Tabu. Jaargang 21

[p. 127]

Afasie en taalverwerkingsmodellen
Roelien Bastiaanse

1 Inleiding^*

Sinds enige tijd bestaat er binnen de taalwetenschap belangstelling voor taalstoornissen. Deze belangstelling komt voort uit het feit dat de taalwetenschap zich steeds meer richt op de cognitieve aspecten van taalverwerking; taalstoornissen kunnen enige helderheid verschaffen over hoe het nu eigenlijk in ons hoofd toegaat. Met name door het bestuderen van afasiepatienten, mensen die voorheen de volledige beschikking over hun taalvermogen hadden maar ten gevolge van hersenletsel linguïstische uitvallen vertonen, kunnen theorieën met betrekking tot taal getoetst worden. Zo is men tot de conclusie gekomen dat de indeling in morfosyntaxis, semantiek en fonologie psycholinguïstisch gezien een bruikbare en reële indeling is. Bij afasiepatiënten kunnen op deze niveaus selectieve stoornissen voorkomen.

In het verleden (zestiger, zeventiger en begin tachtiger jaren) werden veelal groepsstudies verricht om de onderliggende stoornissen bij verschillende typen afasie (bijvoorbeeld een afasie van Broca of Wernicke) vast te stellen. Dit heeft nogal tegenstrijdige resultaten opgeleverd. Zo zijn de verschijnselen die zich voordoen bij een Broca-afasie^1. beschreven als zijnde het gevolg van een onderliggende stoornis in de syntactische verwerking (bijvoorbeeld Zurif, Caramazza & Myerson, 1972; Caramazza & Zurif, 1976), in de fonologische verwerking (Kean, 1977, 1979), in het mappen van syntactische en semantische informatie (Linebarger, Schwartz & Saffran, 1983; Black, Nickels & Byng, 1991) en in het korte-termijngeheugen (Kolk & Van Grunsven, 1985; Kolk & Heeschen, 1990). Grodzinsky (1990) veegt uitvoerig de vloer aan met al deze verklaringen en geeft een grondige analyse van de morfosyntactische kwaliteiten van agrammatische patiënten. Dat er vanuit de neurolinguïstiek nogal wat kritiek is op zijn werk, is waarschijnlijk mede het gevolg van zijn pedante en arrogante toon.

Eén oorzaak voor deze verschillende verklaringen is dat er veelal gebruik gemaakt wordt van kleine groepen patiënten, die over het algemeen slecht geselecteerd zijn. Als de criteria voor wat wel en wat geen Brocapatiënt is in deze onderzoeken in ogenschouw genomen worden, blijkt dat niet iedereen hetzelfde verstaat onder afasie van Broca.^2.

In de jaren tachtig is een nieuwe trend ontstaan binnen de afasiologie, geïnitieerd door de cognitieve neuropsychologie: de case study. Op basis van case studies zijn taalverwerkingsmodellen opgesteld die ondersteuning bieden bij het vaststellen van de onderliggende deficieten van afasiepatiënten.^3. Een groot voordeel van het werken met dergelijke modellen is dat stoornissen nauwkeuriger in kaart gebracht kunnen worden, waardoor het mogelijk wordt om zorgvuldiger patiënten te selecteren voor een groepsstudie. In plaats van

* Ik dank Jan de Jong, Sietze Looyenga en Ron van Zonneveld voor hun zeer waardevolle opmerkingen bij een eerdere versie van dit artikel.

1. Voor een beschrijving van ‘Broca-afasie’ verwijs ik naar Bastiaanse, Jonkers en Ruhland (1991).

2. Zo worden er Brocapatiënten beschreven met en zonder begripsstoornissen, met en zonder telegramstijl en met en zonder expressie. Sinds enige tijd is de opvatting populair dat er niet meer over afasiesyndromen moet worden gesproken (dus de vermelding Brocapatiënt is uit den boze), maar dat de symptomen moeten worden beschreven. Dit hangt natuurlijk nauw samen met de populariteit van case studies ten opzichte van groepsstudies.

3. Overigens zijn deze verwerkingsmodellen niet alleen van belang voor afasiologisch onderzoek; bij onderzoek naar dyslexie wordt ook van deze modellen gebruik gemaakt (het logogenmodel is zelfs ontwikkeld naar aanleiding van dyslexieonderzoek!).

[p. 128]

een groep afasiepatiënten met woordvindingsstoornissen te onderzoeken, zoals vroeger gebeurde (en helaas soms nog steeds gebeurt), kan men nu patiënten met eenzelfde onderliggende stoornis (bijvoorbeeld een stoornis in het oproepen van woorden of een stoornis in de opslag van woorden, zie onder) vergelijken. Het samennemen van patiënten met verschillende onderliggende stoornissen onder de noemer ‘woordvindingsproblemen’ veroorzaakt vanzelfsprekend vertroebeling van de resultaten.

Een ander voordeel van dergelijke modellen is de directe aansluiting bij de klinische behoeften van de therapeuten: alleen als de onderliggende stoornis bekend is, kan men de patiënt adequaat behandelen (mooie voorbeelden hiervan zijn te vinden in de proceedings van het Symposium on therapeutic approaches in aphasia, 1991).

In dit artikel wil ik u doen kennismaken met enkele taalverwerkingsmodellen. De nadruk ligt daarbij op een taalverwerkingsmodel op woordniveau, omdat dit het meest getoetst is. Het is ontwikkeld door cognitieve neuropsychologen, maar voor linguïsten zeer bruikbaar. Na dit model zal een recent zinsbegripsmodel aan de orde komen dat is voortgekomen uit een nauwe samenwerking tussen neurolinguïsten en logopedisten. Tenslotte zal worden ingegaan op (het ontbreken van) een zinsproduktiemodel.

2 Taalverwerkingsmodellen

2.1 Een model op woordniveau: het Logogenmodel

Het Logogenmodel - spreek uit logogèn - is ontwikkeld door Morton (1969, 1979) en het zag er aanvankelijk uit als in Figuur 1.

Figuur 1 Het logogenmodel van Morton (1969, 1979)

De concepten liggen opgeslagen in het cognitieve systeem, de lexicale woordvormen in het logogensysteem. Dit logogensysteem geeft fonologische codes door aan de response-buffer die een vocale respons initieert. Vervolgens wordt het woord uitgesproken.

Dit Logogenmodel is vaak aangepast op basis van case studies met betrekking tot dyslexie, dysgrafie^4. en afasie. Uiteindelijk heeft dit geresulteerd in het model van Ellis & Young (1988)^5. dat hier in licht gewijzigde vorm is overgenomen (er zijn meerdere varianten in omloop en de modulen hebben niet altijd dezelfde naam, maar er bestaat weinig of geen wezenlijk verschil tussen de diverse modellen).

4. Er wordt hier gesproken over dyslexie en dysgrafie. In het Engels worden deze termen gebruikt om stoornissen in het lezen en schrijven aan te duiden. In het Nederlands worden de termen ‘dyslexie’ en ‘dysgrafie’ gebruikt voor stoornissen in de ontwikkeling van het lezen en schrijven. Verworven stoornissen in deze modaliteiten worden aangeduid met alexie en agrafie. Omdat het in dit artikel over lees- en schrijfstoornissen in het algemeen gaat, worden de meer algemene termen gebruikt.

5. Enkele minder relevante verbindingen en modulen zijn hier weggelaten om het geheel niet nodeloos ingewikkeld te maken. Voor het complete model verwijs ik naar het genoemde boek van Ellis & Young (1988).

[p. 129]

Figuur 2 Het taalverwerkingsmodel op woordniveau van Ellis & Young (1988)

In het Auditieve Analyse Systeem worden de individuele spraakklanken geëxtraheerd uit de waargenomen spraak. Dit systeem is vrij flexibel van aard: verschillen in bijvoorbeeld accent en spreektempo beïnvloeden de werking niet, net zomin als achtergrondgeluiden. Is dit systeem beschadigd, dan lijdt de patiënt aan zogenaamde pure woorddoofheid en zal hij geen gesproken taal meer begrijpen^6.. Ook kan de patiënt geen gesproken taal herhalen. Men kan dit vergelijken met het horen van Chinees, terwijl men dit in het geheel niet kent.

In het Auditieve Input Lexicon worden bekende woorden herkend, hetgeen betekent dat de persoon het woord eerder heeft gehoord. Er wordt in dit stadium nog geen betekenis toegekend aan de gehoorde reeks klanken. Bij een selectieve stoornis in deze module herkent de patiënt de woorden van zijn eigen taal niet meer en kan hij geen lexicale-decisietaak uitvoeren. Voor hem zijn alle woorden niet-bestaand. Het taalbegrip zal dus slecht zijn. Het verschil met een patiënt met pure woorddoofheid ligt in het gegeven dat een patiënt met een stoornis in het Auditieve Input Lexicon in staat is te herhalen (door de route van het Auditieve Analyse Systeem naar Foneemniveau te gebruiken, zie onder).

Met behulp van de verbinding tussen het Auditieve Input Lexicon en het Semantische Systeem wordt de betekenis bij de gehoorde woordvorm gezocht. Is deze route gestoord, dan zal de patiënt slecht begrijpen, maar kan hij wel een lexicale-decisietaak uitvoeren en is hij wel in staat om te herhalen. Er is dan sprake van woordbetekenisdoofheid. Men kan het vergelijken met een

6. Bij alle aangegeven stoornissen moet men er rekening mee houden dat er zelden sprake is van een totale uitval. Vaak kan de patiënt de gestoorde module(s) en/of verbinding(en) nog wel enigszins gebruiken. Hoogfrequente woorden blijven vaak beter bewaard dan laagfrequente, concrete woorden worden beter beheerst dan abstracte. Ook kan de prestatie van moment tot moment verschillen. De ene dag zal de patiënt beter reageren op een aangeboden taak dan de andere dag. Afasie is nooit een zaak van alles of niets.

[p. 130]

zekere kennis van een vreemde taal als het Engels: van sommige woorden weet je dat ze tot het Engels behoren zonder dat je ook maar enig idee hebt over de betekenis (of slechts een vaag idee).

In het Semantische Systeem (in andere modellen ook wel aangeduid als het Cognitieve Systeem) zijn de woordbetekenissen gerepresenteerd. Een stoornis in het Semantische Systeem leidt tot een semantische stoornis die zich in alle modaliteiten (spreken, schrijven en begrijpen van gesproken en geschreven taal) zal manifesteren. Het Semantische Systeem is immers het hart van dit model. Met behulp van een nonverbale taak kan men onderzoeken of de stoornis gelegen is in het Semantische Systeem zelf of in de toegangsroutes. Categoriespecifieke stoornissen^7. ontstaan op dit niveau. Diepe afasie (betekenisverwisselingen in alle modaliteiten) ontstaat eveneens door een stoornis in het Semantische Systeem.

Aan de rechterzijde van het model zien we de visuele kant van deze modules. Het Visuele Analyse Systeem heeft drie functies: het identificeren van letters, het coderen van de positie van de letter in het letterreeks en het groeperen van losse letters tot een reeks. Een stoornis op dit niveau leidt tot zogenaamde perifere dyslexie, dat wil zeggen dat een patiënt niet in staat is de individuele letters te onderscheiden. Hij is ook niet in staat woorden te kopiëren.

In het Visuele Input Lexicon worden letterreeksen geïdentificeerd als woord. In dit stadium beslist een lezer of een woord al dan niet bekend voor hem is. Een stoornis zal leiden tot zogenaamde visuele dyslexie. De patiënt is niet in staat bestaande woorden te onderscheiden van niet-bestaande of maakt leesfouten als ‘beperking’ voor ‘bespreking’.

Als een woord in het Visuele Input Lexicon herkend is, kan de bijbehorende betekenis gezocht worden in het Semantische Systeem. Is de verbinding tussen deze twee modulen gestoord dan is de patiënt wel in staat geschreven bestaande woorden van geschreven niet-bestaande woorden te onderscheiden, maar zal hij geschreven woorden niet begrijpen. Er is dan sprake van semantische-toegangsdyslexie of diepe dyslexie. De patiënt gebruikt semantische paralexieën, dat wil zeggen dat woorden vervangen worden door semantisch verwante woorden (bijvoorbeeld vrouw voor moeder).

Links onder is weergegeven hoe het produceren van gesproken woorden in zijn werk gaat. In het Fonologische Output Lexicon liggen de gesproken woordvormen opgeslagen. Bij een in het Semantische Systeem gekozen concept kan een lexicale woordvorm opgeroepen worden in dit Fonologische Output Lexicon. Het gemak waarmee een bepaalde woordvorm opgeroepen wordt, is sterk afhankelijk van woordfrequentie. Hoogfrequente woorden zijn makkelijker op te roepen dan laagfrequente. Dit geldt ook voor gezonde taalgebruikers: het ‘puntje van de tong’-verschijnsel treedt eerder op bij een woord als pipet dan bij een woord als koffie. Patiënten met een stoornis in het Fonologische Output Lexicon of in de verbinding tussen het Semantische Systeem en het Fonologische Output Lexicon lijden aan woordvindingsmoeilijkheden (anomie, amnestische afasie).

7. Een categoriespecifieke stoornis is een stoornis waarbij bepaalde semantische categorieën selectief gestoord zijn. De meeste beschrijvingen betreffen dierenamen, die slechter (of juist beter) bewaard zijn gebleven dan andere semantische klassen (zie bijvoorbeeld Warrington & McCarthy, 1983; Warrington & Shallice, 1984). Ook ander semantische categorieën kunnen selectief gestoord zijn, bijvoorbeeld groenten en fruit (Hart, Berndt & Caramazza, 1985), muziekinstrumenten (Visch, persoonlijke mededeling), kleuren (Damasio, McKee & Damasio, 1979; Davidoff & Ostergaard, 1984), lichaamsdelen (Dennis, 1976) en eigennamen (Semenza & Zettin, 1988; Bayer, 1991). Ook categoriespecifieke stoornissen voor bepaalde woordklassen zijn beschreven (McCarthy & Warrington, 1985; Zingeser & Berndt, 1988).

[p. 131]

De verbinding tussen het Auditieve Input Lexicon en het Fonologische Output Lexicon kan verklaren dat sommige patiënten in staat zijn bestaande woorden te herhalen en niet-bestaande niet, hoewel de verbinding tussen het Semantische Systeem en het Fonologische Output Lexicon niet voldoende functioneert.

De verbinding tussen het Fonologische Output Lexicon en het Foneemniveau (een tweerichtingspijl!) zorgt ervoor dat de fonologische woordvorm gekoppeld wordt aan een fonetische vorm en dat er een directe feedback is. Bij conductie-afasie is deze verbinding gestoord. Ook bij gezonde taalgebruikers functioneert deze verbinding niet altijd optimaal. Malapropismen zijn het gevolg van een ‘foutje’ in deze verbinding (bijvoorbeeld ‘je wordt op je wenkbrauwen bediend’).

Op Foneemniveau zijn de individuele spraakklanken gerepresenteerd. Is dit niveau gestoord dan worden fonemen vervangen door fonetisch gelijkende fonemen (bijvoorbeeld p voor b, t voor d). Men spreekt dan van verbale apraxie. Bij gezonde taalgebruikers zijn zogenaamde slips of the tongue (ook wel spoonerisms genaamd) te verklaren op dit niveau (bijvoorbeeld Jan is wel een drave diender).

Er is nog één verbinding aan de linkerzijde onbesproken gebleven en wel die tussen het Auditieve Analyse Systeem en het Foneemniveau. Deze verbinding zorgt ervoor dat niet-bestaande woorden herhaald kunnen worden. Sommige afasiepatiënten vertonen namelijk het vreemde beeld dat zij wel bestaande, maar geen niet-bestaande woorden kunnen herhalen. Soms is dit zelfs de enige stoornis die zij vertonen. Een dergelijke stoornis komt slechts door toeval aan het licht (auditieve fonologische agnosie, zie bijvoorbeeld Beauvois, Dérousné & Bastard, 1980). Om een dergelijke stoornis te kunnen beschrijven is er in het model een zogenaamde by-pass aangelegd.

Aan de rechterkant van het model zijn parallelle modulen te vinden voor schrijftaal. De verbinding tussen het Visuele Analyse Systeem en het Foneemniveau (de Grafeem-Foneemomzetting) wordt gebruikt om niet-bestaande woorden hardop voor te lezen. Als deze route gestoord is, kan de patiënt geen niet-bestaande woorden lezen (bestaande woorden worden via het Visuele Input Lexicon en het Fonologische Output Lexicon gelezen). Er is dan sprake van fonologische dyslexie.

In het Grafemische Output Lexicon ligt de spelling van bekende woordvormen opgeslagen. Een stoornis in deze module leidt tot het niet kunnen spellen en schrijven van onregelmatig gespelde woorden (regelmatig gespelde woorden kunnen via Foneem-Grafeemomzetting gespeld en geschreven worden). Er is dan sprake van oppervlakte dysgrafie. De input voor deze module komt van het Semantische Systeem. Functioneert deze verbinding niet goed, dan zal de patiënt semantische schrijffouten (semantische paragrafieën) maken. Er is dan sprake van diepe dysgrafie. Een andere vorm van input is die vanuit het Fonologische Output Lexicon. Functioneert deze route niet goed dan leidt dat tot slips of the pen, ook bij gezonde taalgebruikers (bijvoorbeeld in tweefout).

[p. 132]

Foneem-Grafeemomzetting kan gebruikt worden om niet-bestaande woorden te schrijven. Is deze route gestoord, dan zal de patiënt geen niet-bestaande woorden (bijvoorbeeld blief) kunnen schrijven. Er is dan sprake van fonologische dysgrafie.

Op Grafeemniveau bevinden zich de min of meer abstracte letterrepresentaties. Er bestaat geen onderscheid tussen grote en kleine letters of schrijf- en drukletters, zelfs niet tussen geschreven en gesproken letters. Een stoornis op dit niveau leidt tot lettersubstituties en slips of the pen. Er is dan sprake van perifere dysgrafie.

De verbinding tussen het Visuele Analyse Systeem en het Grafeemniveau zorgt ervoor dat bestaande en niet-bestaande woorden gekopieerd kunnen worden. Dit is niet een kwestie van simpel ‘natekenen’; deze route wordt ook gebruikt om bijvoorbeeld gedrukte taal om te zetten in handgeschreven taal.

VOORBEELD
EST is binnen de afasiologie wereldberoemd omdat hij een van de meest uitvoerig beschreven patiënten is (Kay & Ellis, 1987). Zijn spontane taal is vloeiend, maar er worden veel omschrijvingen gebruikt om woordvindingsmoeilijkheden te maskeren. Op een benoemtest blijkt dat EST in staat is hoogfrequente woorden te benoemen, maar minder vaak voorkomende woorden leveren grote problemen op. Hij is vaak in staat de eerste letter te geven, aan te geven uit hoeveel lettergrepen het woord bestaat en hij verwerpt verkeerd aangeboden eerste fonemen (als hij een plaatje van een zaag moet benoemen en de proefleider zegt ‘het begint met een t’, dan geeft hij aan dat dat niet goed is). Wordt hem de (juiste) eerste syllabe aangeboden, dan kan hij vaak het woord in het geheel oproepen. Het woordbegrip van EST is goed. Hij is niet in staat niet-bestaande woorden te herhalen. Het herhalen van bestaande woorden levert daarentegen geen enkel probleem op. Het hardop lezen is goed. De vraag luidt nu: waar bevindt zich de stoornis?^8.

8. Links boven in het model bestaan geen problemen. Het woordbegrip is goed. Dit impliceert dat het Auditieve Analyse Systeem, het Auditieve Input Lexicon en het Semantische Systeem intact zijn. In ieder geval is de route van het Auditieve Analyse Systeem naar het Foneemniveau gestoord: EST kan niet-bestaande woorden niet nazeggen. De vraag is natuurlijk of de stoornis zich in het Fonologische Output Lexicon of in de route tussen het Semantische Systeem en het Fonologische Output Lexicon bevindt. Zou het Fonologisch Output Lexicon zelf gestoord zijn, dan zou EST niet in staat moeten zijn bestaande woorden te herhalen en niet in staat moeten zijn hardop te lezen. Dat is hij wel. Dit betekent dat de stoornis gelegen moet zijn in de route tussen het het Semantische Ssteem en het Fonologische Output Lexicon. Maar het betekent tevens dat EST niet herhaalt via het Semantische Systeem. De route tussen het Semantische Systeem en het Fonologische Output Lexicon is kapot. Bestaande woorden herhaalt hij via de route Auditief Input Lexicon - Fonologisch Output Lexicon.

2.1.1 Neurologische evidentie

Niet iedere afasioloog is gecharmeerd van een dergelijk uitgebreid model. Hoewel mijns inziens het bestaan van patiënten met zeer specifieke stoornissen evidentie geeft voor een dergelijk model, zijn er mensen die de waarde betwisten (dit zijn vooral diegenen die in het verleden zelf tests hebben ontwikkeld en deze nu door bovenstaand model achterhaald zien, zoals Goodglass, 1990 en Kertesz, 1990).

Recentelijk is echter door Wise (1991) aangetoond dat er naast empirische evidentie ook neurologische evidentie bestaat voor (delen van) dit model. Met behulp van PET-scans heeft hij laten zien dat gezonde proefpersonen bij gebruik van het Auditieve Input Lexicon een ander (aangrenzend) hersendeel activeren dan bij gebruik van het Fonologische Output Lexicon. De gebieden die corresponderen met deze twee lexicons zijn gelegen in de linker temporaalkwab.

[p. 133]

2.1.2 Klinische implicaties

In Engeland is een test ontwikkeld, de PALPA-test (het acroniem staat voor Psycholinguistic Assessments of Language Processing in Aphasia; Kay, Lesser & Coltheart, te verschijnen), die gebaseerd is op dit model. Zo kan systematisch worden onderzocht welke modulen en verbindingen intact zijn en welke gestoord. Dit is van groot belang voor het opstellen van een therapieplan. Te vaak gebeurt het nog dat patiënten onvoldoende of onnauwkeurig getest worden, waardoor weinig effect van therapie verwacht mag worden. Of de patiënten ook zo gelukkig zullen zijn met een dergelijke test valt nog te bezien: afname duurt 24 uur en dan is slechts het woordniveau geanalyseerd. Niettemin is het instrument waardevol en de Vereniging voor Klinische Linguïstiek begint dan ook binnenkort met de vertaling en aanpassing van de test voor het Nederlandse taalgebied.

2.2 Een zinsbegripsmodel

Black, Nickels & Byng (1991) hebben onderzoek verricht naar het auditieve zinsbegrip bij patiënten met een afasie van Broca en bij gezonde proefpersonen. Zij gingen daarbij uit van het zinsbegripsmodel zoals dat in Figuur 3 is weergegeven.

Figuur 3 Het zinsbegripsmodel van Black e.a. (1991)

[p. 134]

Het model spreekt min of meer voor zich. Nadat de akoestisch-fonetische analyse heeft plaats gevonden, wordt de informatie fonologisch verwerkt, waarbij een beroep wordt gedaan op het fonologische lexicon. Deze operaties resulteren in een prosodisch-fonologische structuur. Deze structuur wordt syntactisch verwerkt en tegelijkertijd worden de lexicaal-syntactische eigenschappen gezocht bij de informatie die vrij komt uit het fonologische lexicon. De integratie van de syntactische verwerking en de lexicaalsyntactische eigenschappen leidt tot een syntactische structuur, waarin de lineaire volgorde van de elementen en de belangrijkste structurele relaties tussen de elementen gespecificeerd zijn, zodat er bijvoorbeeld een Subject-Verb-Object-structuur ontstaat. Met behulp van de lexicaal-semantisch-pragmatische eigenschappen vindt de logico-semantische en pragmatische verwerking plaats. Hierbij bepalen de lexicaal-semantisch-pragmatische eigenschappen van het werkwoord de semantische rollen. Tijdens de logicosemantische en pragmatische verwerking wordt elke semantische rol in een bepaalde positie van de syntactische structuur gezet (het mappen). Zo kan bijvoorbeeld in een actieve zin de Agens in de subjectpositie geplaatst worden en de Patiëns in de Direct-Objectpositie. Dit alles resulteert in een semantisch-pragmatische structuur, die de betekenis van de zin representeert.

VOORBEELD
Sommige Brocapatiënten ondervinden vooral problemen met het integreren van syntactische informatie en semantische informatie (een zogenaamd mappingprobleem), dat wil zeggen dat zij niet in staat zijn de juiste semantische rollen toe te kennen aan de constituenten in een zin. Eenvoudige reversibele zinnen als de jongen kust het meisje worden vaak goed begrepen doordat de regel ‘eerste NP is actor’ (de canonieke volgorde in het Nederlands) toegepast kan worden. Passieve zinnen als de jongen wordt door het meisje gekust zijn moeilijker: toepassing van de regel ‘eerste NP is actor’ leidt tot een verkeerde interpretatie. Dit is geen morfosyntactisch probleem: als de patiënt gevraagd wordt grammaticaliteitsoordelen te geven over zinnen als de koe wordt door de boer gemolken en de boer wordt door de koe gemolken zal hij daar weinig problemen mee hebben. Brocapatiënten met een mappingprobleem zijn significant beter in het geven van grammaticaliteitsoordelen dan in het begrijpen van reversibele zinnen (zie bijvoorbeeld Linebarger, Schwartz & Saffran, 1983). Er is dus geen sprake van een morfosyntactische stoornis bij (alle) Brocapatiënten, zoals wel wordt beweerd (zie bijvoorbeeld Miceli, Mazzucchi, Menn & Goodglass 1983; Grodzinsky, 1990), maar, zoals gezegd, van een probleem met het mappen van de semantische rollen in de syntactische posities.

Andere patiënten zijn niet in staat de goede lexicale vorm bij de fonologische vorm te kiezen (Vermeulen, 1982) en bij demente patiënten schort het nogal eens aan het vermogen om een juiste semantisch-pragmatische structuur samen te stellen.

Dit model is vrij nieuw en de bijbehorende tests zijn nog niet als één geheel op de markt gebracht.

[p. 135]

2.3 Zinsproduktiemodellen

Helaas is er geen zinsproduktiemodel beschikbaar dat gebaseerd is op taalstoornissen ten gevolge van neurologisch letsel. Wel zijn er enige modellen beschikbaar die ontwikkeld zijn naar aanleiding van produktiestoornissen van gezonde taalgebruikers (versprekingen).

Zo is er het produktiemodel van Garrett (1976, 1982, 1988), dat uitblinkt in eenvoud, maar eigenlijk alleen toepasbaar is op patiënten met agrammatisch taalgebruik. De lexicaal-semantische en fonologische processen zijn te weinig ingevuld. Wat de fonologische kant betreft hebben bijvoorbeeld Shattuck-Hufnagel (1979) en Buckingham (1987, 1989) de zaak enigszins verduidelijkt.

Een andere benadering van zinsproduktie wordt gepropageerd door bijvoorbeeld Stemberger (1985) en Dell (1986). Zij gaan uit van een connectionistisch model oftewel een model van gespreide activatie. Het voordeel van deze modellen boven Garretts model is dat er sprake is van redelijk gedefinieerde algoritmen en dat enige interactiviteit tussen de afzonderlijke modulen mogelijk is. Een nadeel is dat afatisch taalgebruik nauwelijks enige evidentie voor gespreide activatie biedt (zie Christman & Buckingham, 1989).

Een werkbaar model is dat van Levelt (1989, zie Figuur 4), dat de voordelen van beide eerder genoemde modellen combineert en een redelijke oplossing biedt voor de nadelen.

Figuur 4 Levelts taalproduktiemodel (Levelt, 1989)

Kort samengevat werkt taalproduktie als volgt. Eerst wordt de boodschap gegenereerd op Conceptueel Niveau. De preverbale boodschap wordt naar de Formulator gezonden. Tijdens de Grammaticale Codering worden lemma's, die corresponderen met de concepten, uit het Lexicon gehaald. Deze lemma's

[p. 136]

bevatten semantische en syntactische informatie (bijvoorbeeld dat geven een handeling uitdrukt, namelijk dat iets van persoon A naar persoon B gaat, en dat het een werkwoord is met drie argumenten die de subject-, indirect-object en direct-objectpositie innemen). Zodoende wordt de oppervlakte-structuur van een zin gevormd en vervolgens vindt de Fonologische Codering plaats. Hiertoe worden de lexicale woordvormen opgeroepen. Voor het aldus geformuleerde geheel wordt een Fonetisch Plan gemaakt en vervolgens vindt de articulatie plaats. Met de module Taalbegrip kan men zijn eigen (al dan niet gearticuleerde) produktie controleren.

VOORBEELD
Een 42-jarige vrouw lijdt aan afasie van Broca. In haar spontane taal spreekt zij meestal in telegramstijl (goede ellipsen), maar soms probeert zij ‘zo normaal mogelijk’ te spreken. In het laatste geval praat zij ongrammaticaal (zij laat verplichte constituenten weg en gebruikt verkeerde preposities) en maakt zij lexicaalsemantische fouten. In Bastiaanse, Jonkers & Ruhland (1991) is een transcript van haar spontane taal te vinden. Analyse leert dat de Grammaticale Codeerder zijn werk niet aan kan. Als er een ‘normale’ preverbale boodschap naar de Formulator gestuurd wordt, dan worden er grammaticale fouten gemaakt en wordt er onvolledige informatie uit het Lexicon gehaald. Als de patiënt haar preverbale boodschap aanpast (adapteert; zie Kolk & Heeschen, 1990), dan kan de Grammaticale Codeerder zijn werk wel doen, maar het gevolg is een formulering in telegramstijl waarin relaties tussen concepten niet of minimaal worden uitgedrukt.

Dit model is binnen de afasiologie met enthousiasme ontvangen, hoewel sommigen bepaalde delen overbodig vinden (Caramazza (1991) ziet bijvoorbeeld niet het nut in van een onderscheid tussen lemma's en concepten). Momenteel lijkt Levelts model echter wel de meeste aanknopingspunten te bieden voor het analyseren van afatische taalproduktie.

3 Toekomstvisie

Het streven van elke neurolinguïst lijkt het ontwikkelen van het ultieme taalverwerkingsmodel, het liefst met bijbehorende tests voor de klinische praktijk (hoe vervelend dat ook moge zijn voor de afasiepatiënt). Uit het voorgaande zal duidelijk geworden zijn dat het nog lang niet zo ver is. Momenteel moeten wij het stellen met modellen die door verschillende disciplines ontwikkeld zijn (neurolinguïstiek, cognitieve neuropsychologie en taalpsychologie) en die daardoor noch theoretisch, noch terminologisch op elkaar zijn afgestemd.

Sommige onderdelen van het taalverwerkingsmodel kunnen niet worden ingevuld door neurolinguïsten of psychologen. Zij wachten op een bijdrage vanuit de theoretische linguïstiek. Een vereiste voor het ultieme taalverwerkingsmodel is dat het zowel theoretisch linguïstisch als neurolinguïstisch verantwoord en klinisch bruikbaar is. Aan enkele universiteiten in Nederland (Groningen, Leiden) wordt nu een begin gemaakt met samenwerking tussen

[p. 137]

theoretische en (klinische) neurolinguïsten met jarenlange praktijkervaring, een samenwerking die hopelijk in de komende tijd haar vruchten zal afwerpen. Maar ook aan interdisciplinaire samenwerking mag het niet ontbreken: wil men als linguïst taal en hersenen met elkaar in verband brengen, dan zal men daar ook psychologen, neurologen en logopedisten bij moeten betrekken.

[p. 138]

Bibliografie

Bastiaanse, R., Jonkers, R. & Ruhland, R. (1991): ‘Afasie van Broca en de vorm van het werkwoord.’ In: Tabu 21, 1-17.

Bayer, J. (1991): ‘Representatie van algemene namen en eigennamen in het mentale lexicon: Neurolinguïstische evidentie.’ In: Tabu 21, 49-62.

Beauvois, M.-F., Dérousné, J. & Bastard, V. (1980): ‘Auditory parallel to phonological alexia.’ Voordracht gehouden op de Third European Conference of the International Neuropsychologcal Society, Chianciano (Italië), Juni 1980.

Black, M., Nickels, L. & Byng, S. (1991): ‘Patterns of sentence processing deficit: Processing simple sentences can be a complex matter.’ In: Journal of Neurolinguistics 6, 79-101.

Buckingham, H.W. (1987): ‘Phonemic paraphasias and psycholinguistic production models for neologistic jargon.’ In: Aphasiology 1, 381-400.

Buckingham, H.W. (1989): ‘Phonological paraphasia.’ In: Code, C. (red.): The characteristics of aphasia. London: Taylor & Francis.

[p. 139]

Caramazza, A. (1991): ‘Disorders of lexical processing: The view from cognitive neuropsychology.’ Voordracht gehouden op de BAS-conference. University of Sheffield, 19-21 september 1991.

Caramazza, A. & Zurif, E.B. (1976): ‘Dissociations of algorithmic and heuristic processes in language comprehension: Evidence from aphasia.’ In: Brain and Language 3, 572-582.

Christman, S.S. & Buckingham, H.W. (1989): ‘Jargonaphasia.’ In: Code, C. (red.): The characteristics of aphasia. London, New York, Philadelphia: Taylor & Francis.

Damasio, A. & McKee, J. & Damasio, H. (1979): ‘Determinants of performance in color anomia.’ In: Brain and Language 7, 74-85.

Davidoff, D. & Ostergaard A. (1984): ‘Colour anomia resulting from weakened short-term colour memory.’ In: Brain 107, 415-431.

Dell, G.S. (1986): ‘A spreading activation theory of retrieval in sentence production.’ In: Psychological Review 93, 283-321.

Dennis, M. (1976): ‘Dissociated naming and locating of body parts after left anterior temporal lobe resection: An experimental case study.’ In: Brain and Language 3, 147-163.

Ellis, A.W. & Young, A.W. (1988): Human cognitive neuropsychology. Hove: Lawrence Erlbaum.

Garrett, M.F. (1976): ‘Syntactic processes in sentence production.’ In: R.J. Wales & E. Walker (red.): New approaches to language mechanisms. Amsterdam: North Holland.

Garrett, M.F. (1982): ‘Production of speech: Observations from normal and pathological language use.’ In: Ellis, A. (red.): Normality and pathology in cognitive functions. New York, London: Academie Press.

Garrett, M.F. (1988): Processes in language production. In: F. Newmeyer (red.): Linguistics: The Cambridge survey, III. Language: Psychology and biological aspects. Cambridge: Cambridge University Press.

Goodglass, H. (1990): ‘Cognitive psychology and clinical aphasiology.’ In: Aphasiology 4, 93-95.

Grodzinsky, Y. (1990): Theoretical perspectives on language deficits. Cambridge: MIT Press.

Hart, J., Berndt, R.S. & Caramazza, A. (1985): ‘Category specific naming deficit following cerebral infarction.’ In: Nature 316, 439-440.

Kay, J. & Ellis, A.: ‘A cognitive neuropsychological case study of anomia: Implications for psychological models of word retrieval.’ In: Brain 110 (1987), 613-629.

Kay, J., Lesser, R. & Coltheart, M. (te verschijnen): Psycholinguistic Assessments of Language Processing in Aphasia. London: Lawrence Erlbaum.

Kean, M-L. (1977): ‘The linguistic interpretation of aphasic syndromes.’ In: Cognition 5, 9-46.

Kean, M-L. (1979): ‘Agrammatism: A phonological deficit?’ In: Cognition 7, 69-83.

[p. 140]

Kertesz, A. (1990): ‘What should be the core of aphasia tests? The authors promise but fail to dehver.’ In: Aphasiology 4, 97-101.

Kolk, H.H.J. & Grunsven, MJ.F. (1985): ‘Agrammatism as a variable phenomenon.’ In: Cognitive Neuropsychology 2, 347-384.

Kolk, H.H.J. & Heeschen, C. (1990): ‘Adaptation symptomes and impairment symptoms in Broca's aphasia.’ In: Aphasiology 4, 221-232.

Levelt, W.J.M. (1989): Speaking: From intention to articulation. Cambridge: MIT-press.

Linebarger, M., Schwartz, M.F., Saffran, E.M. (1983): ‘Sensitivity to grammatical structure in so-called agrammatic aphasics.’ In: Cognition 13, 361-392.

McCarthy, R. & Warrington, E.K. (1985): ‘Category specificity in an agrammatic patient: The relative impairment of verb retrieval and comprehension.’ In: Neuropsychologia 23, 709-727.

Miceli, G., Mazzucchi, A., Menn, L. & Goodglass, H. (1983): ‘Contrasting cases of Italian agrammatic aphasia without comprehension disorder.’ In: Brain and Language 19, 65-97.

Morton, J. (1969): ‘The interaction of information in word recognition.’ In: Psychological Review 76, 165-178.

Morton, J. (1979): ‘Word recognition.’ In: Morton, J. & Marshall, J. (red.): Psycholinguistics: Series 2: Structures and processes. London: Elek.

Semenza, C. & Zettin, M. (1988): ‘Generating proper names: A case of selective inability.’ In: Cognitive Neuropsychology 5, 711-721.

Shattuck-Hufnagel, S. (1979): ‘Speech errors as evidence for a serial ordering mechanism in speech production.’ In: Cooper, W.E. & Walker E.C.T. (red.): Sentence processing: Psycholinguistic studies presented to Merill Garrett. Hillsdale: Lawrence Erlbaum.

Stemberger, J.P. (1985): ‘An interactive activation model of language production.’ In: A.W. Ellis (red.): Progress in the psychology of language, Vol. 1. London: Lawrence Erlbaum Associates.

Symposium on therapeutic approaches in aphasia: Proceedings of the British Aphasiology Society spring conference. (1991) London: BAS.

Vermeulen, J. (1982): ‘Auditory language comprehension in aphasia: A factoranalytic study.’ In: Cortex 18, 287-300.

Warrington, E.K. & McCarthy, R. (1983): ‘Category specific access dysphasia.’ In: Brain 106, 859-878.

Warrington, E.K. & Shallice, T. (1984): ‘Category specific semantic impairments.’ In: Brain 107, 829-854.

Wise, R. (1991): ‘Scanning for the Lexicon.’ Voordracht gehouden op de BAS-conference. University of Sheffield, 19-21 september 1991.

Zingeser, L.B. & Berndt, R.S. (1988): ‘Grammatical class and context effects in a case of pure anomia: Implications for models of language production.’ In: Cognitive Neuropsychology 5, 473-516.

Zurif, E.B., Caramazza, A. & Myerson, R. (1972): ‘Grammatical judgements of agrammatic aphasics.’ In: Neuropsychologia 10, 405-418.