnant-topicalization theorie serieus zou willen nemen, leid ik af dat Bennis die theorie ook niet serieus kan nemen. Vreemd genoeg is het echter juist deze theorie die voor een andere klasse van vooropplaatsingen, vooropplaatsingen van werkwoorden zonder de bijbehorende komplementen en bepalingen (zoals in (2) hieronder), kan verklaren waarom dit geen uitzonderingen zijn op de regel dat alleen maximale konstituenten topikalisatie kunnen ondergaan.

(2)	Eten mag hij alleen vleesloze gerechten

Beter te volgen vind ik Bennis bij zijn argumentatie tegen de stelling in Hoeksema (1991) dat partikels zelf geen maximale woordgroepen kunnen vormen omdat ze geen komplementen of bepalingen toelaten. Bennis laat zien dat ik me hier (overigens net als een aanzienlijk deel van de literatuur) schuldig heb gemaakt aan een simplifikatie: Sommige partikels laten wel degelijk een aantal voorbepalingen toe (met name partikels met een

[p. 142]

temporele of ruimtelijke betekenis). Enkele van Bennis' voorbeelden staan in (3):

(3)	a	Jan schoot de bal pal over
	b	Mijn horloge loopt een beetje voor

Wanneer we nu het partikel vooropplaatsen, moet de voorbepaling mee, geheel conform de stelling dat een volledige maximale woordgroep vooropgeplaatst dient te worden (vergelijk (4) en (5)):

(4)	a	Pal over schoot Jan de bal
	b	Een beetje voor loopt ook mijn horloge
(5)	a	*Over schoot Jan de bal pal
	b	*Pal schoot Jan de bal over

Bennis heeft ook een antwoord op een ander argument van Hoeksema (1991) voor de stelling dat partikels geen maximale projekties zijn. Ik redeneerde als volgt: Indien partikels hun eigen maximale projektie vormen, dan valt het niet goed in te zien, waarom zij geïncorporeerd kunnen worden in de verbale eindgroep, maar andere maximale groepen niet. Bennis gaat er daarentegen vanuit, dat het hoofd van een partikelgroep door middel van hoofdverplaatsing aangehecht wordt aan een werkwoord dat dan via Verb Raising deel uit gaat maken van een werkwoordelijke eindgroep. Waarom deze mogelijkheid niet is weggelegd voor andere hoofden (bijvoorbeeld zelfstandige naamwoorden of adjektieven) - tenzij deze zelf als partikel kunnen worden opgevat - blijft vooralsnog enigszins duister. Bennis geeft een interessant argument voor hoofdverplaatsing. Wanneer een partikel een voorbepaling heeft, blijft deze buiten de verbale eindgroep bij incorporatie van het partikel. Het volgende voorbeeld illustreert deze observatie:

(6)	a	dat hij de bal [twee meter over] heeft geschoten
	b	dat hij de bal [twee meter ti] heeft over geschoten
	c	*dat hij de bal heeft [twee meter over] geschoten

Merk echter op, dat dit type splitsing niet altijd even goed is:

(7)	a	*dat hij de bal [vlak t] wou over schieten
	b	*dat hij de bal [pal t] liet naast schieten

Vermoedelijk spelen hierbij twee faktoren een rol: (a) de aard van de voorbepaling (NP-achtige bepalingen zoals twee meter lijken het gemakkelijkst te kunnen worden afgesplitst) en (b) de hulpwerkwoorden in de eindgroep. Mij komt het althans voor dat de werkwoorden willen en laten ook bijdragen aan de ongrammatikaliteit van de voorbeelden in (7), en dat bijvoorbeeld hulpwerkwoorden van tijd de gewraakte afsplitsing eerder kunnen velen:

[p. 143]

(8)	a	?dat hij de bal [vlak t] heeft over geschoten
	b	?dat hij de bal [pal t] heeft naast geschoten

Als we (6b) inderdaad moeten zien als een geval van hoofdverplaatsing, dan is het niet goed te begrijpen waarom een verandering in de keuze van de voorbepaling tot een duidelijk slechter resultaat zou leiden. En als er echt een verschil is tussen (7) en (8), dan lijkt het er veel eerder op dat bepalingen zoals vlak en pal bepalingen bij een komplex predikaat vormen (zodat we een verschil kunnen maken tussen de reeksen heeft over geschoten (laat vlak marginaal toe) en wou over schieten (laat geen vlak toe)).

Het verschil tussen vlak en tien meter laat zich op verschillende manieren interpreteren. Ten eerste als een geval van scrambling. Als tien meter een XP is en vlak niet, dan zou men wellicht kunnen verwachten dat de eerste uitdrukking zich gemakkelijker van het partikel verwijdert dan de tweede via het proces van scrambling (ook wel bekend als adjunktie). Onverklaard blijft dan wel waarom de partikelgroep die overblijft na het wegdrijven van de voorbepaling zich kan laten incorporeren. Een andere uitleg is gesuggereerd in Van der Zee (1982). De argumenten van Van der Zee hebben betrekking op de analyse van afsplitsing uit voorzetsel-groepen die is voorgesteld in Zwarts (1978). Zwarts merkte op dat voor-bepalingen van het type twee meter naar voren kunnen worden gehaald en als restant bij samentrekking kunnen dienen. Vgl.:

(9)	a	Twee meter stond de agent achter de grootvorstin
	b	De ene agent stond twee meter achter de grootvorstin en de andere drie meter

Van der Zee merkt echter op dat wanneer men het predikaat verandert, ook de akseptabiliteit van dergelijke vooropplaatsingen en samentrekkingen kan veranderen. De volgende zinnen illustreren dit:

(10)	a	*Twee meter peuterde de agent achter de hofmaarschalk in zijn neus
	b	*De ene agent peuterde twee meter achter de hofmaarschalk in zijn neus en de andere drie meter

Deze gegevens lijken sterk op vergelijkbare data voor PP-uit-NP vooropplaatsing (cf. het bekende verschil tussen Over wie heb je een boek gelezen? en *Over wie heb je een boek verbrand?). Voor PP-vooropplaatsing wordt dikwijls verondersteld dat er sprake is van een heranalyse, waarbij de PP niet meer als deel van de NP wordt opgevat, maar als een apart argument van het werkwoord. Naar analogie daarvan zou men ook kunnen voorstellen dat maat-bepalingen als twee meter in een losser verband met het partikel (of de PP) staan dan woordjes als pal en vlak. Dit wordt nog onderstreept door het feit dat deze laatste uitdrukkingen niet alleen vooropgeplaatst kunnen worden of als restant bij samentrekking kunnen optreden:

[p. 144]

(11)	a	*Pal schoot hij over
	b	*De een schoot wel acht meter naast en de ander pal

Samenvattend: Bennis' veronderstelling dat remnant-topicalisatie onmogelijk de bron en oorsprong van partikelvooropplaatsing kan zijn valt moeilijk te rijmen met zijn these dat vooropplaatsing van niet-maximale kategorieën niet dient te worden aangenomen. De status van partikelgroepen (woordgroepen met als kern een partikel) is niet helemaal duidelijk. Dat ze bestaan lijkt niet te ontkennen, maar waarom er soms splitsing kan optreden, en soms niet, alsook wat daarbij de rol van de werkwoorden in de verbale eindgroep is, blijft een wat duistere zaak, waarop, althans in mijn ogen, het door Bennis aangeroepen mechanisme van hoofd-verplaatsing maar weinig licht heeft geworpen.

Bibliografie

Den Besten, J.B. en G. Webelhuth (1990) ‘Stranding’. In: G. Grewendorf en W. Sternefeld (red.), Scrambling and Barriers, Benjamins, Amsterdam-Philadelphia, p. 77-92.

Hoeksema, J. (1991), ‘Theoretische aspekten van partikelvooropplaatsing’. In: TABU21-1, p. 18-26.

Van der Zee, N. (1982) ‘Samentrekking als transformationeel zorgenkindje’. In: GLOT 5-1, p. 77-106.

Zwarts, F. (1978) ‘Extractie uit prepositionele woordgroepen’. In: A. van Berkel e.a. (red.), Proeven van Neerlandistiek, Nederlands Instituut, Rijksuniversiteit Groningen.